• Әхбаратлар еқими
• 04 Сәуір, 2024

Алим өлсиму, хети өлмәйду

(Академик Қаныш Сәтпаев тәвәллудиға — 125 жил)

Тәкитләш керәкки, пән саһаси бойичә алимниң һөрмитигә вә униң сиңәргән әмгәклирини әскә елип, шу дәвирдә йеңидин тепилған асман җисимиға вә йеңи тепилған таш-минерал «сатпаевит» дәп аталған. Алмута Ботаника беғиниң илмий хадими А.Ф. Мельник тәрипидин селекция усули билән һасил қилинған ипаргүл (сирень) сорти «Академик Қ.И. Сәтпаев хатирисигә», Сибирьниң Омск ботаниклири тәрипидин һасил қилинған қомуч гүлиниң (гладиолус) йеңи сорти «Академик Қ.И. Сәтпаев» дәп аталған. Алимниң исмини сақлап қелиш үчүн Қазақстанда металлургларниң Сәтпаев шәһири (Жезқазған вилайитидә), металлургия комбинати (Жезғазғанда), Алмутиниң әң чоң кочилириниң бири вә башқа вилайәт шәһәрлиридә кочилар аталған. Академик дуниядин өтүп, төрт жилдин кейин Маңғыстав йерим арилида Эксперименталлиқ Ботаника беғи һазирқи Ақтав шәһиридә ишқа қошулди. Чимкәнттә дендрология истираһәт беғи, Қизилорда шәһиридә Ботаника беғи, Астана шәһиридә заман тәливигә лайиқ чоң Ботаника беғи селинди. 1999-жили Алмутида алимниң тәвәллудиниң 100 жиллиғиға даир ядикарлиқ орнитилди. 2011-жили йәнә бир ядикарлиқ Қариғанда шәһириниң вокзал алдидики мәйданиға, 2017-жили академикниң бюсти Степногорск шәһиридә, 2021-жили Астанада алим нами билән атилидиған кочиға орнитилди.
 

Геология-минерология пәнлириниң доктори, академик, Қазақстан Пәнләр академиясиниң дәсләпки президенти Қаныш Имантайоғли Сәтпаевниң туғулғиниға 125 жил толушиға мунасивәтлик өткүзүлидиған чарә-тәдбирләрниң иш-реҗилири бәкитилди. Бу сәнә даирисидә алим илмий паалийитигә беғишлап он томлуқ әсәрләр топлими, бәш томлуқ академиялик әсәрләрниң толуқ топлими, икки тилда мәхсус қамус нәширдин чиқирилип, илмий конференцияләр уюштурулиду. Елимизниң үч шәһиридә алим хатирисигә орнитилған ядикарлиқларниң ечилиш тәнтәниси өткүзүлиду. Павлодардики Жүсипбек Аймауытов намидики театрда тамашибинға «Жүсіпбек және Қаныш» пьесиси намайиш қилиниду. Шундақла Қаныш Имантайоғлиниң тәрҗимиһали вә илмий-иҗадий паалийити БМТниң алтә асасий тилиға тәрҗимә қилинидиған болиду. 

