• Йеңилиқлар
• 14 Маусым, 2013

Хәлиқ уни «Мәшрәп» дәтти

Мошу йеқинда Чонҗа йезисида бир сорун өтти. Адәттики уйғур мәшривини әсләткән бу хатирә кәчкә у тәрипи Бишкек вә Алмутидин, бу тәрипи Үрүмчи билән Ғулҗидин атақлиқ сәнъәткарлар билән маһир чақчақчилар қатнашти. Меһманлар арисида Қазақстан Җумһурийити Парламенти Мәҗлисиниң депутати Мурат Әхмәдиев, Қирғиз Җумһурийити Жогоргу Кеңешиниң депутати Турсунтай Сәлимов, җумһурийәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң рәиси Шаһимәрдан Нурумов охшаш хәлқимизгә вакаләтлик қилидиған рәсмий шәхсләрниң болуши бу сорун — хатирә кәч беғишлиниватқан адәмниң әл-жут арисида хелила инавәтлик шәхс екәнлигидин дерәк берип туратти.Һә, шундақ. У адәм пешқәдәм устаз, маһир сазандә, хәлиқ қизиқчиси, һазирҗаваплиғи билән шөһрәт қазанған Шапим ака Һәмраев еди. Шәхсән маңа у яқ һәм устазим, һәм жутдишим болғачқа, һәрқандақ миллий саз әсвавида бемалал ойнап, бабиға йәткүзүп нахша ейтидиған, толуқ бәстини чаққан һәрикәтләндүрүп, уссулға чүшидиған яки һәзил-чақчиғи билән әтрапидикиләрни күлкигә ғәриқ қилидиған, той-төкүнләр униңсиз өтсә, қизиғи болмайдиған, шәхс сүпитидә яхши билимән. Әйнә шундақ хисләтлири түпәйли болса керәк, әтималим, бәзиләр уни «Шапим мәшрәп» десә, йәнә бирлири «Хәлиқ һапизи» дәп ататти. Әл-жут вә дост-бурадәрлири пәқәт  өзлири сөйгән оғланлириғила әшундақ ләқәмләрни қойса керәк. Йәнә бир қошумчә қилидиған нәрсә, Шапим акиниң кимду-бири билән аразлишип қалғанлиғини яки рәнҗигәнлигини задила аңлимаптимән. Тәбиитидин юмшақ, дилкәш вә ақ көңүл Шапикамға йәттә яштин йәтмиш яшқичә болғанларниң һәммисила жуқумлуқ еди. Әйнә шундақ адәмниң хатирисигә беғишланған  кәчкә жуқурида сөз болған меһманлардин сирт Уйғур  наһийәсиниң барлиқ йезилиридин дегидәк адәмләр көпләп жиғилди. Чүнки Шапикамниң аримиздин мәңгүгә кәткинигә 10 жил бопту. Әгәр һаят болса, нәқ мошу хатирә кәч өткән күни униң 85 яшлиғи нишанланған болар еди. Шуңлашқа 350 — 400 адәмниң бешини қошқан бу сорун өзиниң уюштурулуши вә мәзмун-маһийити җәһитидинму алаһидә пәриқләнди. Меһманларни саһипханлар Қарадаладики шипалиқ иссиқ су аришаңлириниң биригә селинған дәм елиш өйигә тәклип қилип, хатирә кәч шу йәрдә давамлашти. Бу йәрдә шуни алаһидә қәйт қилмақчимизки, мәрһум қошақ тоқушқиму майил еди. Шуңлашқа пәрзәнтлири униң нәзмий әсәрлирини вә дост-бурадәрлириниң мәрһум тоғрилиқ язған хатирилирини җәмләп, «Ачиноқа — алтун бөшүгүм» намлиқ топламни йоруққа чиқирипту. Меһманларға хатирә сүпитидә берилгән соғилар арисида әйнә шу китапму бар. Бу топламни варақлайдекәнмиз, Шапикамниң иҗадийәткә бәкму майиллиғидин, униңдин орун алған мақалилар муәллиплириниң һелиғичә мәрһумни яд әйләп келиватқанлиғидин хәвәрдар болимиз. Топламниң «Ачиноқа — алтун бөшүгүм» дәп атилишиму бекар әмәс. Чүнки мәрһум пүткүл өмридә жутини һәм жутдашлирини мәдһийиләп өтти, уларниң утуғиға хошал болуп, қайғусиға ортақлашти. Шапим ака Һәмраев әйнә шу Уйғур наһийәсиниң Ачиноқа (һазирқи Чоң Дехан) йезисида 1928-жили туғулған. Униң дадиси — Мунар әпәндим, өз дәвриниң аң-сәвийәлик, билимлик адәмләрдин еди.