• Йеңилиқлар
• 08 Ақпан, 2013

МӘХСӘТ БИР — ПИКИР ҺӘРХИЛ

яки Латин йезиғиға көчүш мәсилисигә аит мулаһизиләр

«Уйғур авази» гезитиниң бәс-муназириләр клуби

Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти Н.Назарбаевниң Қазақстан хәлқигә йоллиған «Қазақстан-2050» Стратегияси Мәктүбидә 2025-жилдин башлап латин йезиғиға көчүш мәсилиси алға сүрүлди. У һәқтә дәсләп 1991-жили, кейин 2006-жили Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң сессиясидиму сөз болған еди. Әндиликтә бу қарар муқәррәр болди вә униңға һазирдин тәйярлиқ башлинипму кәтти. Бүгүнки күндә,  җәмийитимизниң барлиқ қатламлирида дегидәк мошу мәсилә қизғин муһакимә вә бәс-муназириләр мавзусиға айланди. Бу вақит тәливи. Чүнки һәм сәясий, һәм иҗтимаий җәһәттин муһим ислаһат. Шундақ екән, елимиздики асаслиқ этносларниң бири сүпитидә мәзкүр ислаһ биз, уйғурлар тәғдиридиму муһим роль ойнайдиғанлиғи ениқ. Шу мунасивәт билән биз бүгүн һозуримизға тил-әдәбият саһасиниң  бир топ мутәхәссислирини тәклип қилишни тоғра көрдуқ. Улар — филология пәнлириниң доктори Валерий Мәхпиров, филология пәнлириниң намзити, доцент Руслан Арзиев, шаир, әдәбиятшунас Мәмтимин Обулқасимов (Алмасбек), филология пәңлириниң намзити, Шәриқшунаслиқ институти, уйғуршунаслиқ мәркизиниң илмий хадими Рәхмәтҗан Йүсүпов, 153-мәктәп-гимназияниң уйғур тили вә әдәбиятиниң муәллими Гүлбәһрәм Еләмовалар. У.А.: — Қиммәтлик меһманлар, бүгүнки учришимизниң мәхсити силәргә мәлум. Һазир латин йезиғиға көчүш мавзуси әл ичидә һәрхил пикир-тәхмин, һәтта әнсирәшләрни пәйда қиливатиду. Бу чүшинишлик. Һәрқандақ ислаһат җәмийәт тәрипидин һәрхил қобул қилиниду. Силәрни тәклип қилиштики мәхситимиз — әл ичидики һәрхил соал-көләңгүләрни айдиңлаштуруштин ибарәт. Мениңчә, латин йезиғиға көчимизму, көчмәймизму дегән соал күн тәртивидә әнди йоқ. Гәп — өтсәк қандақ шәкилдә өтимиз, бу җәриян қандақ болмақ дегән мәсилиләрдә. Қени, ундақ болса, мәрһәмәт, сөһбитимиз мошу соалдин башлансун. В.МӘХПИРОВ: — Бая өзәң ейтқандәк, әнди артқа йол йоқ. Һәрқандақ ислаһатта, җәзмән сәясий түс бар. Бу һазирқи күнниң еһтияҗидин чиққан муһим мәсилә. Өзбәк, әзәрбәйҗан, түркмәнләрниң латин йезиғиға өтүп кәткини қайвақ. Қандақ өтимиз дегәндә, уларниң тәҗ­ри­бисини үгинип, хаталиқлирини тәкрарлимаслиққа тиришиш керәк. Һәқиқәтәнму, бу мәсилиниң көтирилгинигә 20 жилчә болди. Һәтта қисмән тәйяр десәкму, болиду. Чүнки янфон, компьютерларда мәтинләр, асасән, мошу йезиқта. Р.АРЗИЕВ:  — Әхмәтҗан сөһбәтни «Латин йезиғиға көчүшимиз тоғриму, натоғриму» дегән соалдин башлишиң керәк еди. У.А.: — Бу муқәррәр қарар болғанлиқтин орунсизмекин, дәп ойлидим. Һәр һалда, бу соалниң җавави сениң ихтияриңда болсун. Р.АРЗИЕВ: — Бу Валерий акимиз ейтқандәк, вақит тәливила әмәс, шундақла интайин тоғра қарар. 