Шәмшидин АЮПОВ,
«Uiğur avazi»

Қаныш Сәтпаев Қазақстан Пәнләр академиясиниң тунҗа президенти сүпитидә нурғунлиған пән саһалирини комплекслиқ шәкилдә риваҗландурушқа, болупму уни хәлиқ егилигидә кәң қоллинишқа алаһидә күч чиқарған бүйүк алимдур. Умумән, бәркамал алимниң геология, минералогия, физикилиқ география, тәбиәтшунаслиқ вә ихтисадий пәнләрниң тәрәққиятиға қошқан һәссиси бебаһадур. У шундақла Кеңәш Иттипақи билән Қазақстанниң металлогения мәктивиниң асасини салғучи, қазақниң тунҗа академиги. Алим Қазақстандики илмий вә техникилиқ тәрәққиятниң пешиваси болди. Қазақтин чиққан тунҗа пән доктори, Шәриқ әллириниң алимлири арисида илим-пән вә техника саһасидики Кеңәш Иттипақиниң дәсләпки академиги, Дөләт мукапитиниң вә Ленин ордениниң биринчи саһиби аталди. Қаныш Имантайоғлиниң рәһ­бәрлиги нәтиҗисидә биологияниң бир­қанчә саһалири вә уларниң асасий илмий йоллири рәткә кәлтүрүлди, йеңи институтлар вә уларниң йеңи базилири уюштурулди. Әйнә шуларниң бири болған ботаника секторидин 1945-жили Ботаника институти вә Алтай, Жезғазған, Қариғанда, Балқаш, Или, Маңғыстав бағлири бөлүнүп чиққан. Сәтпаев билән биллә ишлигән адәмләрниң өз хатирилиридә йезип қалдуришичә, алим яш тәтқиқатчиларниң муң-муһтаҗлирини тиңшап, керәк йәрдә уларға ярдәмму бәргән. Биология пәнлириниң намзити, мәрһум Савур Турдиев өз әслимилириниң биридә академик билән һәмсөһбәттә болғинини төвәндикичә изһар қилиду: “Қаныш Имантайоғли билән мән бирнәччә қетим ботаника беғида, академияниң чоң бенасида, хизмәт йүзидин вә башқиму сәвәпләргә бола, учрашқиним есимдә. Пәнләр академиясиниң Президенти 1956-жили күз айлириниң бешида Алмута Ботаника беғиға келип, бағни көздин кәчүрүп чиқти. У вақитта бағниң мудири яш алим Бедықул Қалымбетов еди. У мени Президент билән тонуштурди. Қаныш Имантайоғли мудирға мураҗиәт қилип: “Ишләмчан вә тиришчан жигит екәнлиги көрүнүп туриду, униңға ярдәм бериш керәк, бизгә яш ботаниклар һавадәк һаҗәт. Бу яш мутәхәссисни көп кечиктүрмәй мәркәзгә стажировкиға яки аспирантуриға әвәтиш керәк. Москвада, Ленинградта тропикилиқ ботаника бойичә мәхсус оранжерея, теплицилар моҗут. Һәммидин муһим йери, уларда Н.Цицин, А.Баранов вә Сааков охшаш атақлиқ алимлар бар. Уларниң көпи уруш жиллири биздә хизмәттә болған. Улар алим В.Комаровниң шагиртлири. Әнди сиз дәрһал СССР Пәнләр академиясиниң академик-кативи Генкулниң намиға хәт әвәтиң. У Қазақстан академиясиниң кадрлар тәйярлаш һәққидә болған мәсилимизни яхши билиду. Москвада, Ленинградта вә Киевта Қазақстан Пәнләр академияси үчүн бөлүнгән орун бар”, — деди у сөһбәтара. Андин Ботаника беғиниң мудири ишни чапсанлитип, Ленинградтики Ботаника институтиниң мудири А.Баранов билән келишип, мени үч жилға аспирантуриға әвәтти. Әгәр Сәтпаев билән Қалымбетовниң көрсәткән ярдими болмиса, мениң тәғдирим қандақ болар едикин?...”.
Қаныш Сәтпаев 1949-жили Қазақстан Пәнләр академияси йенида Уйғур-туңган секторини ечиштиму чоң роль ойниди. Йеңидин ечилған секторниң чапсан өсүшигә ярдәм көрситип, алимларни топлиған вә миллий кадрларни тәйярлашқа чоң һәссә қошқан. Әйнә шу алимларниң дәсләпки топидин 1963-жили Уйғуршунаслиқ бөлүми, 1986-жили Уйғуршунаслиқ институти тәшкил қилинди. Бүйүк алим, академик Ғоҗәхмәт Сәдвақасовниң тинимсиз әҗир сиңдүрүши түпәйли, Уйғуршунаслиқ институти җанлинип, уйғур тили, әдәбияти, тарихи вә мәдәнийити бойичә йеңи монографиялик әмгәкләр йезилди. 
Академик һәққидә нәшир қилинған китапларниң ичидә «Қ.Сәтпаевниң иҗтимаий пәнләрдики мираси» дегән әмгәкни алаһидә тилға елишқа болиду. Униңда көпмилләтлик Қазақстанниң қисқа вақит ичидә тәрәққий әткән хәлиқ егилиги, илим-пән саһалири вә мәдәнийити яхши көрситилгән. Китапта язғучилар, шаирлар, композиторлар, җүмлидин Қуддус Ғоҗамияров, Муқан Төлебаев, Евгений Брусиловский вә башқилар тоғрилиқ ейтилған. Қаныш Сәтпаев өз вақтида дөләт вә җәмийәт әрбаби Абдулла Розибақиевниң қизи, бүйүк композитор Қуддус Ғоҗамияровниң рәпиқиси Нинеләм Розибақиеваниң намзатлиқ диссертациясигә илмий рәһбәрлик қилған. Шундақла тарих пәнлириниң намзити Малик Кәбировниң аспирантуриға чүшүшигә йеқиндин ярдәм қолини сунған екән.
