• Романдин парчә
• 27 Қазан, 2022

Тәңритағ бүркүти

Абдуғопур ҚУТЛУҚ
 

Шаир Абдуғопур Қутлуқоғли уйғур әдәбияти тарихида тунҗа қетим 1968-жили «Тәңритағ бүркүти» намлиқ шеирий роман язған еди. Лекин у, мәлум сәвәпләргә бола, нәшир қилинмиди. Мәзкүр шеирий роман ялқунлуқ, вәтәнпәрвәр шаиримиз Лутпулла Мутәллипниң һаяти, җәңгивар паалийити тоғрилиқ болғачқа, бүгүн униң тәвәллудиниң 100 жиллиғи мунасивити билән әйнә шу шеирий романдин үзүндә тәғдим қилдуқ.
 

(Шеирий романдин парчә)

Онинчи бап
Хитайниң түрмиси шивә севити,
Кирмәк бар, чиқмақ йоқ, әмәс ғевити...
Зулумға завал боп пишип-йетилди,
Ақсуда давалғуп исиян новити.

Шаирниң шеирин ядқа билгәнләр,
Қамалди тутқунлар ғемин йегәнләр.
Түнлири әнсизлик, изсиз йоқалди,
Қамалди ғулҗилиқ өзин дегәнләр.

Қорқиду яв, қизиқ, қизилдин мунчә,
Қизиқ, қизилда бар немә сир шунчә.
Болмиса аләмдә нурдин рәң елип,
Яқуттәк қизирип ечилар ғунчә.

Бәхтигә қара бөк кийгән қутулди,
Қизил бөк кийгәнләр түндә тутулди.
Тәғдирниң тәниси тәтүр чөгүләп,
Шунчә кәң түрмиләр тар келип толди.

Бир жигит Илини қошқач нахшиға,
Бесилди өлгичә өрүм қамчиға.
Черикләр һәттаки мурдидин қорқуп,
Җәсәтни бағлашти қил ағамчиға.

Муз даван тәрәптин еп кәлгәч отун,
Отунчи бовайму қилинди тутқун.
Нәвриси ачтин-ач, йерим ялиңач,
Борида тепирлап жутқан еди хун...

Шамалдәк таралди Ақсуға миш-миш,
Һекимнур дохмушта тиңлатти тивиш.
Азатлиқ истиги ақса жут бойлап,
Хаинниң тенини татилар тәшвиш.

«Хитайлар қечипту ташлап Илини,
Пүкләпту йоқсуллар дүшмән белини.
Қозғалса әгәр хәқ, қозғиларкән тәхт,
Оқ билән басалмас екән селини.

Илида чиқипту кәтмәнчигә күн,
Тарапту сүр басқан қап-қараңғу түн.
Достларниң изидин маңсақ, дейишәр, –
Бизгиму күлүп күн чиқиши мүмкин.

Кәлгидәк әскәрләр азат қилғили,
Бизгиму пәриздур ғазат қилғили.
Бизниңму қолларда хәнҗәр тохтайду,
Қозғалған әл әлни бәгзат қилғили.

Анимиз туққанму әләм чәккини,
Дохмушта бәгләргә бәлни әккили.
Сиңиллар черикләр үчүн чач тарап,
Ойлисаң номусқу мәҗбур тәккини...

Тәшвиқи варақтин тарап параңлар,
Силкинди сөһбәттин талай бараңлар.
Бовайлар ғәзәпкар қиранларға дәр;
«Атлиқлар кәлдиму йолға қараңлар!..»

Һекимнур дәр: «Тәтүр еқипту сулар,
Йеқинлап қаптимиш атлиқ оғрилар.
Шаирни бүгүнла тунҗуқтурайли,
Болмиса биз үчүн ховуплуқ улар...

Болмиса түгимәс пушман жутумиз,
Йилтиздин қуруймиз, бир йол пүтимиз.
Ейтиңә, Муңдуңчав, бодап буларни
Меһмандәк, булардин немә күтимиз?!

Үнлирим пүттиғу тола дәп хәққә,
«Таш етип жүрмәңлар ойлимай тәхткә.
Аз күндә келиду алтә миң черик,
Оғрилар есилар һәр бир дәрәққә...