1991-жили ортақ түрк тилини шәкилләндүрүш мәсилиси көтирилди. Түркий тиллиқ хәлиқләрниң йеқинлишидин, ортақ мәдәнийәт бәрпа қилишидин биз көп нәрсиләрни утимиз. Латин йезиғиниң бу йәрдә муһим васитә болидиғанлиғида һеч гуман йоқ. У.А.: — Сөһбәтни «қандақ өтимиз» дегән соал билән баш­лиғанда, мән имла, тәләп­пуз мәсилилирини, йәни, латин йезиғи уйғур тилиниң өзигә хас алаһидиликлиригә қайси дәриҗидә җавап берәләйдиғинини көздә тутқан едим. В.МӘХПИРОВ: — Бу биз үчүн яхши пурсәт. Пәйттин пайдилинип, мошу мәсилиләрниму һәл қиливелишимиз керәк. Йәни һәрхил шевиләрдин пайдилинип келиватқан тарихий вәтинимиздә вә униң сиртида яшаватқан қериндашлиримизниң тилини һәммигә чүшинишлик, бир системиға селиш вақти кәлди. М.ОБУЛҚАСИМОВ:  — Валерий, бу сөзиңиз убдан болди. Мән бу йәрдә имла мәсилисигә қетилимәнки, тәләппуз бирлигини қоллимишим мүмкин. Чүнки җәнуп уйғурлириниң, хусусән Қәшқәр уйғурлириниң, өзәмниң теги-тәктим қәшқәрлик болғанлиқтин билимән, тәләппузини башқиларға, ейтайли қазақстанлиқ уйғурларға сиңдүрүш мүмкин әмәс. Имла билән тәләппуздики камчилиқлиримизни өз вақтида Ғоҗәхмәт ака Сәдвақасовму иқрар қилған еди. Мәсилән, өзимиздики «немә ишқа» дегән сөзни өзбәкниң «немәгәсигә» йеқинлаштуруп «немишкә», дәп алдуқ. Йәни, көп сөзләрни тәләппузда қандақ болса, әдәбий тилғиму шу шәкилдә киргүздуқ, дәп өкүнгән еди. У.А.: — Мән силәрниң нәзәриңларни мәлум сәвә­пләр билән қатнишалмисиму өз пикрини редакциямизгә йоллиған «Мектеп» нәшрияти уйғур редакциясиниң башлиғи Рәхмәтҗан Ғоҗамбәрдиевниң тәкливигә авдурмақчимән. У Уйғуршунаслиқ мәркизи йенида тилшунаслардин ибарәт топ қуруш һаҗәт дәп һесаплайду вә мәзкүр топ тәвәнки мәсилиләр билән шуғуллиниши лазимлиғини тәкитләйду. 1. Кеңәш дәвридә 30-жиллири қоллинилған латин йезиғини тарихий Вәтинимиздә өз вақтида қоллинилған латин елипбәси билән селиштуруп, әтраплиқ үгиниш. (Улар латин йезиғини әрәп-уйғур йезиғи асасида 32 һәрип түридә қобул қилған); 2. ШУАРдики тилшунас-мутәхәссисләр билән һәмкарлиқта, тилимиздики имла қаидилиридә моҗут хаталиқларни түзитип, биртуташ, һәммә тәләпләргә мүмкин­қәдәр толуқ җавап беридиған елипбә түзүп чиқиш; 3. Бу дөләт миқиясида қолға елиниватқан иш болғанлиқтин, мәсъул комиссия тәшкил қилиниши муқәррәр. Уйғурларға вакаләтлик қилғучи топ шу комиссия билән зич мунасивәттә иш елип бериши һаҗәт. Р.АРЗИЕВ: — Гәп йәнә мутәхәссисләргә берип тақиливатиду.  Латин йезиғиға көчүш унчивала аләмшумул проблема әмәс. Һазир бир сөзни биз қайси йезиқта халисақ шу йезиқта йезип, оқалаймиз. Компьютер, интернет, электрон китап дегән чүшәнчиләр барғу, ахир. Һәрқандақ мәтинни секунд ичидә бир йезиқтин иккинчи йезиққа көчириш мүмкинчилиги бар. В.МӘХПИРОВ: — Тоғра. Саат демәй қояй. Бир күн олтирип һәл қилишқа болидиған мәсилә. Әнди жуқурида, Рәхмәтҗан инимизниң тәкливидики имла бирлигигә кәлсәк, имлани рәтләп, киргүзүш оңай. Уни хәлиққә сиңдүрүш еғир вә узун вақит тәләп қилидиған җәриян. М.