• Сәнъәт
• 12 Шілде, 2023

Сәһнидә қелишқа лайиқ

Әхмәтҗан ИСРАПИЛОВ,
«Uiğur avazi»

Уйғур театриниң новәттики мәвсүми аяқлашти. Жил давамида тамашибин йеңи вә кона әсәрләр, концерт программилирини көрүп, һөзүрләнди, тәврәнди, арам алди. Мәвсүм «Ғунчәм» билән аяқлашти. Арман қиливедуқ. Көрдуқ. «Ғунчәмниң» сәһнигә қайтип келишини тәқәзалиқ билән күткән тамашибинниң көңли су ичти бу қетим. 
Әсәр һәққидә икки еғиз гәп. Зунун Қадирниң қәлимигә мәнсүп мәзкүр әсәр өткән әсирниң 20 — 30-жиллиридики вақиәләрни тәсвирләйду. Бу Ғулҗида йүз бәргән тарихий вақиә екән. Роһи, мәзмуни җәһәттин «Анархан» билән аһаңдаш. Шуниң үчүнму театр режиссерлири уни сәһниләштүрүшкә анчә көңүл бәрмигән еди. Мана, униң 89 жиллиқ тарихида тамашибин «Ғунчәмни» бари-йоқи иккинчи қетим көрүп олтириду. Раст, әсәр «Анархан» билән һәмнәпәс, һәмдәрт. Бу қануний. Чүнки һәр икки вақиә бир дәвирни, охшаш түзүмни тәсвирләйду. Персонажларму шу заманниң типик вәкиллири. 
Өмәр шаңию билән униң қув, мәккар аяли Шарванниң көзи тул қалған кәмбәғәл Зориханниң мевизарлиқ беғиға чүшиду. Зориханниң йәнә бир байлиғи — һөснидар, гөзәл қизи Ғунчәм. Ана уни мәрһум сиңлисиниң ялғуз оғли Нурумға четип қоюш армини билән яшайду. Жигит билән қизму бир-биригә ашиқ. Бирақ уларниң мәхситигә йетишкә қол қисқилиғи сәвәп болди. Зорихан әл-жутқа «бир чинә чай» бәрмәй, яшлар бәхитлик болалмайду, дәп һесаплайду. Йәни, муәллип хәлқимизниң йәнә бир есил хислитини — ғурурниң гадайлиқтин жуқури екәнлигини әйнә шундақ ипадиләйду. 
Өмәр билән Шарванниң мәхситигә йетишигә ялақчи, күн көрүш, бейиш үчүн анисиниму сетиветишкә тәйяр вә һәйяр Басит мәнпийәтдар. Улар той қилиш үчүн ишләп, дәсмийә тепишниң ғемини қилип жүргән Зориханни алдап, жигитни жирақ бир йәргә ишқа әвәтиветиду. Андин Нурумниң йоқлуғини пайдилинип, Өмәр шаңию Ғунчәмни кичик хотунлуққа алмақчи болиду. 
Бейишнила әмәс, һөзүр-һалавәтниму әла көридиған шаңиюни жирақни көзләйдиған аяли қиниға салиду. «Икки тошқанни бир таяқта өлтүрүш» койида жүргән Шарван әркә вә саддә оғли Сейитқа Ғунчәмни елип бәрмәк болиду. Аңғичә Зорихан уштумтут өлүп қалиду. Бу зораванларға оң ямпаштин келиду. Өлүм узитишни өз һөддисигә алған шаңию Зориханниң өй-вақи, беғиниму шу чиқимлар бәдилигә өзигә қаритивалиду. Ғунчәмниму чакар-өй дедигигә айландуриду. 
Той күни Нурум йетип келиду. У Өмәрдин иш һәққини тәләп қилиду. Амма иккиүзлүк шаңию униңға һәқ төләш бу яқта турсун, доқ қилип солатқузиду.
Нурум достлириниң ярдими билән солақтин қутулуп, той кечиси Ғунчәмни елип қачмақ болиду. Амма улар қолға чүшүп қалиду. Роһий вә җисманий азапни көтирәлмигән Ғунчәм өлиду. Һаза тутқан әл-жут пәқәт шундила интиқамға, ғазатқа бәл бағлайду. 
Мана, әсәрниң сюжети шундақ аддию, амма роһи, мәхсити бәләнт. 
Әсли сәһнә әсәрини тамашибинға йәткүзүштә униң муәллипи иккинчи орунда қалидиған охшайду. Асасий гәп режиссерниң тапқурлуғи, актерларни таллаштики дитиға бағлиқ болса, йәнә бир муһим пәйт, ахирқи штрих, әлвәттә, актерларниң талантиға мәнсүп болса керәк.