Селиқни чүшәрдуқ дедим он хоға,
Он беши болмиған қилмисун ғоға!
Оғрини кимду-ким өлтүрсә... десәм,
Шапақтин яғдурди бешимға соға...»

Муңдуңчав һеҗайди, үсүп чиқти чиш,
Деди у қапиғин түрүп: «Турғин теч!
Шаирни өлтүрүш – отқа май сепиш...
Өлтүрүш бойнуңға чүширәр қилич!

Сақлимақ зөрүрдур, еһтимал, үчүн,
Баш қалар сақланған мошу «мал» үчүн...
Өлтүрүш хәтәрдур, билип қой буни,
Пишипту шараит «соғ шамал» үчүн...

Йоруп Муздавандин сүзүләр сәһәр,
Қапталдин көрүнди атлиқ әскәрләр.
Бастуруп келишәр, қилич ялиңач,
Вал-вул қип чақмақтәк сүрлүк нәқәдәр.

Ақсуға борандәк таралди хәвәр,
«Атлиқлар давандин кәлди, кәлди!» – дәр.
Бовайлар һасиға тайинип чиқти,
Жигитләр қолида қош бислиқ хәнҗәр.

Әскәрләр айиғи үзүлмәй кәлди,
Шатлиқтин алдиға әлму жүгәрди.
Дуаға көтәргән қоллар қирқилса,
Бовайлар тиңирқип немә иш дәрди.

Қилич қан пүркисә чаңқиған йәргә,
Әс кирди һелидин өлмигәнләргә.
Хәнҗәрни учум қип черик көксигә,
Есилди етилип оқтәк, егәргә.

Қаңқиса гәвдидин башлар поңзәктәк,
Сиқишти ат үсти җәңдә гекитәк.
Қанларға миләнди қуралсиз мәртләр,
Анилар көз яшта жуюшти етәк.

Ериқлар қинидин ташқан чағда қан,
Муңдуңчав күлкидин тохтиди аран.
Дәр: «Белиқ туймастин қамақ чишлиди...»
Дәр әшу әйнәк көз, әшу оқ илан.

Муңдуңчав бөлмидә меңип үгидәр,
Тәқәзза күтәр у, кәлмәтти хәвәр.
Түрминиң қорасин қаплар қараңғу,
«Һай-һуйлар» тинмиған сүрлүк шу қәдәр.

Қолидин қәлими чүшсә чөчәтти,
Ишт қаттиқ һавшиса, рәңги өчәтти.
Шаирни йоқитиш йолини издәп,
Һелидин-микиргә пат-пат көчәтти.

Хәвәр йоқ, саатқа қарар түн йерим,
Гөрстан мисали шәһәр сүрлүк җим.
Ишикни жулғидәк ечип, һасирап –
Башлиққа телеграмма сунғанди Һеким.

Қилмиғач ойлирин техи бир тәрәп,
У оқуп болғичә кәткәнди титрәп.
Дәһшәттин үзлири кәтти көкирип,
Қисқила йезилған екән мундәк дәп:

«Телеграмма кәч барса, өлтүр таң атмай!
Таң барса, ойланмай, өлтүр күн патмай.
Өлтүргин! Бир тәлвә шаир алдида –
Шиңшисәй шөһритин париға сатмай!»

Оқулди икки рәт тәкрар шу буйруқ,
Буйруқчу әслидә етилған бир оқ...
Шаирниң җениға қадалған буйруқ –
«Өлтүр» дәп тутқузди җаллатқа һоқуқ.

Ақарған тонурдәк атар еди таң,
Упуқтин сүрүлүп қоюқ туман-чаң.
Қуяшниң нуриға тәшна ятар йәр,
Бой созуп гүл-гия мүкчәйгән бараң.

Сәһәрниң сәлкини ләв яқмай йәргә,
Түрминиң һойлиси толди әскәргә.
Җадиниң чишлири һеҗайди сүрлүк,
Айланған мисали у баш кесәргә.

Жигирмә бир нәпәр тизилди оғул,
Көзлири теңиқлиқ, тутқан қолға-қол.
Җәңдики байрақтәк көйнәк титилған,
Бириниң кәйнидин бири тапар йол.

