• Мәдәний мирас
• 16 Қараша, 2022

«Қутадғу биликтики» тибабәтчиликкә аит баянлар

Бүйүк мутәпәккүр алим, дөләт әрбаби вә шаир Йүсүп Хас Һаҗипниң «Қутадғу билик» намлиқ надир әсәри хәлқимизниң мәдәнийәт ғәзнисидила әмәс, бәлки дуния мәдәнийәт ғәзнисидиму алаһидә орунда туридиған мәшһур қамусий дастандур. Дуния алимлири тәрипидин давамлиқ тәтқиқ қилиниватқан бу әсәр – мәзмуниниң наһайити чоңқурлуғи, даирисиниң интайин кәңлиги, илмий қиммитиниң йүксәклиги түпәйли илим-пән саһасида узақтин бу ян жуқури баһаға еришип кәлмәктә. 
«Қутадғу билик» шундақла ХІ әсирдики уйғур мәдәнийәт тарихиниң қамусий хатирисидур. Мәзкүр әсәр философия, тил, әдәбият, тарих, қанун, дөләт башқуруш, ихтисат, математика, һәрбий илим, тиббий илим – медицина, астрономия, әдәп-әхлақ вә һаказилар қатарлиқ наһайити кәң даиридики саһаларни өз ичигә алған.
Биз ушбу әсәр билән тонушуш җәриянида башқа муһим мәзмунлар билән бирқатарда уйғур тибабәтчилик илимиға аит баянларниңму наһайити кәң даиридә берилгәнлигини, шуниң үчүн униң уйғур тибәбәтчилик илимини тәтқиқ қилиштиму муһим әһмийәткә егә екәнлигини һис қилдуқ. Мәлумки, инсанлар узақ муддәтлик иҗтимаий паалийити давамида өзлири синақтин өткүзгән тоғра, пайдилиқ илмий көзқарашларни әвлаттин әвлатқа өткүзүп, илим-пән даирисини йеңи ғәзниләр билән бейитип, толуқтуруватиду. Уйғур тибабәтчилик илимиму мана шундақ җәриянларни бесип өтүп, барғансири мукәммәлләшкәнлиги муқәррәр.
Биз төвәндә бүйүк мутәпәккүр Йүсүп Хас Һаҗипниң «Қутадғу билик» дастанидики уйғур тибабәтчилигигә аит баянларға нәзәр ағдуримиз. Алди билән мону қурларға көз жүгәртип чиқайли:
4355. Булардин бөләкму нәччә гуруһ бар,
 Көрәрсән билимдә, пәрқидә гәп бар.
4356. Улардин бирси тевиплар ерур,
 Пүтүн дәрт-кесәлгә давалар қилур.
4357. Йәнә бәк керәклик саңа бу киши,
 Оңшалмас униңсиз тириклик иши.
4358. Тирик болса адәм у кесәл болур,
 Тевиплар кесәлгә давалар қилур.
4359. Кесәллик – кишичүн өлүм қолдиши,
 Кишигә өлүм бар, һаят охшиши.
4360. Уларни сән яхши көрүп, тут йеқин,
 Улардур керәклик, күзәт сән һәқин.
Муәллип бу мисралири арқилиқ һәрхил кесәлликләрни тевипларниң давалайдиғанлиғини, буниңда тевиплар ролиниң наһайити зор екәнлигини қәйт қилиш билән биллә, шу дәвирдики уйғур тибабәтчилиги илмий сәвийәсиниң һәрхил ағриқларни дора билән давалайдиған дәриҗидә тәрәққий әткәнлигидин хәвәрдар қилиду. Йүсүп Хас Һаҗипниң жуқарқи баянлирида сағламлиқ билән кесәлликкә, һаят билән өлүмгә қандақ қараш лазимлиғи, адәмләр һаятида тевип-һекимларниң тутқан орни, уларни қәдирләшниң вә достанә мунасивәттә болушниң зөрүрлүги тәкитлиниду.
Бүйүк алим «Қутадғу билик» әсәридә ғизалинишниң саламәтлик билән наһайити зич бағлинишлиқ екәнлигини, шуниң үчүн мувапиқ һәм тәртип билән тамақ йейишниң лазимлиғини, әгәр буниңға риайә қилинмиса, адәмдә ағриқ пәйда болидиғанлиғини ениқ изһар қилиду. У буни төвәндикичә тәкитләйду:
2892. Немә дәр билимлик һеким, диққәт әт,
 Тамақни аста йә, гелиңни күзәт.
2893. Гелиңни күзәтсәң, бешиң сақлинар,
 Йесәң ашни аз-аз, еғизға тетар.
2894. Тола көрдүм әрни зайә қилди баш,
 Гелини күзәтмәй һарам әтти яш.