ОБУЛҚАСИМОВ: — Бу пикиргә мәнму қошулимән. Мени хошал қилидиған һал қазақстанлиқ алимлиримизда өзгичә бир мәғрурлуқ бар. Мән мошу дилни йорутидиған ғурурни жигитлиримиз өз лайиғида ишлитишни билсекән, дәп тиләймән. Биз өзимизниң миң жилниң алдида башқиларда йезиқ болмиған дәвирләрдә ханлиқ йезиғимиз, тил, әдәбият, мәдәнийитимиз гүлләнгән болуп туруғлуқ, грузинлар, әрмәнләр охшаш қолумизда тот-том қамусимиз йоқ екән. Мәдәнийәтлик хәлиқ екәнмиз, демәк, мәйли әдәбиятшунас, тилшунас, шаир, язғучи болсун, дуния уйғурлириниң имла-тәләппуз мәсилисидә бирликни яқлиши керәк. Байқаң, һели биз тәләппузиға қарап қайси уйғурниң қәйәрлик екәнлигини айривалимиз. Мана мошу җәһәттин бизгә көп издиниш арқилиқ ортақ пикиргә келиш һаҗәт. В.МӘХПИРОВ: — Биздә өткән әсирниң 50 — 90-жиллири тил, әдәбият нәзәрийәси саһасида чоң илгириләш йүз бәрди. Бу турғидин алдинқи қатарда болдуқ. Вақит өтүп, бәрибир ШУАРдиму уйғурлар мошу йезиққа көчиду. Сәвә­ви, сәясәт өзгирип туриду. Бая ейтқинимдәк, бу вақит әнчисидики иш. Шуңлашқа бу имла, тәләппуз мәсилилирини шундақ тәл-төкүз дәриҗидә йешишимиз керәкки, у миллитимиз үчүн үлгә болуп қелиши һаҗәт. Тарихий вәтинимиздики қериндашлиримиз пәйти кәлгәндә һеч қийналмай тәйяр үлгини пайдилинидиған болиду. У.А.: — Биз мавзудин сәл чәтнәп кетиватимиз. Алди билән йезиқниң бешини ечивалайли. Р.АРЗИЕВ: — Һазир түркмән, өзбәк, әзәрбәйҗанлар қобул қилған йезиқларда бираз пәриқ бар. Әнди Қазақстанда бу йезиқ қобул қилинғанда биздә пәқәтла «җ» мәсилиси туриду. Чүнки бу һәрип қазақ тилида қоллинилмайду. В.МӘХПИРОВ: — Уни ипадиләйдиған бәлгү болса, буму проблема әмәс. Р.Йүсүпов: — Биз һазир 41 һәриптин ибарәт йезиқни пайдилиниватимиз. Латин йезиғиға көч­кәндә рус тилидин киргән 9 һәрип ( ё, ю, я, э, ц, щ, ы, ъ, ь) ишлитилмәйду. Лекин бу һәрипләрни ё-йо, ю-йу, я-йа, ц-тс, щ-ш, ы-и, ъ, ь (ь) сүпитидә пайдилинишқа болиду.  Әрәпчә — уйғурчә алфавиттики 32 һәрип вәтәндики қериндашларниң еһтияҗидин чиқип келиватиду. Демәк, бирәр бәлгү билән ипадиләп, «җ» проблемисини йешишму гәп әмәс. У.А.: — Биздә хелә заман әрәп йезиғи асасида «Йеңи һаят» гезитиниң нәшир қилинғинини яхши билимиз. Бу Вәтәндин көчүп чиққан, кирилл йезиғини оқалмайдиған қериндашлиримиз тәләп-еһтияҗини қанаәтләндүрүш мәхситидә қилинған иш еди. Чүнки, болупму, чоңларға кирилл йезиғини өзләштүрүш еғирирақ болди. Латин йезиғиға көчкәндә, шу һал тәкрарлинарму? Р.АРЗИЕВ: — Үгиниш мәсилисигә кәлсәк, бари-йоқи 32 һәрипни өзләш­түрәлмәпту, дегән қандақ параң. Хитайда 4 миң иероглиф бар. Балилар гезит-журналларни оқуш үчүн әшу мурәккәп йезиқни үгиниватидиғу! Тил мутәхәссислири тоғрилиқ йәнә қайтилиғум келиду. Һәтта Уйғуршунаслиқ мәркизидә бу саһани тәтқиқ қиливатқан бөлүм йоқ. Әйни вақитта, йәни йезиқни йөткәштә уларниң һаҗитиму йоқ. Мундақ қарисақ, биз һәл қилғидәк ишму қалмиди. 20 жилдин бу ян һәммиси бир қур ишлинип, бабиға йәтти. Балилиримизму униңға тәйяр. У.