Қоллири бош, бирақ путларда кишән,
Һәр қәдәм қойғанда, қисар еди тән.
Хәндәкниң йенида тохтатти буйруп,
«Башлиғиң ким?!» – дәп яв, сориди қәстән.

«Мән!» – деди Лутпулла чиқти алдиға,
Достлири алмиди өзин далдиға.
Һәммиси тизилди йәнә бир қатар,
Мәртликтин ой селип явниң ядиға.

Чақлишип турсиму дүшмән палтини,
Лутпулла көзидин йәшти латини.
Шаирни әгәшти һәммә, һәммиси,
Көрмәккә қизиқип өз җаллитини.

«Бағла!» – дәп қоллирин, башлиқ буйриди,
«Немишкә?» – дәп шаир кәскин сориди.
Қойнидин суғуруп алдидә хәнҗәр,
Җаллатқа девәйләп, йолин ториди.

«Достлирим буйруйду сени өлүмгә!
Кәлгүнди қәст қилдиң мениң өмрүмгә.
Дәп шаир хәнҗәрни атти униңға,
Дәп, – шейих болмиғин мениң гөрүмгә!»

Хәнҗәр дәл қадалғач кирип маңлайға,
Муңдуңчав оңдиға жиқилди лайға.
Мәһбуслар чүшкәндә йәкму-йәк җәңгә,
Һекимнур мөкүнгән еди еғилға.

Ләшкәрләр йепилди қара қарғидәк,
Мәртләрдә тиғму йоқ бөсүп ярғидәк.
Миң әпсус! Бегуна көкрәккә нәйзә –
Ялт-юлт қип санчилар еди аридәк.

Таң йоруп қалғанди, қалғанда үчи,
Йәлкидә сунғанди нәйзиниң учи.
Шаирға һәридәк йепилар черик,
Қоллирин бағлашқа йәтмәтти күчи.

«Бағла!» – дәп дүшмәнниң барди алдиға,
Немә ой кәлдекин униң ядиға.
Қанларға боялған достлирин көрүп,
Мәрданә баш қойди шаир җадуға.

Лутпулла җадуға қойған чағда баш,
Җаллатниң қолиға қаңқип тәгди таш.
Лутпулла дәс туруп көрди Билални,
Бир-бирин қучақлап турушти яндаш.

Җаллат җар салатти йегәчкә дәккә,
«Билални тоғраймән, – дәтти у, – йәккә!»
Лутпулла ғәзәптин яңратти нахша,
Көз ташлап достлири ятқан хәндәккә:

«Тәнлирим япрақ, титрәп тохтиди,
Жүригим дәртлик әркин соқмиди.
Чүнки әй ярим, сениң һалиңни,
Көрдүм пуғанда ғунчә чағиңни.

Астилап бесип он бәшкә йәттим,
Йәниму дәһшәт басти пәләкни.
Рәқипни билмәй, достум дәп жүрүп,
Бир залим өңсүр әзди жүрәкни.

Ойған әй, хәлқим, рәқипләр яман,
Әгәр ойғанмисаң жиғлатур заман.
Қәдирлик ярим, сөйгән амриғим,
Мән кәттим, әнди, сән қалғин аман».

Һекимнур мавзерда етип ташлиди...
Хәндәккә Билални дости башлиди.
Қан билән жуюлған үзләрни көрүп,
Басалмай өпкисин, көзин яшлиди...

Нахшини гимн қип ейтишти ширлар,
Қуяштәк қанларға петишти ширлар.
Вәтәнниң ишқини таңған көкрәкләр,
Мәртләрчә гөрә сеп йетишти ширлар.

Яңриди яшларниң соңғи деми боп,
Күрәшчан яшларниң нахша гимни боп.
Беғубар вижданниң буйруғи билән, 
Мәрданлар явларниң қалди йеми боп.

Нахшиға көмгәнди түрмә ичини,
Көрситип дүшмәнгә мәртлик күчини.
Демиди ялвуруп; яв дәрдиңдин дат!
Әвлатлар алсун дәп қисас өчини.

Пайпаслар ширларни қистап өлүшкә,
Пайпаслар хәндәкни чапсан көмүшкә.
«Миң әпсус!» – дәр шаир, қолға қурал еп,
Һеч несип болмиғач җәңдә өлүшкә.