4613. Ғизани йә өлчәп, йемә тола көп,
 Ақил бир әзиз сөз ейтти буңа хоп;
4614. Тола йегүчиниң еши сиңмиғай,
 Һәзим болмиса аш, һәр ян ағриғай.
4621. Миҗазға яққанни билип йегүлүк,
 Миҗазға яқмиса, уни қойғулуқ.
4641. Нә яхши демиш, көр тевип-әмчиләр,
 Йесә ашни аз, әр есән-сақ, күләр.
4642. Тиләсәң кесәлсиз өмүр, әй тегин,1
 Ети «аз йә» дегән дорини йегин.
4643. Тиләсәң һөзүрда узун яшимақ,
 Йегин тил гөшини, әя қәлби сақ.2
Мутәпәккүр алдирап қилған ишниң чала болуп қалидиғанлиғи билән чала пишқан тамақни истимал қилғанда ағриқ пәйда болидиғанлиғини селиштурма шәкилдә кәлтүрүп, ағриқниң еғиздин киридиғанлиғини, мүҗәзгә (саламәтлик мәнасида) қарап тамақлиниш ағриқни давалашниң бир усули екәнлигини илгири сүриду.
Йүсүп Хас Һаҗип уйғур тибабәтчилигидә муһим орунда туридиған иссиқлиқ, соғлуқ, мүҗәз охшаш чүшәнчиләрни әтраплиқ чүшәндүрүп, мундақ дәп тәкитләйду:
4622. Соғуқлуқни ич ашса иссиқ әгәр,
 Соғуқлуқ әгәр ашса иссиқ түзәр.
4623. Йешиң яш болуп, өмрүң болса баһар,
 Соғуқни көп ишләт қениң совутар.
4624. Йешиң қириқтин ешип, күн-ай болса күз,
 Иссиқ нәрсә бирлә мүҗәзиңни түз.
4625. Йешиң болса атмиш, вақтиң болса қиш,
 Иссиқлиқ қил, тутма соғуқлуқни әш.
Йүсүп Хас Һаҗип бу баянлирида кишиләргә яш вақтида соғуқлуқ нәрсиләрни истимал қилиш, әнди йеши қириқтин ашқанда болса, иссиқлиқ таамлар билән саламәтлигини тәңшәш тәкливини бериду.
4626. Қуруқ соғуқ ашса, һөл иссиқни тап,
 Болур бу иккиси униңға җавап.
4627. Ешип бу һөл соғуқ гәр салса зиян,
 Аңа иссиқ қуруқ билән қаршилан.
4628. Соғуқ болса тәбииң иссиқлиқ күчәйт,
 Иссиқ болса, аңа соғуқлуқ ишләт.
4629. Мүҗәзиң әгәрким болур мөтидил,
 Иссиқлиқ, соғуқлуқ ара чарә қил.
4630. Мүҗәзни шу яңлиғ дурус тәңшисәң,
 Һаятиң өтәр теч, яшарсән есән.
Мана бу баянларда бүйүк мутәпәккүр алим мүҗәз, соғлуқ, иссиқлиқ тәлиматини наһайити әтраплиқ чүшәндүрүп, буларға әмәл қилған кишиләрниң саламәтлигиниң сағлам болидиғанлиғини тәкитләйду.
Йүсүп Хас Һаҗип әсәридә ағриқниң пәйда болуш сәвәплири, униң алдини елишниң вә давалашниң һәрхил усуллири һәққидиму диққәткә сазавәр муһим баянлар бар. Мәсилән:
4615. Кесәл гәлдин кириду, уни чиң күзәт,
 Йегин ашни тәңшәп, аз-аз йә пәқәт.
4616. Кетәр күч әгәр қилса ағриқ һуҗум,
 Уни әмләтмисәң, алдиритар өлүм.
4614. Тола йегүчиниң еши сиңмиғай,
 Һәзим болмиса аш, һәрян ағриғай.
ШУАРда нәшир қилинған көплигән уйғур тибабәтчилигигә аит китаплардиму йемәк-ичмәкниң адәм саламәтлигигә беваситә тәсир қилидиғанлиғи, шуңлашқа һәрбир адәм өзиниң әһвалиға, мүҗәзигә яриша озуқ-түлүк таллишиниң лазимлиғи, йемәк-ичмәкләрни һәддидин зиядә йейишниң зиянлиқ болғиниға охшаш, узун вақит ач жүрүшниңму адәм организмиға зиян екәнлиги қәйт қилиниду.