Нинеләм Розибақиева институтни яхши баһалар билән тамамлап, Қазақстан Пәнләр академиясиниң геология пәнлири институтиға йолланма билән кәлгәндин кейин, минералогия топи тәркивидә башланғуч рудилар, йәни сульфидлиқ рудилар билән шуғуллиниду. Буларни өз вақтида рудилиқ Алтайда мәшһур алим Қаныш Сәтпаев ачқан еди. Геология институти хадимлириниң рудилиқ Алтайни қезиш вә тәкшүрүш нәтиҗисидә 1957-жили «Рудилиқ Алтайниң полиметаллиқ каниниң минералогияси» намида үч томлуқ монография нәшир қилиниду. Мошуниң асасида бирнәччә хадимлар диссертация яқлайду. Пәқәт Нинеләм Розибақиева чәттә қалиду. Мундақ болғини у «хәлиқ дүшмининиң» қизи сүпитидә мәхпий геологиялик материаллардин пайдилиниш бу яқта турсун, һәтта илмий кеңәшләргиму қатнишалматти. Әләм қилғанлиқтин, у институттин кетиш қарариға келиду вә өзигә шу академияниң уйғур-туңган мәдәнийити бөлүмидә ишләшкә башлайду. Әризә билән институт ректориниң алдиға киргәнлиги тоғрисида Нинеләм Розибақиева өзиниң «Воспоминание» дегән китавида мундақ әсләйду: «Қаныш Имантайоғли мени креслоға олтарғуздидә, әризини оқуп чиқти вә сәвәвини сориди. Сөзүмни тиңшап, чирайи өзгирип кәтти вә шу йәрдила телефонниң ногийини көтирип, бир һәптә ичидә маңа мәхпий материаллардин пайдилинишқа рухсәт елип беришкә көрсәтмә бәрди. Кейин Новохатскийни (орунбасари) чақирдидә, мениң диссертациялик ишимниң мавзусини ойлаштурушни һәм аспирантуриға чүшүш мәсилисини һәл қилип беришни тәләп қилди. Шундақ қилип, Қаныш Имантайоғли мениң буниңдин кейинки кәспий тәғдиримни йерим саат ичидила һәл қилди». Қаныш Сәтпаевқа бағлиқ Нинеләм һәдә йәнә мундақ дәйду: «20-жилларниң иккинчи йеримида башланған Қарсақпай наһийәсидики издәш-разведка ишлири интайин еғир шараитта өтүвататти. Ишчилар күчиму, ишләпчиқиришниң аддий қураллири вә нурғунлиған башқа нәрсиләр йетишмәтти. Разведка ишларни башқурғучи яш геолог Қ.Сатпаев ярдәм сорап, пайтәхти у жиллири Қизилорда шәһиридә болған — Қазақ Җумһурийитиниң һөкүмитигә мураҗиәт қилиду. Шундақ болғанки, униңға (у чағда Қазақстан ВКП(б) окружкоминиң кативи һесапланған) яш А.Розибақиев билән сөзлишишкә тоғра келиду. Розибақиев илтимасқа бар диққитини ағдуриду, маддий җәһәттин ярдәм көрситиш билән биллә ишчи кадрларни таллашқа беваситә өзи қатнишиду». Нинеләм һәдә Қаныш Сәтпаевниң алдиға киргән киши униңға 20-жиллири ярдәм қилған Абдулла Розибақиевниң қизи екәнлигини билип, әнди, өз новитидә, өзи ярдәм қилғанму яки униң әсли мүҗәз-хулқи шундақму дәп ойлатти. Буни тәстиқләйдиған йәнә бир нәрсә, Нинеләм Розибақиева диссертация яқлиғанда у өзиниң устазлири вә кәсипдашлиридин тәбрик телеграмма алиду. Униңда биринчи болуп Қаныш Сәтпаевниң фамилияси туратти. Әнди Қаныш Имантайоғли қайтиш болғанда, Нинеләм Розибақиева өзини иккинчи қетим атисидин айрилғандәк һис қилиду... 
