• Иҗтимаий мәсилә
• 16 Қараша, 2022

«Баламни сатимән»

Мәшүр САСИҚОВ,
«Уйғур авази»

Адәттикидәк, Интернетта йеңилиқларни қарап олтиримән. Көпчилик яхши билидуки, у йәрдә немигила қарима, экранниң оң яки сол тәрипидә хилму-хил реклама-еланлар чиқип туриду. Бу, әлвәттә, ихтиярсиз диққитиңни җәлип қилиду әмәсму, көзүм дәрһал «Баламни сатимән» дегән еланға чүшти. 
Елан йеңи туғулған наресидиниң сетилидиғанлиғи һәққидә еди. Көзүм гирәлишип, ой-хияллирим һәрян чечилип кәтти. «Бу қандақ болғини? Өзиниң ичидин чиққан балисини сетиватидиғу». Баш-учи йоқ ойлар билән өзәмгә өзәм ишәнмәй туруп қалдим. Интернет дегән бизни мошу әһвалға йәткүздиму? Биз немә болуп кәттуқ? Адәмләрдики инсап, анилиқ меһир-шәпқәт қени? Мана мошундақ ахири чиқмайдиған соаллар илкидә еланни тәкрар-тәкрар оқудум.
Херидар издигән яш җуганниң язғиниға қариғанда, яшлиққа берилип, алдинип қалған. Бу «хуш хәвәрни» аңлиған жигит чапсанла көздин ғайип болған көрүниду. Һә, қизини «оқисун дәп» шәһәргә әвәткән ата-аниси «Бизниң ундақ қизимиз йоқ. Бизни әл-жут алдида баш көтәргүсиз қилдиң» дегиничә, униңдин үз өрүпту. Еланниң қисқичә мәзмуни әйнә шундақ. Мени йәнә соал-сорақлар қийниғили турди. Мәйдисигә урған әву әр нәдә? Немила қилмисун, пәрзәнттин үз өригән ата-анини қандақ чүшиниш керәк? Анисичу?  
Оюмни бир йәргә җәмләп, балисини сатмақчи болған қизға телефон қилмақчи болдум. “Бу қиз билән чоқум учришишим керәк” дегән ойға кәлдимдә, у яқни издәшкә бәл бағлидим. Бирақ буниңдин дәрһал нәтиҗә чиқмиди. Қандақ қилиш керәк? Еланни йәнә бир қетим ачтим. Униң астиға йезилған комментарийларниң көплиги шунчилик едики, һәммисини оқуп чиқиш мүмкин әмәс. Шундақ болсиму, уларниң тәңдин-толисиға көз жүгәрттим. У йәрдә әву бечарә қизни елан бәргинигә тойдурғанларму вә өкүнгәнләрму йетәрлик. Бәзилири «Балаң саңа базарда сатидиған товармеди? Есиң дурусму сениң? Сараң» десә, әнди йәнә бирлири «Әхләтханиға ташлавәткәндин көрә, шундақ қилғини тоғра. Пәрзәнткә зар аилиләрниң бирини хошал қилип қойиду, халас» дәп униң яқисини жиртипту. Йәнә бәзиләр «Бу дуния немә болуп кетип бариду? Мана, ичимиздин чиққан пәрзәндимизни сатидиған дәриҗигә йетиптимиз. Биз қачан адәм болумиз. Җәмийәтниң бузулғини мошу әмәсму?» қатарлиқ пикирләргә толуп-ташқан еди. 
“Баламни сатимән” дегән қизға хелә вақит телефон қилишқа тоғра кәлди. Лекин задила алақилишиш мүмкин болмиди. Кейинирәк, комментарийлардин мәлум болғинидәк, һөкүмәт ундақ еланларни дәрһал ениқлап, чарә қоллинидекән. 
Гәп болуватқан еланниң бизни убданла қизиқтуруши мени бу мәсилә тоғрилиқ әхбарат топлашқа мәҗбур қилди. Хилму-хил мавзулар. Уларни оқусаң, «камаләткә толмиған наресидиләрниң содиси елимиздә адәттики ишқа айлинип қалғанму?» дәп қалисән. Униң билән шуғуллиниватқанлар арқа-арқисидин қолға елинип, үстидин җинаий ишлар қозғиливатсиму,  содиниң бу түри азияр әмәс. Әксичә, парихорлуқниң тәсири болса керәк, техиму җанлиниватқан көрүниду. Мәсилән, әң муһимини алидиған болсақ, бала содиси туғутханиларда толиму тәрәққий қилған. Балисидин ваз кәчкән яш қизларниң туғут қәрәли йеқинлиши биләнла пулға сетилған ақхалатлиқлар алдин-ала келишилгән ялған анини шу йәргә ятқузупла, «төмүрни қизиғидила соқидекәнмиш». 
