- Йеңилиқлар
- 28 Қаңтар, 2013
Календарьниң тарихи
яки «13» санини немишкә яманлиққа җоруйду?
Улуқ грек мутәпәккүри Пифагор «Дунияни санлар башқуриду» дегән екән. Шуңлашқа биз бу мақалимизда санлар һәққидә гәп қилимиз. Әнди сан, санаш мәсилилири беваситә календарьға тәәллуқ. Календарь — хәлиқләрниң әсирләр бойи түзгән алтун ғәзнилириниң бири, атидин балиға мирас болуп келиватқан бебаһа байлиғи. Һазир қоллиниватқан европилиқ календарь бизгә қедимий римлиқлардин өзләшкән. Уни түзгәндә римлиқлар қедимий Мисирниң календарини пайдиланған. Рим календарида 304 күн болған. У 10 айға бөлүнгән. Кейин униңға икки ай қошулуп, 12 айға йәткүзүлүп, күн сани 355кә йәткән. Мошуниңға мувапиқ, улуқ француз алими Вольтер: «Рим генераллири җәңләрдә һәрқачан ғалибийәт қазинип жүрди, бирақ қачан йәңгинини уларниң һеч қайсиси билгән әмәс», дегән еди. Шуңлашқа ушбу чәлкәшликни түзитиш үчүн календарьни рәткә кәлтүрүш һаҗәт болди. Һазирқи календарь тарихида нами қалған Григорий ким? Тарихий мәлуматларға ишәнсәк, у өз абройини көтириш үчүн, иғвагәрлик сәясәт жүргүзгән, һәрхил диндики вә иҗтимаий топларни өз ара тоқунуштуруп, миңлиған гунасиз адәмләрниң қенини төккән зомигәрләрниң бири болған. Җүмлидин Ғәрбий Европа тарихидики өчмәс қара тамға — «Варфоломей түни» қирғинчилиғи нәқ шуниң йол-йоруқ, көрсәтмиси билән жүргүзүлгән. Россияниң әсирләр бойи қоллинип кәлгән календарини Петр І өзгәртти. Падиша өз пәрмани билән «дуния пәйда болғандин етиварән санилидиған 7208-жил» дейилгән вақитни «Христос» туғулғандин санилидиған 1699-жилға» авуштуруп, жил бешини илгәркидәк сентябрьдин һесаплимай, 1-январьдин башлинидиған қилди. Шуниңдин бери европилиқ календарь бойичә 1700-жилдин башлап 1-январь Йеңи жил мәйрими сүпитидә нишанлинип кәлмәктә. Россия календарини пәқәт Кеңәш һөкүмитила түзәтти. 1918-жилниң 24-январида Россия «Ғәрбий европилиқ календарьни қоллиниш тоғрилиқ қаидини» қобул қилди. Шуниңға мувапиқ 1918-жили, коничә 31-январьдин кейин келидиған күн 1-февраль аталмай, 14-февраль болуп һесапланди. Шу жиллири үзлүксиз чиқип турған «Правда» гезитиму «13» санини атлап өтүп, 14-санини чиқарған. Умумән, биз, немишкә «13» санини яманлиққа җоруймиз? Үстимиздики жилниң 2013-жил екәнлигини инавәткә елип, мошу рәқәм тоғрилиқ қисмән болсиму тохтилип өтүшни тоғра көрдуқ. Мәсилән, Вьетнамда рәсмий түрдә григориан календари қоллиниду. Амма Вьетнамда икки түрлүк күн һесави моҗут! Биринчиси — 12 айдин, иккинчиси 13 айдин ибарәт. Вьетнамлиқлар 1-январьда европичә Йеңи жилни нишанлайду. Әнди Грекия билән Мисирда һаят кәчүргән Птолемейниң Күн билән Ай қозғилишини тәкшүргән 13 китаптин ибарәт әмгиги қедимий дунияниң астрономиялик қамуси болуп һесапланған. Рим әнъәниси бойичә «12» — хасийәтлик сан, «13» қирсиқ сан дәп һесаплинип, бир жилда 13 ай болмиши керәк дегән чүшәнчә билән календарьға өзгириш киргүзүлгән. Әнди әрәп календарида ислам динидин илгири 24 жиллиқ айлиним болуп, 15 жил — 12 айдин, 9 жил — 13 айдин тәркип тапқан. Көплигән календарьлар бойичә Йеңи жилму һәр түрлүк күнләргә тоғра келиду. Ай — Күн — Юпитер календариға мувапиқлаштурулуп, Япония, Хитайда Йеңи жил 13-январь билән 24-февраль арилиғида, әнди