• Йеңилиқлар
• 23 Қаңтар, 2012

Мәшрәп

Арупҗан Җумахунов — Яркәнт тәвәсидә иҗат қилип келиватқан қәләм саһиблириниң бири. У йерим әсир давамида шеирийәт мәйданида қәләм тәвритип, өз оқурмәнлириниң қәлбигә йол тепип келиватиду. Йеқинда у 70 яшқа толди. Шу мунасивәт билән униң төвәндики нәзмий гүлдәстисини диққитиңларға һавалә қиливатимиз. Әрзигидәк бу қиссә үчүн, Мән тизған сөз болғай             қанчилик. Оқурмәнләр кәчүргәй мени, Қәлимимниң чами             шунчилик.                                                             Т.Илиев. Әҗдат йолин кинәп маңған улуқ иш, Тумар қилип дилға таңған улуқ иш. Улар яққан чирақларни өчәрмәй, Ялқун болуп лавлап янған улуқ иш. Келишмәслик, зиддийәтни түгитип, Иҗиллиққа-инақлиққа үгитип. Бағ ясиған бағвән кәби әҗдатлар, Мәшрәп қурған өмүр беғин гүллитип. Қудрәт күчүм көрмәй туруп мән чағлап, Бу нәзмигә шаиранә бәл бағлап. Нәқиш тиздим ақ варақниң бетигә, Дил беғимни ақтуруп, сөз-гүл таллап. Ават қилип бағ Өсәкниң қойнини, Жут қизитти унда мәшрәп оюнини. Әвлатларға мирас қилип қалдурған, Әҗдатларниң рази қилип роһини. Қошулғандәк сулар еқип булақтин, Мәшрәп әһли кәлди йеқин-жирақтин. Йоруғандәк болди бүгүн пак диллар, Атиларни йоқлап яққан чирақтин. Вақит йәтти мәшрәп әһли җәмләнди, (Рәсим-йосун һәққидиму гәп болди). Ундақ болса башлисақ дәп пашшапбәг, Қол қоштуруп бәгләр таман йүзләнди. «Кәлтүрүлсун гүл-таяқ» дәп пәрман қип, (Жутму күткән шу минутни арман қип). Мәшрәп беги қәддини тик көтирип, Шундақ деди гүл-таяқни қолға еп: «Гүл-таяқ, гүл-гүл таяқ, Мәшрәптә бар баштин-аяқ. Кимки чиқса сәпни бузуп, Жүгәртиду ялаң аяқ». Бәг тапшурди гүл-таяқни пашшапқа, Рухсәт бәрди һәм мәшрәпни башлашқа. — «Қени мәшрәп башлансун дәп пашшапбәг, Гүл-таяқни тик көтәрди еп башқа. *** Бәгдин болғач шундақ рухсәт-иҗазәт, (Рәсим-йосун әсла шундин ибарәт). Бағ өсәктә мәшрәп қизғин башланди, Саз-нәғмиләр овҗ алди карамәт. Бағ Өсәкниң тәнгә шипа һаваси, Җанға ләззәт берәр нәғмә-наваси. «Өсәк, Өсәк! Сени көрсәк» дегәндәк, Аңлиниду гоя әҗдат нидаси... ... Даңлиқ «Яркәнт булбуллири» сайриди, Көңүлләрму раһәтлинип яйриди. Саз тохтиди. Новәт келип чақчаққа, Карамәтниң қазини һәм қайниди... Қизип кәтти мунда уйғур чақчиғи, Кәлмәс аңа һеч кимниңму аччиғи. Уйғурумниң мәшривидә көңүллүк, Өтәр шундақ бир дәм өмүр шатлиғи... Чақчақтиму керәк сөзгә маһирлиқ, Күч-қувитиң һә өзәңгә тайинлиқ. Жиқилсиму қоюп бәрмәй яқидин, Бәзәнлири қилишиду җаһиллиқ. Сөзгә чечән бири алса ямпашқа, Сөзи билән урар бири дәл башқа, Чақчақчилар бу мәшрәпни қизитти, Күлкиләрни дәстиханға қип чашқа... Чақчақ үчүн банә болди ләқәмләр, Йеқинлишип ләқәмләргә қәдәмләр. Уқтисиға кәлгән сөзни чалма қип, Атқан билән рәнҗимәйду адәмләр. Ләқәмниму тепип қояр уйғурлар, Түрлүк-түмән рәңдә бояр уйғурлар. Өлчәп тиккән кийим