А.: — Валерий ака билән Руслан латин йезиғиға  көчүштәк оңай иш йоқ, дәватиду. Мән буниңға қошулмаймән. Мошу саһаниң мутәхәссислири болғанлиғиңлар үчүн, бәлки, силәргә шундақ билинсә керәк. Әнди аддий пухрачу. Балилар 1-синиптин башлап бу йезиқни үгиниду. Әнди чоң яштикиләргә сәл қийин болуши мүмкин. Мән силәргә аддий мисал кәлтүрәй: муштири топлаш мәвсүмидә өйму-өй маңидиғинимиз бар. Шу чағда бәзиләрниң: «Биз силәрниң йезиғиңларни (кириллни демәкчи — Ә.И.) оқалмаймиз. Әрәпчә йезиқта болса, гезитиңларға йезилаттуқ» яки «Биз уйғурчини оқалмаймиз», дәп ишигини җаққидә йепип кирип кетидиғанларни һелиму учритип жүримиз. Руслан, сән бүгүнки әвлатқа латин йезиғини өзләшт­үрүш гәп әмәс, дәватисән. Аримизда әшу балиларни оқутуватқан Гүлбәһрәм Еләмова олтириду. Униң ләвзиниму тиңшап көрәйли. Г.ЕЛӘМОВА:  — Йезиқ қобул қилинидекән у, әлвәттә, мәктәп программисида болиду. Бүгүнки күндә  қазақ, рус тиллиридин сирт инглиз тилини үгиниватқан балилиримиз үчүн  бу мәсилидә анчә еғирчилиқ туғулмайду. Р.ЙҮСҮПОВ: — Латин йезиғи һазир балилиримиз оқуватқан инглиз йезиғиға охшап кетиду. Шуниң үчүн, Гүлбәһрәм ейтқандәк, буниң анчә қийинчилиғи йоқ. Бизни имла мәсилисила ойландуруши керәк. Униң ШУАРда вә башқа җайларда яшаватқан уйғурларға ортақ болушини қолға кәлтүрүш әвзәл. М.ОБУЛҚАСИМОВ: — Мошу мәсилиләрдә биз қазақ қериндашлар билән бамәслиһәт иш қилғинимиз тоғра. Алдин пикир-тәклиплиримизни җәмләвелип, тил-йезиқ мутәхәссислиримизниң намидин дөләт дәриҗисидики комиссиягә тәвсийә қилсақ болиду. В.МӘХПИРОВ: — Һазирму бәс-муназирә, тәтқиқат ишлиримиздин қазақ қериндашлар өзлирини чәткә тартиватқини йоқ. Тәклип қилсаңлар келимиз, дейишиватиду. У.А.: — Хош. «Түркстан» гезити һозуридиму мошундақ сөһбәт өтти. Айдос Сарым мирза «...Қазақстанда бір ғана ұлт бар. Ол — қазақ ұлты, десә, униңға җававән «Айқын» гезитиниң баш муһәррири Нұртөре Жүсіп «Одан бөлек 130дан астам ұлт пен ұлыс өкілдері бар. Бырақ олар өздерін қазақ ұлтымын деп отырма? Қудай қаласа, алдағы уақытта солай болар» дегән параңни қилди. Растимни ейтсам, зияли әһлидин чиқиватқан бу сөзләр мени әндишигә селип қойди. Р.ЙҮСҮПОВ:  — Һазир қазақстанлиқ дәймизму яки қазақ миллити дәймизму дегән талаш-тартишлар техи бир тәрәп болмиди. Бу пикирни яқлаватқанларму, қарши болуватқанларму бар. Бу йәрдә гәп көпмилләтлик дөләттә яшаватқан хәлиқләргә ортақ бир аталғу һәққидә болуватиду. Р.АРЗИЕВ: — Айдос Сарым мундақ пикирләргә көпирәк майил. У қазақ миллити дәп ейтқинида, уни этностин кәңирәк мәнада қараватиду. Мәсилән, чәт әлликләр қазақстанлиқларниң миллитини айрип олтармайла, қазақ дәп һесаплайду. М.ОБУЛҚАСИМОВ: — Түркияни алайли. Түрк тили — милләт тили. Паспорттиму миллити көрситилмәйду. Бирақ анисиниң исми көрситилиду. Аниниму ахири қәдирләйдиған милләт баркәнғу дәп хурсән болдум.  