• Кичик вә оттура тиҗарәт
• 10 Шілде, 2014

Диназаврлар әвлади яки Мәркизий Азиядики дәсләпки төгиқуш фермисиниң бүгүнки нәпәси һәққидә

Әмгәкчиқазақ наһийәсиниң Бөләк йеза округи территориясидә  африкилиқ төгиқушларни өстүридиған «Фауна» фермиси бар. Бу – Мәркизий Азиядики дәсләпки төгиқуш фермиси. Уни 2001-жили БМТ академиги, атақлиқ физик-алим Евгений Чайковский ачқан. Ферма һазир қазақстанлиқларниң, жирақ-йеқиндин кәлгән туристларниң диққитини өзигә җәлип қилип келиватиду. Қазақстанда анчә учрашмайдиған бу қуш түрини көрүш үчүнла бу йәргә йүзлигән адәм келип кетиду. 2011-жили «Фауна» егилигини тиҗарәтчи Бекетбай Дәуренқулов сетивалди. Йеқинда биз мәзкүр фермида болуп, униң бүгүнки тирикчилиги билән тонуштуқ. – «Фауна» тәбиити әҗайип мәнзирилик, һаваси таза йәргә орунлашқан. Мал беқиш үчүн наһайити қолайлиқ. Һазир фермида 40 төгиқуш, 50 ат, 35 сийир, 200дин артуқ қой, буға вә тошқанлар  бар, – деди Бекетбай аға егилик тирикчилиги билән тонуштуруп. – Ферма 200 гектар мәйданни егиләйду. Демәк, мал беқиш үчүнму, йәм-чөп тәйярлаш үчүнму йеримиз йетәрлик. 10 гектар йәрдә алмилиқ беғимиз бар. Униң мәйданини йәниму кәңәйтимиз. Әсли, «фауна» сөзи грек тилидин елинған болуп, у «Һайванатлар дунияси» дегән мәнани билдүриду. Егилик һойлисида ишчилар кигиз өй тикиветипту. Бекетбай аға бизгә этноавулниң асаси селиниватқанлиғини ейтти. Уни миллийлик билән безәп, хәлиқниң урпи-адити, сәнъити вә тарихини чәтәллик меһманларға көрсәтмәкчи екән. Униң йенида кейинки вақитларда кәң аммибаплиққа айланған буға мүңгүзи вә қениниң ярдими билән давалайдиған мәркәз ечиш ойиму бар охшайду. Әлвәттә, егиликни бу дәриҗигә йәткүзүш үчүн көп мәбләғ һаҗәт. «Мәбләғ мәсилисини қандақ һәл қиливатисиз?» дәп соридим. Фермер соалимға җававән өзигә чоң оғли, «Орда инвест» қурулуш ширкитиниң президенти Бекежан Дәуренқуловниң ярдәм бериватқанлиғини ейтти. Әнди туристик хизмәттин чүшкән ахча төгиқушларниң һаҗәтлигигә ишлитилидекән. Һә униң мәлум қисмини Бекетбай аға хәйрихаһлиқ паалийәткиму хәшләйдекән. Униң йеқинда футбол бойичә наһийәлик турнирға паал қатнишип келиватқан Бөләк йеза округиниң Бөләк, Әймен, Қарасай йезилириниң командилириға кийим-кечәкләрни елип бәргәнлиги сөзүмизгә испат болалиса керәк. Биз бу йәргә келиштики асасий мәхситимизгә көчүп, төгиқушлириниң «пәтирлиригә» қарап бәт алдуқ. Бу җәриянда бизгә ферминиң экскурсовод-гиди, қуш баққучи Роза Суюнова һәмра болди. У бу йәрдә ферма қурулған дәсләпки күндин тартап ишләветипту. –  Әгәр маңа буниңдин 15 жил илгири Әймен йезисида төгиқуш фермиси ечилиду десә, һәргиз ишәнмигән болар едим, – дәп башлиди сөзини Роза. — Бирақ, көруп турусизки, «Бизниң гөзәллиримиз» фермимизниң сөлитигә сөләт қошуп, жүгрәп жүриду. Әлвәттә, қазақстанлиқлар үчүн төгиқуш бүгүнки күндә мөҗүзә