Яшлиғидин зерәк, билим елишқа тәшна болғачқа, Сопи Зәрват мәктивидә билим алған. Мунар акимизниң дәсләпки устазлири арисида атақлиқ әдип Өмәр Муһәммәдийму болған екән. Өткән әсирниң 30-жиллири хәлқимиз бешиға чүшкән күлпәтләр түпәйли, Мунар әпәндимму аилисини елип, чегариниң у қетиға өтүп кәткән. Шуңлашқа Шапим акиниң балилиқ дәври Ғулҗа шәһиридә өтиду. Мунар әпәндим Ғулҗида Ғени батур, Зия Сәмәди, Назир Һосман, Абдукерим Әйса охшаш хәлқимизниң атақлиқ намайәндилири билән илпәтчилик қилиду. Яш Шапим болса, әйнә шундақ шәхсләр билән йеқиндин арилишип, чақчақниң макани болған Ғулҗиниң тәсирини яш қәлбигә муҗәссәмләштүргән һалда чоң болиду. У Һүсәйин Җами, Һесамидин дәлдүшләр билән бир мәшрәп ойнап, мәдәнийәтлик чақчақ қилишниң асаслирини үгиниду. Ейтмақчи, биз мошу мақалиниң йезилишиға түрткә болған хатирә кәчкә кәлгән меһманлар арисида ғулҗилиқ атақлиқ чақчақчи Әхмәтҗан Йүсүпму болди. Уқушсақ, Әхмәтҗан Һесамидин дәлдүшниң шагирти екән. «Мону қизиқчилиқни қараң, мәрһум Шапикам мениң устазим билән бир мәшрәп ойнапту. Һесамкам билән пәқәт униңға тәң келәләйдиған, бирәр җавап қайтуралайдиған адәмла илпәт болалайду. Демәк, чегариниң у тәрипидә мән, бу тәрипидә Шапикам Һесамкамниң шагирти болған екән», дәп чақчақ арилаш һәқиқәтни ейтқандәк болди. Шапим Һәмраев Ғулҗида оттура мәктәпни, Үрүмчидә муәллимләрни тәйярлайдиған дарилфунни тамамлап, Шинән шәһиридики Ғәрбий-Шимал алий мәктивидә оқуйду. Андин Ғулҗидики мәктәпләрниң биридә устаз, Моңғулкүрә наһийәлик маарип бөлүминиң башлиғи болуп хизмәт қилиду. 1955-жили Мунар әпәндим аилиси билән киндик қени төкүлгән Ачиноқа йезисиға көчүп чиқиду. Бу вақитта Шапикам нахша-сази, уссули, хуш чақчиғи, һазирҗаваплиғи билән көпчиликкә қизиқчи сүпитидә тонулған шәхс еди. Шуниң үчүн болса керәк, көп өтмәйла, бу тәвәдиму нурғунлиған вилайәтлик вә җумһурийәтлик байқаш-көрүкләргә қатнишип, мукапатлиқ орунларға еришип, лауреат атилиду. Болупму хәлқимизгә тонулған «Арзу» нахша-уссул ансамблиниң тиклинишидә униң бебаһа һәссисиниң барлиғини һәммә мәмнунийәт билән тилға алиду. Ш.