Қазақстан билән Түркияниң арисида асман билән йәрдәк пәриқ бар. Қазақстан өзини һәқиқәтәнму, зайир дөләт дәйдекән, бәзи «ява милләтчиләргә» тәнбиһ бериши керәк. Әгәр «Бир дөләт — бир тил» дегән принцип һөкүм сүрсә, башқа тилдики мәктәпләр йепилиду, дегән сөз. Ататүркниң мундақ бир сөзи бар. «Силәрдики аз санлиқ түркий тиллиқ хәлиқләргә қандақ қарайсиләр», дегән соалға «Башқа әлләр бизниң түркләргә қандақ қариса, бизму шундақ қараймиз» дәп җавап бәргән. Р.АРЗИЕВ: — Түркиядә түрк тилидин башқа тилда мәктәп, гезит-журнал дегән тамамән йоқ. Башқиларни милләт дәпму һесаплимайду. Улар: «Силәргә мәктәпниң немә кериги бар? Өзбәкстандики түркләр өзбәкчә, Түрк­мәнстандикиләр түркмәнчә оқуп, шу хәлиқләргә сиңиши керәк. Биз шундақ қилип, ортақ түркий милләт һасил қилимиз», дәп һесаплайду. Түркия — түркләр үчүн дәйду. Курд боламду, әрмән боламду, түркчә оқуйду, түркчә сөзләйду. Шундақ қилип, һәммисини өзлиригә сиңдүрүвәткән. В.МӘХПИРОВ: — Бу тәбиий нәрсә. Дөлити бар, тил бар, демәк, һәрқайси өз мәнпийитини қоғдайду. Бизниң гунайимиз — пәқәт аз санлиқ екәнлигимиздә. Униңға һәйран болушниң кериги йоқ. Р.ЙҮСҮПОВ: — Қазақстанда ундақ сәясәт барму? Йоқ. Демәк, биз шуниңдин үнүмлүк пайдилинишимиз керәк. Әтә-өгүн немә өзгириш йүз беридиғанлиғини биз һазир билмәймиз. М.ОБУЛҚАСИМОВ: — Президентимиз «Мән 2050-жилғичә қазақстанлиқлар то­луқ қазақ тилида сөзләйдиғиниға ишинимән» дәп ейттиғу... В.МӘХПИРОВ: — Әлвәттә, дөләт туруп шундақ болмиса болмайду. Мәктәп мәсилисигә келидиған болсақ, асасий пән­ләрни қазақчә яки русчә оқутуш керәк. Мундақ әһвалда әдәбият билән тилға саатни көпирәк аҗритиш тәләп қилиниду. Р.АРЗИЕВ: — Мән буниңға қәтъий қарши. Бари-йоқи икки пәнни уйғурчә, қалғанлирини русчә оқутса, буни қандақ уйғур мәктиви дейишкә болиду. Тәрбийә ишлири уйғурчә маңмайдиғу. В.МӘХПИРОВ: — Башқа немә амал бар? Тестта қийнилиду. Оқушқа чүшәлмисә... М.ОБУЛҚАСИМОВ: — Көп нәрсиләрни йәһудий хәлқидин үгәнсәк болидекән. Қайси дөләттә яшимисун, шу дөләтниң тилини мукәммәл үгиниш арқилиқ, әйни чағда шу дөләт немигә муһтаҗ шу кәсипни егиләп, өзлирини тонутидекән. Уларниң бәзидә: «Бизни Худа икки қетим таллиған», дегини бекар әмәскәндә, дәп ойлап қалимән. Буни һазир өзлири дөләткә егә болғанда иқрар қиливатиду. Академик Сахаровни, болмиса Нобель мукапитини еливатқан йәһудийларни қараң. Һазир бизниң уйғурлар Америкидиму, Швециядиму, Бельгия вә Германиядиму яшаватиду. Дилида милләт намини, ғурурини сақлиған һалда әшундақ чоққиларға интилған яманмекән? Қирғизстанда Әзиз Наринбаевни әтрапидикиләр һәммиси қирғиз дәп жүрүптекән. Алим болғандин кейин униң уйғурлиғини бирақла билипту. Мән Валерийниң пикригә қошулимән. Силәр мениң мошу бирла соалимға җавап бериңлара? Биз әвлатни немә үчүн қийнишимиз керәк? Мәсилән, Руслан сиз бир мақалиңизда «Мубарәков вә башқа алимлар мәктәптә ана тилида оқуған» дәп йезипсиз. Бирақ бир нәрсини унтуп қапсиз. Улар университетларда рус тилида оқуди. Намзатлиқ, докторлуқ диссертациялирини рус тилида яқлиди. В.