Қисқиси, Йүсүп Хас Һаҗипниң «Қутадғу билик» дастанидиму вә һазирқи уйғур тибабәтчилигидиму һәрқандақ адәм сағлам болай десә, йемәк-ичмәкни мувапиқ һалда истимал қилиши лазимлиғи, буниңға әмәл қилмай сәл қариса, һаятиниң өлүмниң босуғисиға қарап илгириләйдиғанлиғи наһайити яққал баян қилинған. Бүйүк мутәпәккүр алимниң оттуриға қойған бу көзқарашлири билән һазирқи заман медицина илимидә ашқазан, үчәй яриси, жүрәк қан-томур ағриқлири, қәнт диабети қатарлиқ ағриқларға дучар болған бемарларға нисбәтән қоллинилидиған озуқлиништа пәрһиз (диета) тутушқа буйруш вә ғизаниң түри, миқдариниму мувапиқ түрдә тәңшәш усуллири арисида охшашлиқ бар. Һә, бовимиз Йүсүп Хас Һаҗипниң «Қутадғу билик» әсәридә ғизалиниш тоғрилиқ оттуриға қойған бу хил баянлириниң вақит өткәнсири өз қиммитини йоқатмайдиған илмий йәкүн екәнлиги, медицина илими ғайәт зор риваҗланған миң жилдин кейинки һазирқи замандиму рәт қилип болмайдиған дәриҗидики һәқиқәттур.
«Қутадғу билик» дастанида дора ясаш, доригәрликкә аит наһайити муһим баянлар бар. Бу баянлардин биз қедимки заманда вә оттура әсирләрдә яшиған уйғур тевиплириниң ағриқни әтраплиқ тәкшүрүш, һазирқи тил билән ейтқанда диагноз қоюш, бемарға дора буйруш вә дора тәйярлаштәк ағриқни давалашниң биртуташ системисиға егә болғанлиғини байқавелишқа болиду.
Мәсилән, Йүсүп Хас Һаҗип мундақ дәйду:
1056. Еғир бир кесәллик жиқитти келип,
 У ятти муң ичрә төшәккә кирип.
1057. Тевиплар жиғилип тутушти томур,
 Дейишти улар: бу кесәл немәдур?
1058. Бири деди: қени тутулмиш буниң,
 Елип қан, томурдин ачайли униң.
1059. Бири деди: сүргә ичүрмәк керәк,
 Ичи қатқан әмди бошатмақ керәк.
1060. Бири шәрвәт әтти вә қошти җулап,
 Ясап бәрди бирси керәклик шарап.
1061. Дава дора қалмай, барин қилдиләр,
 Немики ярашса уни бәрдиләр.
1062. Ешивәрди ағриқ, пайда қилмиди,
 Хорап күч күндин-күнгә, һаши қалмиди.
1063. Немә дәйду аңла өзи пак киши,
 Өзи пак киши у кишиләр беши:
1064. Тәръяк3 бәр вә мәйли қат шәлисә4,
 Қошуп матридус5 я сүргә ичүрсә;
1065. Тевипни қичқирғин вә хаһи дахан, 
 Өлүмгә дава нәпъи бәрмәс һаман. 
1066. Ғапил болмиғин әй тирик жүргүчи,
 Әгәрчә тириксән өзәң өлгүчи.
Мана бу баянлар арқилиқ Йүсүп Хас Һаҗип «Қутадғу билик» дастанидики төрт персонажниң бири Айтолдиниң еғир ағриққа дучар болуп қалғанлиғини, уни сақайтиш үчүн тевипларниң һәрхил дориларни тәйярлиғинидәк бир җиддий қутқузуш мәнзирисини ихчам һалда һәм наһайити мәзмунлуқ ипадилигән. Әдипниң бу баянлиридин биз шундақла уйғур тевиплириниң давалаш усуллириниң хилму-хиллиғини, дора түрлириниңму нурғунлуғини биливелиш имканийитигә егә болимиз.
Қедимий уйғур тибабәтчилигидә барлиқ дора-чөпләрни сақлайдиған мәхсус «идишчилар» болуп, уларда йейишкә, ялашқа, шорашқа вә ичишкә молҗаланған нурғун дориларниң барлиғи мәлум. Буни Йүсүп Хас Һаҗипниң мону мисралиридин яққал көримиз:
2887. Пүтүн дора-отни идишчи тутар,
 Җувариш, я мәнҗун, я сүргә қатар.
2888. Униңда тепилсун тола дорилар,
 Йейишкә, ялашқа, ичишкә тәйяр.
2889. Қуруқ-һөл йемиш я ичимлик шарап,
 Униңдин алар йол гелиңға қарап.
Һазирқи заман уйғур тибабәтчилигидиму шәрбәт дориларниң, шарап дориларниң, тәръқларниң, сүргә дориларниң, ялашқа, шүмәшкә мувапиқлаштурулған дориларниң пайдилинилидиғанлиғи мәлум.