охшаш дәл қилип, Мас кәлтүрүп «етин қояр» уйғурлар. Күлкә билән гүлдүрлигән чаваклар, Дава-дәстүр соал-сорақ, җаваплар. Гүл-таяқни қолға елип пашшапбәг, Дәп қойиду: «Хәпшүк! Хәпшүк! җанаплар» *** ... Муқам яңрап җараңлиди мәрғули, (Дәрт көрмисун сазәндиниң һеч қоли). Ләйзан аваз билән Или нахшиси, Көңүлләрни мискин қилди бу йоли... «Илидин чиққан күни, Тәлкә яққа қайрилдуқ. Тәләйсиз екәнмизғу, Ана жуттин айрилдуқ...». Көңүлләргә қанат пүтүп нахшилар, Әскә чүшти әлни сөйгән яхшилар. Нахшиларниң қудрәт күчи көсәй боп, Жүрәктики отни йәнә чоқчилар... «Ғәм билән бешиңни әгмә, Әлни басқан түн пүтәр. Ахири қуяш чиқип, Бизни бәхитлик күн күтәр...». ...Сәвир берип су сәпкәндәк отларға, Башқичә түс кирди тәмбир-дутарға. Шох пәдидә уссул ойнап уссулчи, Көпчиликни тәклип қилди мәйданға. Ойна хәлқим, ойна, сениң бәхтиң бар, Қазақстан гөзәл вәтән тәхтиң бар. Шатлиғиңға һәм қайғуңға тәң шерик, Бу диярда яшиған дост-хәлқиң бар. ...Аз вақиттин кейин уссул-саз тохтап, (Кәлгән охшаш тағлар атлап қир атлап). Салам берип көпчиликкә көлбеги, «Кәлдим» деди җанапларни мән йоқлап. Хуш хәвәрни қулақ селип аңлаңлар, Бу хәвәрдин һәргиз қуруқ қалмаңлар. Гөш таҗисин кийип полу шаһ келәр, Көрүшмәккә йәң түрүп бәл бағлаңлар. Бир яхшиси көтирилмәй қалди тост, Минишмиди «Ақ йорғини» билип дост. Мәшрәп дегән мәктәп болғач, нашаян — Иш-һәрикәт йоллириға қойди «пост». Униңсизму дәстихан кәң мол болди, Тартиниш йоқ, кәң-кушадә йол болди. Халиғанчә көңүл тартса немини, Бәс-бәс билән ишқа чүшкән қол болди. Авал таам, андин калам демәклик, Елиңлара, қандақ бопту йемәклик! Һөзүрханлиқ қилип, деди көлбеги, Сайипханниң орнида бәк әдәплик. Әл азадә кәң кушадә тоқчилик, Тоқчилиқтин чиқар әркә-шохчилиқ. Бир мәлидә бир қазанни көргән биз, Һәй, худайим, болмиғай һеч йоқчилиқ. Немә йәтсун еғиз болса йегәнгә, Немә йәтсун мәмурчилик дегәнгә. Миң бир шүкри, заманәмдин өргиләй, Тил тәгмисун хатирҗәм, шат жүргәнгә. Билгин хәлқим, бу инақлиқ бәлгүси, Инақ болсақ күтәр гөзәл кәлгүси. Хатирҗәмлик болса келәр бәрикәт, Хатирҗәмлик чин достлуқниң дәл өзи. Һәзил, чақчақ, қизиқ сөзләр ейтилип, Олтиришти бәкму хушхой ечилип. Иштиһада тамақларму йейилди, Татлиқ-турум билән чайлар ичилип. *** «Көптин болса әнди рухсәт-иҗазәт, Мәшрәп беги сөзлимәкчи җамаәт», — Деди пашшап чақирғандәк тәртипкә. (Пашшапбәккә қилиш керәк итаәт). Мәшрәп беги сөз сөзлиди салмақлиқ, Һәр бир сөзи керәк әстә қалмақлиқ. Кимдин қандақ сәвәнликләр өтүлди, Мәхсәт уни һазир билип алмақлиқ. Көп дегән — көп, көп бақиду көз                                    болуп, Баһа берәр талаш-тартиш сөз болуп. Таразиси өлчәп адил қазиниң, Қиңғир ишиң җөндилиду түз болуп. — Дат бегим, — дәп бири турди орнидин, «Қийсиқ қәдәм» басти ашпәз йолидин. Чақчақ арилаш ишарә қип ләқәмни, Селиш керәк, — деди, — чүлүк