Һәмраев узун жиллар давамида Чоң Дехан вә Кичик Дехан йезилиридики мәктәпләрдә өмүрлүк җүпти Халидәм һәдә билән биллә муәллим болуп ишлиди. Болупму Кичик Дехан йезисидики Октябрь оттура мәктивидә вә «Октябрь» колхозида сәнъәт һәвәскарлири өмигиниң ишини җанландурушқа қошқан һәссиси бебаһа болди. Шу жиллири йезида нәқ Шапим Һәмраевниң тәшәббуси билән тәшкил қилинған «Достлуқ» ансамбли йеза сәнъәт һәвәскарлириниң наһийәлик вә вилайәтлик фестиваль-көрүклиригә қатнишип, көпчиликниң һөрмитигә еришкән еди. Мошу ансамбльниң тәшкил қилиниши йезидики онлиған сәнъәтхумар оғул-қизниң талантиниң ечилишиға түрткә болди. Буниңда, әлвәттә, Шапим акиниң үлүши салмақлиқ еди. Мәрһум һәм спортқа йеқин адәм болған, волейбол, баскетболни яхши ойнайдиған. Ейтишларға қариғанда, яш вақтида йүз метрлиқ мусапигә жүгрәш бойичә Ғулҗида униң алдиға өтидиған адәм болмиған екән. Униң оқуғучиларға тәнтәрбийә пәнидин дәрис бәргәнлиги шу вәҗидин еди. 1980-жилниң башлирида Баһар йезисиға көчүп кәлди. Чүнки йеңидин бәрпа қилинған бу жутта сәнъәт һәвәскарлириниң өмигини җанландуруш тәләп қилинди. Шуңлашқа мошу жуттики А.Розибақиев намидики совхозниң мудири Ғупа Абдуманапов уни шәхсән тәклип қилған еди. Шапикам бу ишәнчиниму шәрәп билән ада қилип, та һаятиниң ахириғичә қолидин тәмбүрини чүшәрмәй өтти. Бу йәрдә Шапикамниң жутдиши һәм қудиси, һазир Алмута шәһиридә истиқамәт қиливатқан Тохтасун ака Тавакәловниң мону ейтқанлирини әсләп өтмәкчимән: — Зади есимдин чиқмайду, Шапикам Уйғур наһийәсиниң сәнъәт һәвәскарлирини башлап, Алмутида өткән бир фестивальға кәпту. Уни аңлап мәнму үч-төрт ағинәмни  әгәштүрүп бардим. Фестивальниң бир қисми болған мәхсус концерт М.Горкий намидики истираһәт беғида өтти. Концерттин кейин биз Шапим акини чақирип, меһман қилиш ойимиз бар еди. Бирақ биз акимизға егә болалмай қалдуқ, қисқиси, у бизгә тәгмиди. Фестивальға Қирғизстан, Өзбәкстан вә Таҗикстандинму меһманлар кәлгән екән. Улар, һәқиқитини ейтсам, Шапикамни көтирип дегидәк қаяққиду елип кәтти. Кейин уқушсам, улар Шапикамниң шагиртлири екән. Хелидин бери устазидин дерәк алалмай жүргән шагиртлири уни бирнәччә күн давамида меһман қилип, қоюп бәрмигән еди. Мошу бир мисалниң өзила мәрһумниң алайтәнла әтивалиқ адәм болғанлиғиниң, униң саз-нахшиси билән хуш чақчиғини аңлашқа һәмминиң охшашла хумар екәнлигиниң бир ипадиси болса керәк. Чүнки мәрһум һәзил-күлкисиз жүрәлмәйдиған, у қатнашқан һәрқандақ баш қошуш, ахири, мәшрәпкә айлинип кетәтти. Жиға-зерә униңға тамамән ят хисләт еди. Сөзүмизниң испати үчүн мәрһумниң тунҗа оғли Хәйрулламниң мону хатирисини кәлтүрмәкчимиз: «Ейтишларға қариғанда, мән бәш яшта екәнмән. Дадам хелидин бери көңлигә пүкүп жүргән болса керәк, әтималим, сәнъәт һәвәскарлириниң новәттики фестивалиға қатнишиш үчүн Алмутиға барғанда, маңа атап велосипед сетивапту. Мән, бәш яшлиқ гөдәк, хошаллиқтин бешим көккә йәтти. Бирақ көп өтмәйла, әйнә шу велосипедтин