Спектакль мәшрәп билән башланди. Режиссерниң миллий алаһидилигимиз болған бу дурданидин орунлуқ пайдилиниши үмүтварлиғимиздин дерәктур. Аддий пухра тинич, бәхитлик һаятқа тәшна. Амма шу бәхиткә палта чапидиғанму өзимиз дегән ишарә кейинки вақиәләрдә намайән. 
Ачкөзлүк, мәнсәппәрәслик, қувлуқ-шумлуқ охшаш болумсиз илләтләр виждан-номусни сүрүп чиқип, инсапсизлиқниң һәддидин ашқан әпти-бәширисини ашкарилайду. Қарам әлниң әризисини тиңшайдиған әмәлдар йоқ. «Қарға қарғиниң көзини чоқумиғачқа», хәлиқ нахша-саздин арам издәйду. Бу классик әдәбиятимиздики муқумлашқан әнъәнә болғачқа, йәнә бир тәрәптин кәспий театримизниң йөнилишиғиму бағлиқ, әсәрдә хәлиқ нахшилири, күй-саз, уссул-нахша бесим. 
Кичигимиздин қулаққа тонуш, көңүлгә йеқин бу муңлуқ нахша-сазлар сәһнә әсәриниң қәдир-қиммитини бир қәдәр ашуриду. 
Әнди актерларниң маһаритигә кәлсәк, бу қетим улар өзлириниң «көләңгисидинму» ешип кәтти десәк, мубалиғә болмайду. Болупму һели театримиз пешқәдәмлиригә айланған Пәрһат Давутов, Роза Бәхтибаева, Ғәйрәт Тохтибақиев, Турғанҗан Һезимов, Гүлбаһар Насирова, Алийәм Ибдиминова һәқиқий талантниң үлгисини намайән қилди. Уларниң сәһнидә өзини әркин тутуши, яратқан образға уйғунлуғи, һәтта иш-һәрикитиму тамашибинни қайил қилди.
Яшларму устазлиридин һеч қелишмиди. Ғунчәм (Луиза Розахунова), Нурум (Рисам Мамутов), Сейит (Дилшат Аманбаев) охшаш актерлар хелә тәҗрибә топлиған, хәлиқниң муһәббитигә еришкән яшлар. Уларниң маһаритини көрүп, театримизниң келәчигидин әнсиримисәкму болидекән, дегән сезимға бөлинисән. 
Бу күни пүткүл әсәр давамида сәһнидә тинмай жүгригән Патәмхан (Роза Бәхтибаева) билән Сейит (Дилшат Аманбаев) тамашибинда алаһидә тәсират қалдурди. Әслидә мундақ бир қаримаққа аддий образларни ечип бериш наһайити мүшкүл. Режиссерму бу йәрдә хаталашмапту. 
Ейтмақчи, көпчилик зариқип күткән «Ғунчәмни» бу қетим сәһнигә ҚҖниң хизмәт көрсәткән әрбаби, талантлиқ актер, кәспий нахшичи Пәрһат Давутов елип чиқти. Өзиниң кәсипдиши, савақдиши, әҗайип талантлиқ режиссер һәм актер, қисқа, амма ярқин яшиған Муһим Һезимов дәсләпки вә ахирқи қетим сәһниләштүргән әсәрни қайта тикләп, униңға болған чәксиз һөрмитини әйнә шундақ ипадә қилди. 
—    1983-жили «Ғунчәмни» дипломлиқ иш ретидә сәһниләштүргән елуқ, — дәп әсләйду Пәрһат Давутов. — Уни Өзбәкстанниң хизмәт көрсәткән артисти, теги-тәкти вәтәнлик Ғопур Һәмидуллаев Опера театриниң оркестрини тәклип қилип, сәһниләштүрди. Өзәң билисән, Ташкәнттә вәтәндашлар көп еди. «Ғунчәм» десә, ичиватқан ешини ташлап туруп кетишәтти. Униң үстигә хәлиқ нахшилириниму сеғинған. «Муқумий» театрида 3 күн аншлаг болди. Он күн давамида намайиш қилдуқ.
1984-жили биз театриға кәлгәндә, йәнә хелә вақит йезиларда гастрольда болдуқ. Хәлиқ алий дәриҗидә қарши алди. 12 жил бурун ағинимиз Муһит өзимизниң театрида дәсләп «Ғунчәмни» қойди. Бу қетим йеңи мудиримиз өзи тәшәббус көтирип, бу әсәрни тикләшни маңа тапшурди. Баһасини хәлиқ берәр.
Бир чағларда Нурумниң ролини ойниған актер бу қетим Өмәр шаңиюниң обризини яратти. Тамашибинларниң әвлади алмашти, әлвәттә. Шуңа мундақ тарихий әсәрләрниң бирдин-бир театримиз сәһнисидә қелиши әқилгә мувапиқ, дәп ойлаймиз.

Алмута шәһири