әмәс. Һазир елимизниң бирнәччә вилайитидә мундақ фермилар бар. Жил бойи уларни зиярәт қилғучиларниң айиғи үзүлмәйду. Шәхсән бизниң фермиға наһийә турғунлири балилири билән келип, дәм елип кетиду. Мәнзирилик тәбиитимизни тамашә қилиш үчүн тәвәгә қәдәм ташлиған туристларму бизгә йолуқмай қайтмайду. Розаниң ейтишичә, дәсләп Евгений Владимирович Голландиядин тухумдин чиққиниға үч тәвлүк болған африкилиқ төгиқушниң 250 җүҗисини елип келиду. Униң йерими дегидәк узақ йолға, яқа җайниң һава райиға төзәлмәй өлүп кетиду. Қалғинини ферма хадимлири худди өз пәрзәнтлиридәк күтүп, пәрвиш қилиду. Нәтиҗидә Африкиниң саваннилирида яшиған қушлар Қазақстанниң һава райиға вә униң озуғиға үгиниду.  Қишта күндүзи талада, кечиси еғилларда ятиду. Қушлар чөмүлгәнни яқтуриду. Язлиғи суда, қишлиғи қарда чөмүлиду. Тамақлинип, чөмүлүп болғандин кейин қанатлирини йейип, йәр беғирлап, әҗайип чирайлиқ уссулға чүшиду. Африкилиқ төгиқуш – қушларниң арисидики әң йоғини, динозаврларниң әвлади болуп һесаплиниду. Әҗдатлири охшаш мейиси ушшақ, йоқниң орнида. Әгәр төгиқушниң бир көзи 60 граммни тәшкил қилса, униң мейисиниң салмиғи аранла 40 граммға йетиду. Бирақ, аңлаш, көрүш қабилийити күчлүк. Гөдәк балилардәк һәрқандақ нәрсигә қизиқип, униңға һәряқтин қарап, чоқуп көргәнни яхши көриду. Адәм кәлсә, қашаниң йениға жиғилип, уни қизиқип тамашә қилиду. Чоң қушларниң бойи 2,7 — 3 метр. Салмиғи гайида 120 килограммдин ешип кетиду. Өмүр сүрүш қәрәли — 70 жил. Озуқ таллимайду. Асасән, чөп, бедә йәйду. Күнигә 2,5 — 3 килограмм йәм-чөп йәп, 10 — 15 литр су ичиду. Пәқәт чишлири болмиғанлиқтин уларға тамақни тоғрап беришкә тоғра келиду. Умумән, төгиқушни беқиш асан. Очуқчилиққа қоюп бәрсә, «сәйлитип жүривериду». Улар саатиға 60 — 70 чақиримғичә жүгрәләйду. Төгиқуш тоғрилиқ «Ховуп туғулғанда, бешини қумға тиқип йетивалиду» дегән сөз бар. Бирақ у пәқәт ривайәт. Улар ховуп туғулғинини билсә, тепиду яки чоқулайду. Тәпкәндә, ундақ-мундақму әмәс, аттин икки һәссә қаттиқ тепиду. Ат кәйнигә тәпсә, төгәқуш алдиға қаритип тепиду. Бирақ, бекардин-бекарға һечкимни рәнҗитмәйду. Тәбиитидин жугач келиду. Қолға чапсан үгиниду. Төгиқушниң тухуми әзәлдин хасийәтлик һесапланған. У адәм бәдинидики һәрқандақ ағриқни сақайтиду. Шакили һәққидә «бала-қаза, тил-көз, жуқумлуқ ағриқтин сақлайду» дегән пикирму моҗут. Бир тухумниң салмиғи 2 килограммға йетиши мүмкин. Шакилиниң қелинлиғи – 0,6 миллиметр. «Фаунада» 19 чиши төгиқуш бар. Улар 4-5 күндә бир тухум туғиду. Баһаси салмиғиға вә қәрәлигә  қарап 3000 — 7000 тәңгә арилиғида. Бәзи төгиқушлар 40 жилғичә тухум туғиду. Жил бойи бир қуштин 40 җүҗә елишқа болиду. Қедимий заманларда мисирлиқлар төгиқуш тухуминиң шакилида әтир, шарап сақлиған екән. Һазир тухумни көпирәк рәссамлар сетивалиду. Улар тухумға нәқишләрни селип, уни