• Миллий урпи-адәтлиримиз
• 17 Наурыз, 2017

Қаштеши етиқатчилиғи

Мәйли язма, мәйли археологиялик мәнбәләрдә болсун, қаштешиниң уйғурларниң иҗтимаий турмушида зор роль ой­ниғанлиғи мәлум. Ма­териалларға асаслан­ғанда, хәлқимизниң қаш­­тешидин пайдилиниши йеңи таш қураллири дәв­ридин башлиниду. Шаң сулалиси дәвридә (тәхминән миладидин бурунқи XVI әсирдин XI әсиргичә) қаштеши һүнәр сәнъити нисбәтән жуқури сәвийәгә йетип, әр-аяллар қаштешидин ишләнгән зенәт буюмлиридин пайдиланған. Қаштеши уйғурларниң сода-сетиқни асас қилған дәсләпки мәдәнийәт алмаштуруш паалийитидиму муһим роль ойниған. «Җуңгониң Йин, Жу сулалилиридин тартип, алтә сулалә дәвригә қәдәр болған қәбирләрдин нурғун қаштеши буюмлири қезивелинған. Уларниң чиқидиған орниға асаслинип, Шинҗаңниң Хотән районидин кәл­түрүлгәнлигини җәз­ми­ләш­түрүш мүмкин. Бәзиләр Ипәк йолини «Қаштеши йоли» дәп аташқан. Япониялик Чаңзи Хежүнниң нурғунлиған язма вә тепилма мән­бәләргә асаслинип кәл­гән бу хуласиси қаш­тешиниң уйғурлар һая­тида му­һим әһмийәткә егә болғанлиғини дәлил­­ләйду. Язма мәнбә­ләрдики қаштеши­ниң ана маканиниң Хотән екәнлигигә асаслинип, әйни дәвирдики Хотән бостанлиғида яшиған уйғурларниң қаштешини өзлириниң етиқат объекти қилип таллиғанлиғиға көз йәткүзимиз. Улуқ алим Маһмуд Қәшғәриниң «Түркий тиллар диванида» (3-том, 208-бәт) қаштешиға мундақ изаһәт берилиду: «Бу бирхил сүзүк таш ақ вә қара рәңлик болиду. Еқини гүлдүрмомидин, уссизлиқтин вә чақмақ чүшүштин сақлиниш үчүн үзүккә көз қилиду. Қаш, Өгүз — Хотән шәһириниң икки йеқидин ақидиған дәриялар. Бири Йоруңқаш дейилиду. Бу йәрдин сүзүк таш чиққачқа, дәрияму шу нам билән аталған. Йәнә бири — Қариқаш дәрияси. Бу йәрдин сүзүк қараташ чиқиду. У ташлар дунияниң башқа җайлирида йоқ, пәқәт мошу йәрдинла тепилиду». Униңдин башқа тәтқиқатчилар төвән­дики учурларни бериду. «Хотән, Йәкән вә Қәшқәрдә зәргарчилиқ тәрәққий қилған. Җә­нубий Қәшқәрийәниң қолһүнәрвәнлири һәрхил зенәт буюмлирини безәш үчүн Хотән қаштешидин пайдилинатти». Тамим өз сәяһәт хатирисидә қедимий уйғур­ларда мундақ адәт­ниң барлиғидин мәлумат бериду: «Улар­ниң қо­лида адәмни һәйран қалдуридиған ғәлити ташлар бар екән. Улар мошу ташлар арқилиқ халиған ишларни қилалайду: қар-ямғур яғдуралайду, соғ һава пәйда қилалайду. Бу ташлар уйғур хақан­лиридила болиду». Тамимниң бу пикрини уйғур хәлиқ чөчәклириму испатлайду. Мәсилән, «Хасийәтлик таш» намлиқ чөчәктә Бәхтиниң дадиси оғлиға: «Җени тенидин чиқмиған һәрқандақ кесәлгә мошу ташни чайқап, сүйини ичкүзсә, сәллимаза са­қи­йиду» дегән пикир бар. Ғәйрәтҗан Осман «Қаштеши һәққидә бирнәччә ениқлима» дегән әсәридә: «Кишиләр арисида қаштешиға түкәрмәслик, уни қаттиқ тәпмәслик, үстигә чоң-кичик тәрәт қилмаслиқ, у бар йәрдә вә өйдә нашаян ишларни қилмаслиқ керәк. Қаштеши бар өйгә җин-алвасти кирмәйду, кичик балилар ухлап қалғанда, тәһийиниң астиға қаштешини қоюп қойса, қара басмайду. Қаштешини тумар қилип есивалса кесәл, көз, җин тәгмәйду. Сәпәргә чиққанда қаштешини һәмра қиливалса, көңүл­сизликкә йолуқ­майду. Елим-берим, сода ишлири жүрүшиду» дегән чүшәнчиләр тарқалған» дәп язиду. Уйғурлардики ақ қаш­­теши етиқат­чили­ғини, уларниң дәпнә қилиш адәтлиридинму рошән көрүшкә болиду. Қедимий қәбилә вә уруқларда һаяттин өткән адәмниң роһиниң қорунуп қалмаслиғи үчүн етиқат қилған нәрсисини қошуп дәпнә қилиш адити моҗут болған. Мәсилән, 1979-жили археологлар Көнчи дәрияси вадисидики қәбирләрдин миладидин бурунқи бир аялниң җәсиди билән биллә ақ қаштешидин ясалған палта тапқан. Абдуғени СӘЙДИН (ШУАР).