• Дунияда мөҗүзә тола
• 08 Тамыз, 2013

Өңкүрләр алими

Бир қаримаққа өңкүр инсан һаятида анчила бир муһим әһмийәткә егә әмәстәк. Чүнки бу сөзни аңлиғанда көз алдимизға тағ-хадиларниң ичигә орунлашқан адәттики қараңғулуқ дунияси келиду, халас. Амма йәр йүзидә айрим адәмләрниң бир көрүш арминиға айланған әҗайип өңкүрләр моҗут. Биз бүгүн әйнә шулар тоғрилиқ гәп қилимиз. Өтмүштә өңкүрләр пәқәт қараңғулуқ, сехирлиқ, сирлиқ җайла болуп қалмай, бәлки адәмләр үчүн ямғур-йешиндин, боран-чапқундин, һәтта дүшмәнләрдин һимайә қилидиған баш-панаму болған. Жираққа бармайла хәлқимизниң қәһриман қизи Назугумниң бешиға чүшкән еғир күнләрдә өңкүрниң қанчилик әсқатқанлиғини әсләп өтсәк купайә. Һә, бүгүнки күндә дунияда һәр қайсимизни һәйран қалдурғидәк өңкүрләр моҗут. Мәсилән, Мексикиниң җәнубида хаңчилар үч йүз метр чоңқурлуқта һашамәтлик кристаллардин қурулған әҗайип өңкүрни тапқан. Бу баһалиқ ташлар ақуш һәм алтун рәңлик болуп, узунлуғи бирнәччә метрни тәшкил қилған. Тәтқиқатчилар уларниң миллионлиған жиллар илгири бәрпа болғанлиғини испатлиған. Мамонт өңкүри АҚШниң Кентукки штатиға орунлашқан. У буниңдин 4000 жил илгири тепилған. Униң ичидә та бүгүнки күнгичә қедимий мәшъәлләр йенип туриду. Мәзкүр өңкүрдики 2000 жил илгири вапат болған адәмниң мумияси тепилған. Алимлар униң гипс издигүчиниң мурдиси екәнлигини ениқлиған. Өңкүр ичидә өстәң болуп, униңда аққурт, рак вә қарғу белиқниң бирнәччә түри бар. Бу йәрдә шундақла шәпирәңләрниң топ-топ учуп жүргәнлигини көрүш мүмкин. XІX әсирңиң ахиридин бу йәр туристларниң сөйүмлүк җайиға айланғачқа, өңкүр ичигә электр йоруғи тартилған. Униң бәзи қисимлирини, туристларниң хаһишиға қарап, шам-чирақлар биләнму зиярәт қилишқа болиду. Пат-пат болуп туридиған йеғин-йешин вә деңизниң күчлүк еқими Шотландия йенидики Стаффа арилида дуниядики әң йоған өңкүрләрниң бири нахшичи Фингални бәрпа қилған. Ривайәтләрдә ейтилишичә, Фингал исимлиқ палван Шотландия билән Ирландияни қошидиған йоған тосма салған. Бир күни йәнә бир палван әшу тосма арқилиқ өтүп, Фингалниң өйигә күч синашқили келиду. Фингал ухлаватқачқа, аяли һелиқи наһайити егиз гәвдилик адәмгә йолдишини өзиниң балиси дәп тонуштуриду. Шу чағда һелиқи палван «Балисиниң йоғанлиғи мунчилик болса, дадиси қанчиликту» дәп ойлап, қорқуп қечип кетиду. Шу чағда Фингал ясиған тосма бузулуп кетип, күчлүк деңиз долқуни таққа урулуп, уни тешиветиду. Нәтиҗидә тағ ичидә һашамәтлик өңкүр пәйда болиду. Һә, өңкүр ичидә деңиз долқуниниң әкси садаси аңлинип турғачқа, униңға көпчилик «нахшичи Фингал» дәп нам бәргән. Грекияму өңкүрләргә бай. Бу тәвәдә 10000 өңкүр тиркәлгән. Уларниң бири — әҗдиһа өңкүри Касторьи Орестиада көлиниң йениға  орунлашқан. 1940-жили тепилған бу хасийәтлик җайниң ичидә 7 көл, 10 зал вә 5 йәр асти йоллири бар. Чоңқурлуғи 600 метрға йетиду. Ривайәтләрдә ейтилишичә, қедимида уни әҗайип зор әҗдиһа күзәткән. Әгәр кимду-бири өңкүр ичигә киришкә һәрикәт қилса, униң еғизидин от ялқуни чиқип турған. Ейтмақчи, бу җайдин өңкүр ейиғиниң сүйәклири тепилған. Мутәхәссисләр униң 10 миң жил илгәрки дәвиргә тәәллуқ екәнлигини ениқлиған. Дамлаташ өңкүри деңиз қирғиғидин 100 метр нери орунлашқан. Бу икки қәвәтлик өңкүрниң умумий мәйдани 2500 квадрат метрни тәшкил қилиду. Уни 1948-жили қурулуш үчүн һаҗәтлик ташларни издәш билән шуғулланған мутәхәссис-алимлар ачқан. Әйнә шуниңдин бу ян өңкүр дөләт қаримиғиға елинип, униңда тәтқиқат ишлири жүргүзүлүшкә башлиған. Алимлар мәзкүр өңкүр климатиниң наһайити қолайлиқлиғиға, һәтта астма ағриғиға қарши давалиқ хусусийәткә егә екәнлигигә көз йәткүзгән.