бурнидин. — Ала болуп қапту гүрүч дәм йемәй, Бу чоң гуна мүмкин әмәстур демәй. Бу әтрапта өз мәйличә «қийғитип», Ашпәз устам жүрәр техи ғәм йемәй. Көкси-қарнин басмай тамақ йегәнләр, Жиғилмастин техи тавақ-легәнләр. Бир нәччигә йәтти дадил пикир қип, Бәг алдиға шикайәт қип кәлгәнләр. Мундақ чағда қутулмайсән қечипму, Ялған-явдақ сөзләп, топа чечипму. Жут алдида үстүн тутуп өзәңни, Аччиқлинип яки өңүп-өчүпму. Бир нәччиси чиқти мәйдан-сәһнигә, Башлирини егип мәшрәп әһлигә. Қаттиқ һөкүм чиқидиған түри бар, Қариғанда қазибәгниң пәйлигә. Қазибегим шундақ деди бәст туруп: — Мундақ ишни қилған барму әстүрүп. Арилаштиму яки ашпәз тамаққа, Йошурунчә қеқивелип мәс туруп. Һөкүм шундақ: ашпәз көпкә жиқилсун, Тону болуп, астидин от йеқилсун. Қизиғанда мәккәм йепип дапханни, Қосиғиға «оттуз самса» йеқилсун. Орунланди һөкүм қази сөзичә, «Оттуз самса» йеқилди жут көзичә. Күлә-күлә телиқишип көпчилик, Биқинлирин тутуп ятти йеничә... Новәт кәлди әнди башқа биригә, Қараңлара бу «җазаниң» түригә. Келәтти у сорунларға кечикип, Бу кечикиш қойди уни күлкигә. — Дурус әмәс, — деди қази, кечикиш, Кечикиш у әмәс әсла кичик иш. Кечикиш у ерәңсизлик баласи, Кечикиштин туруп қалар тағдәк иш. Кечиккән у турмиғанлиқ сөзидә, Көпчиликни илмиғанлиқ көзигә. Қазибегим һөкүм қилди шундақ дәп: «Әйипкарниң өз угали өзигә». Нахша ейтмай, чавак чалмай, саз чалмай, Чақилдитип йә қолиға таш алмай. «Уссул ойнап бәрсун» деди қазибәг, Орунлансун пәрман һәргиз кәч қалмай. Көп тил қатмай мәйдан турар тип-тинич, Теп-теч турған йәрдә чиқмас бир тивиш. Еғаңлиған қамқақ кәби шамалда, Сазсиз уссул һәҗәп екән қизиқ иш. *** ...Бағ Өсәктә мәшрәп давам қилмақта, Диллар яшнап көңүл һөзүр алмақта. Йол көрситип бу тәрбийә мәктиви, Заманәмдә мәшъәл болуп янмақта. Мәшрәп дегән изгүлүккә үндәйду, Ғәмдә қәддиң пүкүлсә у йөләйду. Туташтуруп өчкән үмүт отуңни, Хата басқан қәдимиңни җөндәйду. Аримизда барғу хата басқанлар, Хаталиқни марҗан қилип асқанлар. Аброй-атақ, мәнсәп үчүн йорғилап, Миллитиниң шөһрәт йолин тосқанлар. Пәрзәндини ана тилда оқутмай, Дилни әҗдат чириғида йорутмай. Өздин кечип өзгиләргә боп хумар, Жүргәнләр бар сүзүк суни қилип лай. Нәширләргә язалмайсиз йезипму, Алмайду һеч китап, журнал, гезитму. Ишрәт үчүн пулни төкүп-чачсиму, Гезит десә нери қачар безип у. Мана шундақ адәмләр бар ғурурсиз, (Ундақларға тизгин бериш орунсиз). Башлап келип мәшрәп дегән мәктәпкә, Җөндәш керәк, җөндәлмәйду униңсиз. Чүшәндүрүп турмушниң ақ-қарисин, Тузни сепиш керәк ечип ярисин. Уялдуруп хәлқи, аләм алдида, Тепиш керәк йолға селиш чарисин. *** ...Қайғусиз, шат өмүр өтсун, ойнайли, Вақит қиммәт бош өткүзүп қоймайли. Он күлкиниң бир жиғиси болмисун, Милләтниңму тәғдирини ойлайли... Бағ өсәктә мәшрәп давам қилмақта... Арупҗан ҖУМАХУНОВ. Яркәнт шәһири.