жиқилип әс-һошумни йоқитип қоюптимән. Әһвалим хелила еғир болдиму, у тәрипи маңа намәлум, әйтәвир мени әттәй чақиртилған самолет билән Алмутиға елип кәпту. Топ-тоғра бир тәвлүктин кейин һошумға кәптимән. Әйнә шу чағда, мәрһум дадамниң сөзи билән ейтқанда, «һаятқа иккинчи қетим туғулуптимән». Көзүмни ачтим, қарисам, маңа тамамән натонуш муһит. Қорқуп кәттим. Қулиғимға палата деризисини урған аваз аңланғандәк қилди. Жумран қәлбим сәздиму, билмәймән, орнумдин туруп кәткинимни сәзмәй қалдим. Қарисам, деризә алдида дадам туриду, икки көзидә тарам-тарам яш... Униңдин кейин немә йүз бәргини ядимда йоқ, бирақ дадамниң көзидики әшу тарам яш қәлбимдә, худди мөр басқандәк, мәңгүгә сақлинип қалди. Мән дадамниң униңдин башқа көзигә яш алған пәйтини задила көрмәптимән. Дайим хушхой, һәзил-чақчиғи тәйяр, һазирҗаваплиғи билән һәмминиң көңлини хуш қилидиған адәм еди. Бирақ, аридин 50 жил өткәндин кейин, дадамниң йәнә бир қетим көзигә яш алғанлиғини көрдүм: мәрһумни ағриқханидин елип чиқип, өйгә — Баһарға кәлдуқ.  Әтиси маңа Алмутиға қайтип кетишкә тоғра кәлди. Орун тутуп ятқан дадам, бизниң ахирқи қетим дидарлишиватқанлиғимизни сәзгән болса керәк, әтималим, мениң қоллиримни сийпап, маңлийимдин сөйүп, мундақ деди: «Оғлум, мән сениңдин бир өмүр рази, келиним Ләйлинурға бәк миннәтдармән, оғуллирим билән қизлиримдин рази, еғиримни — йеник, жириғимни йеқин қилип бәргән апаңлардин рази...». Дадам сөзиниң ахирини чиқармай, көзигә яш алди, тәсәлла бәргәндәк қилдим. Тилимға «Ундақ демә, дада» дегәндин башқа сөз кәлмиди. Қув тирикчилик, Алмутиға кәттим, әтиси Баһардин жүрәкни парә қилип шум хәвәр кәлди... Шундақ қилип, һаятимда мән икки қетим дадамниң жиғлиған пәйтини көрдүм. Башқилар немә ойлиса мәйли, мән униң әшу һәр икки жиғисини хошаллиқ көз йешиға җоруймән. Чүнки дадамниң ағриқханида жиғлиғини, мениң һаятқа яңливаштин көз ачқанлиғимға хошал болғанлиғидин төкүлгән яшлири еди. Әнди өзиниң түзүлүп кетәлмәйдиғанлиғини сезип, маңа ейтқан сөзидин кейин көзигә яш алғанлиғи, биз, пәрзәнтлиридин, бир өмүр рази болғанлиғиниң ипадиси әмәсму?! Биз, атимизниң дуасини елип, разилиғиға еришкән пәрзәнтләр. Шундақ болсиму, бәзидә бәрибир өзимизни қанити сунған қушқа охшитимиз. Бирақ һаят қануниға бәрдашлиқ бериштин башқа чарә йоқ екән. Пәқәт Алла тааладин тиләйдиған бирла арминимиз бар: дадам Шапим көрмигән яхшилиқлар апам Халидәмгә несип болсун, биз, пәрзәнтләрниң вә нәврә-чәвриләрниң хуш күлкисигә ғәриқ болуп, бәхитлик һаят гәштини сүрүп, орни дайим өйүмизниң төридә болсун дәймән». Һә, Шапим акиниң қияпити пәқәт пәрзәнтлириниң дилидила әмәс, бәлки уни билидиғанларниң қәлб төридә сақлинидиғанлиғи талашсиздур. Иврайим БАРАТОВ.