Исраилда 6-сентябрь билән 5-октябрь арилиғида нишанлиниду. Алимларниң тәкитлишичә, ахирзаманниң «тәшәббускарлири» болған майялиқларда 260 күнлүк тәвәррүк календарь бар екән. Уни ана билән наресидә календари дәпму атайдекән. Ана қосиғидики төрәлмә билән наресидиниң йоруқ дунияға келишигичә болған вақит — 260 күн. Демәк 9 ай, 9 күн. Календарь ушбу қудрәткә мувапиқлаштурулуп түзүлгән. Майялиқларниң 17 түрлүк календари болған. Уларниң ичидә «13» саниға асасланған, һәр ейи 28 күндин туридиған, 13 айлиқ 364 күнлүк мәхсус календари моҗут... Европилиқлар «13» саниға әйминиш билән қарайду. Бирақ улар буниң қудрәтлик голактикилик турақлиқ сан екәнлигиниң сириға анчила әһмийәт берип кәтмәйдекән. Һәқиқәтәнму, Ай Йәрни жилиға 13 қетим айлинидекән. Аялларниң бойидики тәбиий өзгириши жилиға 13 қетим келиду. Боюн әзасидин икки товуққичә болған арилиқта 13 өгә бар. Өз вақтида дунияда майялиқлардәк математиклар болмиған. Шуңлашқа HACAІRAS илмий лабораторияси Майя календари вақитни һесаплаш үчүн түзүлгән дәп тәкитлиши бекар болмиса керәк. Умумән, жил — 13 айдин, ай — 4 һәптидин, һәптә 7 күндин туриду. Жил төрт чарәккә бөлүнсә, һәр чарәктә 13 һәптә, йәни 91 күн бар. Германияниң Демократиялик институтиниң жүргүзгән соалнамисиниң нәтиҗиси бойичә, немис хәлқиниң 25 пайизи календарьдики «13» санидин қорқидиғанлиғини билдүрүпту. Респондентларниң йәни бир түркүми жил мәзгил-пәсиллиригә қаримастин, һәр айниң 13-күни кәйпиятлири чүшүп, қан қисимлириниң көтирилидиғанлиғини баян қилған. Әнди Бүйүк Британиядә бу рәқәмгә мунасивәтлик күни ағриқханиларға келип чүшидиғанларниң сани адәттики күнләрдин икки һәссә ешип кетидекән. Һәр қандақ баш қошуш яки чарә-тәдбирләрни уюштурғанда, французлар «14-меһман» дегән әнъәнини шәкилләндүргән. Йәни уларға қәдәм тәшрип қилған адәмләрниң сани 13 кишидин ибарәт болуп қалса, саһипханлар 14-адәмни вақитлиқ «яллайдекән». Ғәриптики айрим һава ширкәтлиридики учақларда 13-орун бәлгүләнмисә, меһманханиларда 13-номерлиқ бөлмә болмайдекән. Америкилиқ тиҗарәтчиләр һәр айниң 13-күни 13 саатқа һеч қандақ учришиш, чарә-тәдбирләрни өткүзүшни реҗилимәйдекән. Бир қизиғи, әксичә, «13» саниға иҗабий көзқарашта болидиғанларму аз әмәс охшайду. Мәсилән, АҚШниң HACA космос агентлиғи 1970-жили 13-апрель күни 13 саат 13 минутта «Аполлон» — 13» кемисини Айға учарған. Тәркивидә үч учқучи бар һава кемисини ройхәткә елиштиму 13-номер тоғра кәлгән. Йәнә бир мисал. Атақлиқ композитор Рихард Вагннерниң һаятида «13» сани алаһидә роль ойниған. Униң исим-нәсибисиниң өзи 13 һәриптин туридекән. Композитор 1813-жили дунияға келип, 13-февральда вапат болған. 1961-жили 13-мартта Парижда у тәнқиткә учрайду вә 1895-жили 13-майда ақлинип, қайтидинла мухлислириниң ихласиға бөләнгән. Вагннер өзиниң дәсләпки әмгәк паалийитини капельмейстер болуп башлиған Рига театриму 1837-жили 13-сентябрьда ечилған. Немила демәйли, қәдәм тәшрип қилған 2013-жилниң яманлиқни арқимизда қалдуруп, пүткүл инсанийәтни йеңи дәвиргә башлайдиған хасийәтлик жил болсун, дәп тиләйли. Пәқәт яхшилиқ билән изгүлүккә үмүт артишла адәмләрниң һаятини хатирҗәм, ишлирини утуқлуқ қилиши мүмкин. Шәмшидин АЮПОВ.
470 рет
көрсетілді0
пікір