Хәндәккә таш-топа яғдурди ташлап,
Һасирап, һөмүдәп аста сивирлап.
Қолидин гүҗәкни қорқуп ташлашти,
Кәткәндә топиниң үсти қимирлап!

Ана йәр тописи бевақ сорулуп,
Сиртмақсиз көз жумди ширлар боғулуп.
Көрмигән болғеди мунчилик дәһшәт,
Көрмигән болғеди инсан туғулуп...

Қимирлар топиниң үсти егиз-пәс,
Қимирлар оғланлар алғанда нәпәс.
Көрмигән билмәйду һис қилмиған һәм,
Өзиниң өлүмин өзи көрүш тәс...

Қимирлар хәндәкниң үсти қимирлар,
Қимирлар налидин чак-чак йерилар.
Батурлар бешиға чүшкән күлпәттин
Йәр бағри дәз кетип, сада сирилар.

«Әлвида, тағ болуп қатланди дәртләр,
Әлвида, әй әзиз шир қәлб мәртләр.
Тирикла өлтәрди әрик оғриси –
Сәддичин ичидин кәлгән намәртләр...

Мениң маңлийимға сиз әмәс тәпкән,
Сиз әмәс бағримға қизил қан сәпкән.
Қойнумға қан толди көрүп дәһшәтни,
Башқилар теч турса... бу қандақ гәпкән?!

Билимән қатил бир әзәлдин, әбәт,
Хошнидин кәлмәктә палакәт, апәт!
Әлвида, сиздәк пак жүрәкни жутти –
Ялмиди «йәр пишти» қара қабаһәт...»

Дәр еди хурсинип топрақ, әлвида!
Тағу-таш дили дағ, пирақ, әлвида.
Топидин – ташқичә, қери-яшқичә,
Әлвида, әлвида дәтти, әлвида.

Дәһшәтни таң мәһәл көрүп, төкти яш,
«Товва!» – дәп сақилин силап сатраш.
Түрмидин суғурулуп кирди өйму-өй,
Явларниң қилмишин қилмақ болуп паш...

Шамалдәк һәр өйгә кирди шу хәвәр,
Шу минут пәләкни басти соғуқ тәр.
Шу аччиқ хәвәрдин өзин туталмай,
Бир һаза бөшүктәк тәврәп кәтти йәр.

Тәврәп кәтти дәрәқ, тәврәп кәтти таш,
Дүркүн-дүркүн булут кирпигидә яш.
Егилди дәрәқтин жумран бәргиләр,
Жулунуп бешидин ләйләп алтун чач.

Шунчилик дәһшәткә берәлмәй чидаш,
Пәрәңдәк қизирип кәтти шаһ қуяш.
Пәләк һәм намәрткә чечип топа-чаң,
Ямғур қип көзидин тамдурғанди яш.

Тәврәп кәтти һәтта тилсиз гүл-гия,
Көзләрни қилғучи дайим муптила.
Нәприти түпәйли асман султани,
Бир һаза темитмай қойғанти зия...

Тәврәп кәтти адәм сәлдәк әшу дәм,
Һәммисидә бир дәт, һәммисидә ғәм.
Һәмминиң башлири егилгән йәргә,
Һәмминиң ялтирар көзлиридә нәм.

Дәрия боп ақар жут дилида әләм,
Пүтүн жут тутқанди ширларға матәм.
Шу хәвәр түпәйли үздин кәтти рәң,
Шу хәвәр түпәйли тамақлардин тәм.

Ким үчүн? Яш төкәр топланған булут,
Ким үчүн? Көк бағрин йерип янар от.
Ким өлгән Ақсуни мунчә тәвритип,
Кимниң «тавутини» көтәрди бир жут.

Ким үчүн ямрапту шунчилик ихлас,
Шунчилик зор матәм, ейтиң, кимгә хас.
Еһ, көрүп мунчә чоң җиназини әл,
Бунчә чоң һазини ачмиғини рас.

Кимни көмәр бүгүн, жутта ким өлгән?
Йәрдин сада чиқти: «Лутпулла!» – дегән.
Өлгән ким? Кимниңму рисқикән пүткән?
«Шаирчу дүшмәнгә санчилған тикән!»