МӘХПИРОВ: — Руслан, сән Мубарәков, вә башқиларни дәйсән. 300 миң уйғур ичидин чиққан пәқәт 4-5ла академик. Шулар уйғурчә оқуған үчүнла академик болдима? Р.АРЗИЕВ: — Академикларниң көпчилиги ана тилида оқуған. Ана тилида оқуса техиму яхши, дәп ейтиватимән. Ана тилини мукәммәл үгиниду, мәдәнийити, тарихини үгиниду. Анини таллимаймизғу, тилму әшундақ. Бизгә дөләт мәктәпләрни ечип, дәрисликләрни чиқирип бериватқан шараитта «Яқ, бу бизгә керәк әмәс, дәйдиған болсақ, қандақ болғини. Сән дәватқандәкму болиду. Аста шуниңға бәт еливатимиз, бәхиткә қарши. Һазирчә шараит, пурсәтни ғенимәт биләйли. Р.ЙҮСҮПОВ: — Мән һәм ана тилида оқутуш тәрәпдари. Көңлүңларға кәлсиму ейтарим, шәрт-шараиттин пайдиланмаслиқ, өзимизгә гөр қазғанлиқ. В.МӘХПИРОВ: — Қараңларчу, 9-синипқичә уйғурчә оқутуп, андин тестқа рус тилида тәйярлаймиз дәп балиларни қийнаватимиз. Ейтиңлара, әшу пәнләрни оқутуватқан мутәхәссисләр йетәрликму? Улар кейин балиларни БМТқа рус тилида тәйярлаш ихтидариға егиму? Р.АРЗИЕВ: — Мутәхәссисләр бар. Һазир мәктәпләрни тәкшү­рәйдиған органлар көп. Улар муәллимләрниң дипломлирини тәкшүрүп, пәнгә лайиқ яки лайиқ әмәслигини дайим назарәт қилип туриду. У.А.: — Қандақ ойлайсиләр, биздиму Өзбәкстанға охшаш кирилл йезиғи қатар ишлитилиши мүмкинму? В.МӘХПИРОВ: — Һазир Қазақстан хәлқиниң 30 пайизға йеқини руслар. Уларни латин йезиғиға көчиду, дәватамсән? Яқ, әлвәттә. Р.АРЗИЕВ: — Өз вақтида татарлар латин йезиғиға көчмәкчи болғанда һөкүмәт тохтитип қойған. У.А.: — Демәк, рус тилида язғанда кирилл йезиғини пайдилиниду.  Шу чағда уйғур мәктивидә балилар 4 тилда — уйғур, қазақ, рус, инглиз тиллирида оқуп, 2 йезиқта язиду, дегән сөз. Р.АРЗИЕВ: — Келәчәктә Россияму латин йезиғиға бәрибир көчиду. Кирилл йезиғиму уларниң әмәсқу, ахир. Уни русқа киргүзгән Кирилл билән Мефодий — болғарлар. Йәни, тегини сүрүштә қилсаң — түркләр. У.А.: — Бүгүнки баш қошушимизниң асасий мавзуси — йезиқ ислаһити. Шуниңға янайли. Биз тарихимизда бир нәччә дин йөткигән хәлиқ. Қедим уйғур йезиғи, чағатай, әрәп, латин, кирилл, әнди йенип йәнә латин йезиғини қобул қилиш алдида туримиз. Мошу ислаһатлардин, мән буни туюқсизлиқтин дегән болар едим, немә уттуқ? Немә уттурдуқ? Р.ЙҮСҮПОВ: — Гәп қазақстанлиқ уйғурлар һәққидиғу. Шуниң үчүн биз мошу дөләт пухралири сүпитидә у қандақ сәясәт жүргүзсә, биз шу даиридә болимиз. Әнди, умумән, уйғур хәлқини көздә тутидиған болсақ, бизниң қәдрийәтлиримиз тарихий Вәтинимиздә. Милләтни, тилни сақлап қелиш мәсилисини биз шу яқтики қериндашлиримиз биләнла һәл қилалаймиз. М.ОБУЛҚАСИМОВ: — Әлвәттә, йоқитишларму көп болди. Бу өзимизниң қашшақлиғи түпәйлиму йүз бәрди. Мәсилән, тарихий вәтинимиздики бәзи ағиниләрдин «Немишкә гезит-китап оқумайсән?» дәп сорисаң, «һәрип тонумаймиз, биз латинчә оқуған» дәп җавап бериду. Әйнә шундақ пүтүнсүрүк бир әвлатни саватсиз қилип, тәрәққиятимизни артқа чекиндүрүш кимләр үчүнду ғенимәт болди. У.