Мутәпәккүр өзиниң бу аләмшумул әсәридә инсанлар саламәтлигиниң йемәк-ичмәк тазилиғи, әтрап муһит тазилиғи вә кишиләрниң шәхсий тазилиғи билән зич мунасивәтлик екәнлигини алаһидә тилға алиду һәм буниңға һәрқачан, һәрқандақ йәрдә чоң әһмийәт беришниң лазимлиғини тәкитләйду. Алим «Қутадғу билик» дастанида миллионлиған адәмләр қатарида туруп, пак вә гөзәл муһитни яритишни арзу қилидиғанлиғини, мундақ таза вә гөзәл муһит көрүнүштила чирайлиқ болуп қалмастин, бәлки униң кишиләрниң роһий һалити вә саламәтлиги билән алақидар болушқа тегиш екәнлигини тәкитләйду. Бовимиз Йүсүп Хас Һаҗипниң муһит, тәбиәт һәққидики мисралири гөзәл муһит яритишқа қаритилған болуп һесаплиниду. Әнди биз алимниң әтрап муһит көрүнүшлирини наһайити образлиқ есил сөзләр билән җанлиқ ипадилигән төвәндики мисралириға нәзәр ағдурайли:
69. Дала, тағ, қир, ойман тошәнди йейип,
 Бәзәнди вадилар йешил, һал кийип.
70. Түмән рәң чечәкләр ечилди күлүп,
 Ипар, кафур һидиға дуния толуп.
71. Есип таң шамили қәләмпур пурақ,
 Ипар буйиға толди дуния бирақ.
96. Гөзәл мәнзирә, йәрдә гүл хилму-хил, 
 Дала, тағ, идир, қир йүзи көк, йешил.
97. Бири хуш һиди бирлә қуллуқ қилар,
 Бири көрк йүзилә ишикни ачар.
98. Бири қол сунуп аңа исриқ тутар,
 Ипар бирлә бири җаһан толғузар.
Мана бу мисралардин муәллипниң сап һава, таза вә гөзәл муһитқа нәқәдәр көңүл бөлгәнлигини яққал көримиз. Ейтмақчи, мошу йәрдә, пурсәттин пайдилинип, уйғурлар турмушидики исриқ селиш удумиға қисқичә тохтилип өтәйли.
Хәлқимизниң қедимий заманлардин тартипла исриқ селиш вә башқа хушпурақлиқ нәрсиләрни ишлитиш арқилиқ булғанған һавани тазилап, һазирқи сөз билән ейтқанда, дезинфекция қилип, һәрхил зиянлиқ микробларни йоқитиш усуллирини қоллинип кәлгәнлиги һәммигә аян. Әҗдатлиримиз будда диниға етиқат қилған дәвирләрдә барлиққа кәлгән мәдәнийәт ядикарлиғи – «Миң өй» там рәсимлиридә тәсвирләнгән исриқ тутуп турған кишиләрниң көрүнүшлири жуқарқи пикримизниң ярқин испатидур. Ибадәтханиларда күҗә көйдүрүш, шам йеқиш, исриқ селиш ишлири алди билән һаваниң булғинишиниң алдини елиш мәхситидә әмәлгә ашурулиду, әлвәттә. Адәм көп жиғилидиған мундақ аммивий орунларда һаваниң бузулушиму тәбиийдур. Мундақ дәргаһларниң һавасиниң тазилиғиға әйнә шундақ микробларни йоқитидиған һәм хуш пурақ чачидиған материаллардин пайдилиниш арқилиқла қол йәткүзүш мүмкин еди.
Хуласиләп ейтқанда, бовимиз Йүсүп Хас Һаҗипниң «Қутадғу билик» намлиқ мәшһур әсәри философия, тарих, қанун, дөләт башқуруш, һәрбий сәнъәт, фольклор, этика, эстетика, тәлим-тәрбийә илимлирини өзигә муҗәссәмләштүргән әсәр болупла қалмай, бәлки у уйғур тибабәтчилик илиминиң бирқатар көзқараш вә нәзәрийәлириниң асаслирини вә уйғур тибабәтчилик илиминиң әдип яшиған дәвирдики тәрәққият әһвалиниң қанчилик дәриҗидә екәнлигини көрситип беридиған уйғур мәдәний тарихиниң энциклопедиялик хатирисидур.

Ядикар САБИТОВ. 

1 Тегин – шаһзадә.
2 Бу мисрадин мәхсәт тилиңни жиғ демәкчи.
3 Тәръяк – зәһәрни қайтуруш дориси.
4 Шәлисә – бир хил дора, йәни мумия.
5 Матридус – бир түрлүк дора.