Бир соал шу топниң қери-йешида,
Қуюндәк айлинар еди бешида.
«Немикән гунайи? Кимкән қатили!?
Шу соал таматти һәтта йешида.

Шу соал хәнҗәрни тутқузди саптин,
Шу соал суғарди пичақ ғилаптин.
Шу соал йәткүзәр еди бир нишан,
Партлашни истигән зор инқилаптин.

Бир нида яңриди: «Бир пәс торапту,
Мәрт йолин, бир намәрт хаин торапту.
Түн йерип чақниған яш җанға замин –
Бир хаин, шу мәрттин сорақ сорапту.

Тағлар мәрт йолини ториған әмәс,
Тағлар мәрттин йолни сориған әмәс.
Каинат ярилип мәрт қол созғанда,
Булақлар орғиған, қуриған әмәс...»

Тағлардин тағ ешип, яңратти һаман,
Шу нида: «Нәдә сән, бизниң ғәзәлхан?!
Нәдә, сән, томурда җошқунлиған қан?!
Нәдә, сән, уйқидин охатқан оғлан?!

Нәдә, сән, сөйүмлүк һәқиқий инсан?
Нәдә, сән, дилдики әң әзиз меһман?
Нәдә, сән, қуяшниң нуридәк иллиқ,
Аниниң сүтидәк шунчә пак виждан?!»

«Нәдә сән?» дегәндәк тәлпүнәр бовақ,
«Нәдә сән?» дегәндәк тәлмүрәр булақ.
Җавапниң йолиға болуп зару-зар,
Интизар гүл-гия йеқип төрт қулақ.

Йәрләрниң қетидин сорап ақар су,
Тапалмай бағридин пүркәр көккә һо.
Төрт аяқ, һәттаки йүз көз боп беқип,
Издишип ақар су, сәвәп немиду...

Түндиму издишип йеқишар чирақ,
Издишип ухлимас юлтузлар ойғақ.
Издишип қәһәрлик өркәш өрлитип,
Издишип ақиду дәриялар туйғақ.

Йәк дил боп йәттидин, йәтмиш яшқичә,
Йерилип сөзләр топ бүгүн башқичә.
Шу топниң тилидин етилар «Қисас!»
Садасин қайтурар тағу-ташқичә.

Оқ тәккән арислан кәби дүкүрәп,
Борандәк қозғалди хәлиқ һөкүрәп.
Шу төмүр еқимниң әлчиси болуп,
Аһ, қисас қушлири учар гүкүрәп.

Давалғуп ақса әл келәр тосқиси,
Дүшмәнниң сепили, тосқан тосмиси.
Һоқуқни беришни халимас дүшмән,
Шундиму йегәнни кәлмәс қусқиси...

Бир екән явларниң туғма адити,
Қолидин кәткәнни сәзмәс амити.
Яв гоя чаяндәк чеқишни истәр,
Өлүмниң алдида сунуп қамити.

Шаирға еһтирам – түпәйли ихлас,
Йепилар сепилгә бүркүтләргә хас.
Ғәзәпкар әл бақмай явниң оқиға,
Алимиз дәр еди шаирчүн қисас!

Сепилдин оқ чачти шу чағ пулемет,
Оқ әмәс от чачти, пүркүп дәһшәт от.
Исиянкар үстидә яңриди шеир,
Оқ тәккән мәзгил дәп «Әрикни унут...»

«Үмүт парлақ... жиллар еғир,
Мәнзил давамлиқ сәпәрдә.
Дүшмән окоби һәр қәдәмдә,
Тосуқ симлар һәр йәрдә.

Алда дәрия, алда өткүл,
Алда қистаң... тар йоллар.
Алда күрәш, тәврәш пүткүл,
Алда йәңгүчи гаң қоллар.

Сән күрәшниң қирғиғида,
Сән күрәшниң ғарида.
Анда долқун, һәмдә опқун,
Җош урар тик ярида.

Бу чугулған – бу бузулған,
Бу – гөристан харабә.
Сән тәр төккән, сән гүл тиккән,
Сән төрәлгән мәшәдә...»

Шеирға дүрридә шу топ қетилди,
Иланниң ордиси таман етилди...
Қуруқ қол бастуруп маңди йәнә әл,
Пулемет ағзидин оқлар титилди...