А.: — Пайдиси һәққидә жуқурида параң қилдиңлар. Мән йәнила йезиқ йөткәштә пәйда болидиған ихтилапларға тохталмақчимән. Узун жиллар кирилл йезиғида әдиплиримиз мәдә­нийәт мирасимизға төһпә болғидәк надир әсәрләрни яратти. Пүтүн­сүрүк әвлат шуларни оқуп өсти, өзини тонуди. Әнди миңлиған китап мирасгаһ экспонатлириға айлинип қалмасму? Һазир бәзи қазақ қериндашлар Кеңәш Иттипақиға мунасивити бар һәрқандақ нәрсидин ваз кечип, артуқ жүктин қутулуш керәк, дәп җар селиватиду. Дәрисләрни латин йезиғида нәшир қилиш дөләт зиммисидики иш. Илмий, әдәбий әсәрләрчу? Г.ЕЛӘМОВА: — Бирақ дәрислик мәсилисигиму, үзә қариғили болмайду. Ейтқан болар едимки, умумән, дәрисликниң өзини ислаһат қилидиған вақит йәтти. Һазирқи өскиләң дәвирдә уларниң көп қисми тәләпкә уйғун әмәс. Тәрҗимиләр сүпити төвән, мәтинләр чүшиниксиз. Дәрисликни шу пәндин хәвири бар мутәхәссисләр, тәҗрибилик муәллимләр тәрҗимә қилса тоғра болатти. Қошумчә дәрисликләр, методикилиқ қолланмилар аз. Болупму хрестоматия, классик әсәрләр, заманивий әдәбиятимиз болсун, алаһидә диққәт-етиварға муһтаҗ болуватиду. Р.АРЗИЕВ: — Латин йезиғини қобул қилиш қарариға кәлгән дөләт бу проблемиларни ойлаштурмай қоймайду. Һәммигә вақит керәк. Елимизму, өз мустәқиллигини алған 20 жилдин бу ян аста, қәдәмму қәдәм аяққа туруп, бүгүнки дәриҗигә йәттиғу. Бу мәсилидиму шундақ болиду. Әң һаҗәтлик дәп тепилған дуния-мирас, җәзмән, латин йезиғиға көчирилип, әвлатқа хизмәт қиливериду. — Һазир немә тола — сайт тола. Интернеттин керәк әхбаратниң һәммисини тапқини болиду. Мана мошу мүмкинчиликни пайдилинишни билсәк купайиғу. У.А.: — Бүгүнки сөһбитимизни һазирчә тохтитип, хуласә чиқирайли. В.МӘХПИРОВ: — Бүгүн баш қошушни уюштуруватқан «Уйғур авази» гезитиниң редакциясигә рәхмәт. Милләт тәғдири һәққидә гәп болуватқанда актив паалийәтчанлиқ көрситиш һәр қайсимизниң инсаний борчи. Сөһбитимизниң түгини, мениңчә, төвәндикичә болиду. 1. Илгири-кейин пайдилинилған латин йезиғини чоңқур үгинип, тәһлил қилған һалда заманивий уйғур тилиниң еһтияҗлириға толуқ җавап беридиған латин алфавитини вуҗутқа кәлтүрүш;  2. Мошу пәйтни пайдилинип, дунияниң һәр җайлирида яшаватқан уйғурларни җипсилаштуридиған имла луғитини ишләп чиқиш керәк. Шуниңға интилиш керәкки, һәм йезиқ, һәм имла — үлгә-ибрәт болуши лазим. У.А.: — Бүгүн һозуримизға силәрни тәклип қилғинимиз тәсадипи әмәс. Һәр қайсиңлар өз саһалириңлардики тәҗрибилик, салаһийәтлик мутәхәссисләр. Силәр билән башлиған бәс-муназиримиз — латин йезиғиға көчүш җәриянида ахирқиси болуп қалмайду. Кәң җамаәтчиликниң бу һәқтә өз пикир-тәклиплири болиду, әлвәттә. Келип пикриңларни очуқ, дадил изһар қилғиниңларға рәхмәт. Ишлириңларға утуқ тиләймән.

Сөһбәтни жүргүзгән Әхмәтҗан ИСРАПИЛОВ.