һәқиқий сәнъәт дурданисиға айландуриду. Қизиқарлиғи һәм башқа қушлардин алаһидилиги, төгиқушниң әркиги һәм чишиси тухумни новәтлишип басиду. Бу – уларниң әвлат көпәйтиштәк үстүн җавапкәрликни тәң бөлүшкини, әвладиға болған ғәмхорлуғи болса керәк. «Фаунада» болса ундақ әмәс: җүҗиләр инкубатордин чиқиду. Фермида икки инкубатор бар. Уларға җәми 80 — 90 тухум босурилиду. Җүҗә 43 — 45 күндә чиқиду. Әлвәттә, 80 — 90 тухумниң барлиғидин шунчә җүҗә тәл-төкүз чиқиши мүмкин әмәс. Һәр һалда, 60 — 70 пайизи чиқса, шуниң өзи купайә. Аман-есән чиққан җүҗиләр чоң қушлардин айрим беқилиду.  Һаятиниң дәсләпки күнлиридә улар сүт мәһсулатлири билән озуқландурилиду. Умумән, төгиқуш ағриққа чидамлиқ келиду һәм чапсан өсиду. Шундиму, һәрқандақ микроб, ағриқлардин һимайә қилиш нийитидә уларға түрлүк дора-дәрмәк, витаминлар берилип туриду. Төгиқушниң гөши наһайити пайдилиқ һәм ләззәтлик болуп һесаплиниду. Тәркивидә холестерин аз, нурғунлиған микроэлементларға бай һәм  чапсан пишиду. Баһаси қиммәт болғачқа, уни һаллиқ адәмләрла истимал қилалайду. Ферма җәнубий пайтәхткә йеқин болғанлиқтин, херидарлар йетәрлик. Мәсилән, Алмутиниң чоң сода өйлири — ферминиң турақлиқ херидарлири. Һазирчә, төгиқушниң гөши вә тухуми супермаркетларда сетиливатиду. Баһаси жуқури. Бирақ, Қазақстанниң һава райиға вә озуғиға маслашқан төгиқушини бақидиған шәхсий егиликләр көпәйсә, униң гөши вә тухуми баһасиниң әрзәнләйдиғанлиғи сөзсиз. Бекетбай Дәуренқуловниң ейтишичә, йезилардики фермерлар төгиқушни беқиш билән шуғулланса, униң гөшиниң баһаси ат гөшиниң баһаси билән баравәр болуши мүмкин. Төгиқушниң йеғи билән терисиму наһайити пайдилиқ һәм баһалиқ. Болупму йеғи наһайити шипалиқ болуп, һәрқандақ терә ярилирини, көйүк вә үшшүк ярилирини чапсан сақайтиду. Териниң чапсан қерип кетишиниң алдини алиду. Шуңлашқиму у косметикилиқ майларни ишләп чиқиришта қоллинилиду. Шундақла төгиқушниң йеғида қорулған тамақ интайин дәмлик болиду. Әнди бу қушниң териси болса, тимсақ терисидинму пухта вә қиммәт. Қушниң әҗайип чирайлиқ қанатлири һәм пәйлириму әрзән әмәс. Қедимий заманлардин уларни падишаларниң кийимлирини, баш кийимлирини зенәтләш мәхситидә пайдиланған. Һазир бу имканийәтләрни артистларму қолдин бәрмәй келиватиду. «Фауна» егилигигә кәлгән һәрқандақ адәм төгиқушниң тухумини, жуюлуп, тазиланған вә һәрхил рәңләргә боялған пәйлири билән терисини сетип алалайду. Умумән, төгиқуш тоқлуқ билән бәрикәтниң нишани, яхшилиқниң бәлгүси дәп тонулған. Униң барлиқ әзалири, һәтта, қуйруғиму баһалиқ. Бу қушни өсүрүш қалдуқсиз мәһсулат йетиштүрүш билән баравәр. Статистика мәлуматлириға қариғанда, бүгүнки күндә Қазақстанда 20 егилик вә 5 чоң ферма төгиқуш өстүрүш билән шуғуллинидекән. Елимиздики төгиқушниң умумий сани 250тин ашиду.

Рашидәм РӘҺМАНОВА.

Әмгәкчиқазақ наһийәси.