Мутәхәссисләрниң пикригә асаслансақ, буниң һәммиси парихорлуқ күчийип, униңға жуқури лавазимлиқ шәхсләрниңму мунасивәтлик екәнлиги зәмин болуватқан охшайду. Буниңдин ташқири, қанун бойичә, бала асравелиштики тетиқсиз бюрократизмниң тәсири кишиләрниң қанунсиз йол арқилиқ бала беқивелишқа мәҗбур қиливатқанлиғи туғутханидикиләргә шараит яритип бериватиду. Шу түпәйли һазир балилар өйлиридики “ташланди наресидиләрниң” сани кәскин қисқарап кәткән. Әлвәттә, буни яхшилиққа җоруйдиғанлар болуши мүмкин. Амма қанунсиз бала содиси күтүлмигән паҗиәләрниң йүз беришигә елип келидиғанлиғи һәққидә унтимаслиғимиз керәк. Мәсилән, тордики бир мақалиға көз жүгәртидиған болсақ, баһаси келишилип алған наресидиниң ағриқчан екәнлигини уққан ата-ана униңдин қутулушниң амалини издәп, уни тунҗуқтуруветишкә урунғанлиғиға немә дегили болсун? Демәк, пәрзәнт арзусида жүргәнләрниң һәммисигә толуқ ишинип кетишниңму һаҗити йоқтәк. 
Раст, биздә қериндашлар яки йеқин тонуш-билишләрниң өзара келишими билән өз пәрзәндини бир-биригә бериветиш әнъәниси моҗут. Бирақ мону еланни оқуп, җәмийитимиздә һәқиқәтәнму ишәнгүсиз әһвалларниң йүз бериватқанлиғи барчимизни әпсусландурди. Һазир елимиздә наресидиниң баһаси 500 миң тәңгидин башлинип, әгәр чәтәлликләргә сетилса, баһаси 100 миң АҚШ доллириғичә баридекән. Оғул балиларниң баһаси, қизларға қариғанда, хелила қиммәткән техи. 
Мошу бир мақалида ейтилишичә, Ирина исимлиқ турмуши убдан бир аял пәрзәнт арзусида қанун бойичә бала асравелишни арман қилиду. Бирақ баш-учи йоқ рәсмийләштүрүш вә тәкшүрүшләрдин зерикип олтарғинида, Интернеттики «баламни бекарға бериветимән» дегән еланға көзи чүшиду. Хошаллиғидин «дописини асманға атқан» у елан бәргүчи билән алақиға чиқиду. «Йәйдиғанға неним йоқ. Сүтүм соғилип кәтти. Өзәмниму, баламниму қийнимай дегән қарарға кәлдим. Чирайлиқ вә омақ қизчақ өз аилисини издәйду» дәп йезилған  екән еланда. Ирина буниң һәммисигә ишинип, керәк-яриғиға пул әвәтәй дегинидә, балисини беривәтмәкчи болған җуган хошна Россиядин болуп чиқиду. Униңдин «Өзәң россиялик турсаң, немишкә еланни қазақстанлиқ сайтқа салдиң?» дегән соалға у: «Мән бу Интернеттин унчивала хәвирим йоқ. Алдирақсанлиқта керәк йәрни басмиған болушум мүмкин» дәп ақлиниду. Алдамчилиқ «мана мән» дәп турғиниға қаримай, Ирина балиниң анисиға дәсләп он миң, кейинирәк униңға карточка арқилиқ күндә дегидәк пул авдуруп турған. Ахири улар учришиш вақтини бәлгүләп, Ирина Россиягә учиду. У йәрдики тонуш-билишләрни әгәштүрүп, келишилгән җайға бариду. Келәчәк балисини көрүш арминида Ирина уларни йерим күн күтиду. Бирақ аниму, балиму йоқ. Ирина еланни йәнә бир ечип, уни диққәт билән оқуғинида, у йәрдә чоң һәрипләр билән «Мощенница» дегән йезиққа көзи чүшиду.
Демәкчи болғинимиз, пәрзәнт сөйүш арзусида жүргәнләр мошундақ мәккарларниң алдам халтисиға чүшүп қелиштин сақланғини тоғра. Шундиму ядиңларға  салимизки, һазир Қазақстан Җумһурийити Җинаий ишлар кодексиниң 135-маддиси бойичә («Камаләт йешиға толмиған наресидиләр содиси») ушбу ишлар билән шуғулланғанлар үч жилдин тоққуз жилға әркинлигидин айрилиши мүмкин. Буниңдин сирт, барлиқ мал-мүлки мусадирә қилиниду.
Көрүп туруптимизки, һазир җәмийитимиздә йүз бериватқан ишларға «яқимизни чишләп жиртиветишимиз» мүмкин. Бәзиләр «заман өзгирип кәтти» дейишсә, йәнә бәзилири «заман – өз орнида, биз, адәмләр, өзгирип кәттуқ» дәп музакиригә чүшиду. Бизчә болса, заман һәқиқәтәнму өз орнида турғандәк. Һә, биз, адәмләр, нәләргә йүзлинип, кимләрни әгишип, нәгә кетип барғинимизни өзимиз уқмай қалдуқ. Бир әсир демәйли, 40 – 50 жилниң алдида яшиған ата-бовилиримиз бүгүнки бизниң һаятимизни көрсә, наләт оқаттиғу дәймән. Чүнки һазир һаятимизда йүз бериватқан ишларға йә өләриңни, йә өчәриңни билмәйсән.