Академик Қаныш Сәтпаев пәнгә чин вуҗуди билән берилгән мәһсулдар алим болған. 1942-жили униң икки монографияси йоруқ көрди. Биринчиси — «Қазақстан мен Кеңес Одағының мыс құмдары» монографияси, у Жезқазған шәһиридики паалийәт елип бериш җәриянида топланған материалларға асасланған. Иккинчи монографияси — «Қазақстанда қара металлургияның дамыту мүмкіндіктері туралы». Уруш һарписида, алим өзиниң муһим әмгиги «Жезқазған аумағының кен орындары» дәп атилидиған көләмлик монографиясини тамамлайду. Бу тәтқиқати 1927-1928-жиллири «Жаңа мектеп» вә «Народное хозяйство Казахстана» журналлирида, шундақла башқиму нәширләрдә елан қилинған мақалилардин елинған. 1942-жили мәзкүр әмгиги үчүн у иккинчи дәриҗилик Дөләт (Сталин) мукапитиға мунасип дәп тепилди. Шуңғичә алим қириқтин ошуқ илмий әмгәк язған. 1942-жили Алий аттестациялик комиссия униң әмгәклири топлимини баһалаш асасида алимға геология-минералогия пәнлириниң доктори илмий дәриҗисини бәрди. Қаныш Сәтпаев геология пәнлиригә мунасивәтлик дуниявий, иттипақ вә қазақстанлиқ дәриҗидики комиссияләр билән комитетларда әза вә рәһбирий хизмәтләрни атқурди. Шундақла у СССР вә Қазақ ССР Алий Кеңәшлириниң депутати, СССР Министрлар Кеңиши йенидики Ленин вә Дөләт мукапатлири бойичә комитет президиуминиң әзаси болди. Униң әмгиги төрт қетим Ленин ордени билән, иккинчи дәриҗилик Улуқ Вәтән уруши ордени билән тәғдирлинип, СССР Дөләт вә Ленин мукапатлириниң саһиби аталди. 1946-жили Қаныш Имантайоғли Сәтпаев Қазақстан Пәнләр академиясиниң тунҗа президенти болуп сайланди.
Қаныш Сәтпаев маарип саһасиғиму зор үлүш қошти. У қазақ оттура мәктәплириниң башланғуч вә жуқарқи синип оқуғучилириға беғишланған «Алгебра» дәрислигини тәйярлиған. Бу дәрислик математикилиқ билим беришниң асасини селишқа ярдәмләшти. Мәзкүр китапни алим 1924-жили 25 йешида қазақ тилида әрәп графикиси билән йезип чиққан екән. 592 бәтлик қолязма 1929-жили латин графикисиға (1400 бәт) көчирилипту. Академик қазақ хәлқиниң музыкилиқ мирасини тәтқиқ қилиш вә уни сақлашқиму чоң үлүш қошқан. У Александр Затаевичниң «500 қазақ әндері мен күйлері» топлимиға қазақ хәлқиниң музыкилиқ мирасиниң 25 нахшисини өзи иҗра қилип, уларға рус тилида илмий чүшәнчә бәргән. 
Алимниң 1937-жили үч акисиниң наһәқ етилип кетиши вә өзи 1951-1952-жиллири милләтчиликтә әйиплинип, Қазақстан Пәнләр академиясиниң президенти хизмитидин бошитилип, сазайи қилиниши, әлвәттә, алимниң саламәтлигигә еғир тәсир қилди. Академик 1964-жили 31-қәһританда Москва шәһиридики ағриқханиларниң биридә 65 йешида вапат болди. «Алим өлсиму, хети өлмәйду» демәкчи, мәһсулдар алимниң исим-шәрипи бүгүнки күндә илмий институтларда, университетларда, шәһәрләрдә, кочиларда мәңгүгә қалди. 12-үмүт — академик Қаныш Сәтпаевниң туғулған күни — Қазақстанда Алимлар күни сүпитидә бәкитилип, у муһим сәнә сүпитидә дағдуғилиқ нишанлинип келиватиду. Демәк, алим мәңгү бәрһаят.