  ИЛАВӘ: гезит нәширгә тәйярлиниватқанда Мәдәнийәт вә әхбарат министри Мухтар Қул-Мухаммед латин йезиғиға көчүш мәсилиси бойичә мәхсус комиссия тәшкил қилиш тәкливини бәрди. Мәҗлис депутати Дариға Назарбаева болса, бу әсли Билим вә пән министрлигиниң ихтидариға тәәллуқ вәзипә екәнлигини тәкитләватиду. Көрүп турғинимиздәк, бәс-муназириләр төвәндила әмәс, алий органлардиму башланди. Бу тәбиий һал. Нишан-мәхсәт бир. Пәллигә апиридиған йоллар һәрхил. Тоғра йолни болса — бүгүнкидәк бәс-муназирә, көпчиликниң пикир-мәслиһити арқилиқла тепишимиз мүмкин.

Мавзуға мунасивәтлик бир соал

Сиз латин алфавитиға көчүшкә тәйярму?

Мәһәмәтҗан АБДУЛЛАЕВ, академик: — Мән өткән әсирниң 1946 — 1956-жиллири Уйғур наһийәсиниң Кәтмән йезисида оттура билим алдим. Қайси синипта, һазир ядимда йоқ, хаталашмисам, бир-икки жилдәк латин алфавитини үгәндуқ. Демәкчи болғиним, арилиқтин йерим әсирдин ошуқ вақит өтсиму, мән латин һәриплирини унтуғиним йоқ. Шуниңға ишинимәнки, һазирқи яшлиримизму буни тез өзләштүрүп кетиду. Өзбәкстан, Әзәрбәйҗан, Түркмәнстан җумһурийәтлири буниңға аллиқачан өтүп болди. Шуңлашқа бу ишни, мүмкин қәдәр тезирақ қолға елип, униңға һәммимиз тәйяр болушимиз керәк. Әркинтай ИБРАГИМОВ, Җамбул наһийәлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң рәиси: — Буниңдин үч жил бурун елимиз Президенти Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң ХІІ сессиядә мәзкүр мәсилә әтрапида өзиниң тәкливини билдүргән еди. Шу вақитта бу һәққидә җәмийитимиздә һәрхил пикирләр ейтилған. Һазир байқисам, көпчилик буни қоллап-қувәтләватиду. Балилиримизни инглиз тилида оқутуватимизғу. Немишкә  уларни латин һәрипигә үгитәлмәймиз? Сәһәрдин ЙҮСҮПОВ, композитор, нахшичи: — Һазир вақит тәливи шундақ болуватиду. Биз латин алфавитиға өтүшимиз керәк. Буниң арқилиқ бизгә көплигән муәммаларни йешишкә болиду. Башқиларниң пикрини билмидим, шәхсән мән, биз һазирниң өзидә латин алфавитини қоллиниватимиз, дәп ейталаймән. Мәсилән, адәттики янфонни алайли. Бәзидә биригә учур язғанда, латинчә һәрипләрни пайдилинимизғу? Буни һеч ким сәзмәйватса керәк. Шуңлашқа мән униңға өтүшниң һеч қийинчилиғи йоқ, дәп һесаплаймән. Зәйнидин МУСАЕВ, устаз: — Раст, латин алфавитиға өтсәк, зиян тартмаймиз. Биз шу арқилиқ мәлум дәриҗидә хәлиқара даиридә мунасивәт бағлаш имканийитигә егә болимиз. Мәдәнийитимизни, тарихимизни пүткүл дуния кәңирәк тонуйдиған болиду. Әнди «Таяқниң икки учи бар» демәкчи, униң иккинчи тәрипигә келәйли. Өзимиз үгинип қалған һәрипни йәнә башқа һәрипкә йөткәш үчүн қанчилик вақит кетиду. Униңға хираҗәт қилинидиған пулчу? Мана мошу тәрипиниму ойлаш керәк. Сәнәм ИЛАХУНОВА, студент: — Шәхсән мән, латин алфавитиға өтүшкә тәйяр. Һазир яшлар пәқәт Интернет арқилиқ арилишимизғу, уларниң көпчилиги бир-биригә хәтни латин йезиғида йезип жүриду. Мән уни үгиништә һеч қандақ қийинчилиқни көрүватқиним йоқ. Мәсилән, Түркмәнстан латин алфавитиға йерим жилниң ичидә өтүп кетипту. Бизниң улардин қәйиримиз кам?

Бәхтишат СОПИЕВ.