Яв ойлар исиянкар басалмас ғерич,
Нә милтиқ шу топта, нә бар бир қилич.
Ушқетип өтсә оқ қулақ түвидин,
Өлмәстин ятматти қутлуқ йәргә һеч.

Башқа оқ ямғурдәк төкүлүп кәтти,
Тәндин тән парчиси сөкүлүп кәтти.
Исиянкар қәлбкә тола оқ етип,
Намәртниң бәллири пүкүлүп кәтти.

Мәҗруһлар чөмгәндә ғәмгә-ғуссиға,
Бовайлар тайинип қалди һасиға.
Сиғинди сүттәк ақ сақилин сипап,
Рустиму Дастанниң тиғ-оқясиға.

Йәр қучуп асқақ вә чолақ иңирар,
Чалғида чепилған чөптәк қирилар.
«Амин!» – дәп ширларға амәт тилишәр,
«Амин!» – дәп алқинин ечип қерилар.

Тиңирқип қалғанда шу топ бечарә,
Қол созуп үлгәрди миллий армия.
Ялилдар қиличлар һавани йерип,
Ялилдар хәлиқни қилип һимайә.

Ақ боз ат үстидә көрүнди Анар,
Сепилға қадалған көзлири янар.
Дәрваза астиға от қоймақ болуп,
Оқларниң астида у учуп барар.

Атларни ятқузса панадур егәр,
Оқ үзәр сепилға қиран җәңчиләр.
Оқ үзәр пулемет атқан дүшмәнгә,
Анарни һәр қәдәм күткәчкә хәтәр.

Зай қилмай мәргәнләр оқниң телини,
Кәсти пулеметниң узун тилини.
Әшу һал қошқанди долқунға долқун,
Өркәшләр өрлитип хәлиқ селини.

Сатраш сөзләтти бир топ бовайға,
Көз сеп байрақтики юлтузға, айға:
«Юлтуздин нур яғса һәҗәп әмәс һеч,
Ялаң төш аталған биздәк гадайға.

Тоңғузни қотанға қилдуққу қамал,
Сақлиғай чиқмисун әнди соғ шамал.
Бизниң балиларға яришар екән,
Бизниң балиларға җәңдә зәп қурал!..

Әләмни көтәргән әсли қиз бала,
Мураду-мәхсәткә йәткүзсун Аллаһ.
Җүрүңлар бизмичу ғул-ғул салайли,
Аллаһму безарни көрмәйду рава...»

Сепилни қоршавға алди һалқидәк,
Сепилниң ичидә явлар пай-петәк.
Башлирин көтәрмәй ататти черик,
«Мәртликкә» мәргәнләр қойған еди чәк.

Долқунға зор долқуп, қошуп башқа баш,
Атлиқлар қирғинға берәтти бәрдаш.
Шамалдәк шуңғатти шу қанатлиқлар,
Атлири туяқтин явға атар таш.

Ақ боз ат үстидә байрақдар беши,
Байрақниң ай, юлтуз еди қашқиси.
Шу байрақ қозғалған әлгә интилар,
Бешидин саадәт келип чашқиси...

Ақ боз ат үстигә чоғдәк яришип,
Йәлпүнсә, черикләр чөчәр маришип.
Нур чачар байраққа бағлап иштияқ,
Нур чачар қуяш, ай уни талишип.

Әл чуқан көтәрсә җәңгә қетилип,
Атлиқлар йолвастәк алға етилип.
Оқ үзәр дүшмәнгә кепән пичишип,
Һалқиға, һалқидәк кәтти четилип.

Ақсуниң асминин «урра!» авази –
Басқанда пәләккә йәтти садаси.
Қәлбидин партлиған отлуқ шу шиар
Миҗилған жүрәкниң еди нидаси.

Гүлхандәк чараслап янғач дәрваза,
Дүшмәнгә зор қайғу ачтурди һаза.
Рәқипләр мурдисин иссиқ бағриға –
Елиштин ваз кәчкән еди җиназа...

Бозәкниң бойниға миниш адити,
Күчлүккә илиптәк пүкүк қамити.
Сәддичин ичидә туғулғанға хас,
Шуниңға йетәркән уларниң дити...

(Давами бар).