• Тарихтин учур
• 07 Желтоқсан, 2017

Түркийләр (уйғур) йезиғиниң қисқичә тарихи

Ядиңларда болса, «Уйғур авази» гезитиниң бийилқи 12-майдики санида тонулған алим, тарих пәнлириниң доктори, профессор Аблаһәт Камаловниң «Моңғолиядә ечилған йеңи уйғур археологиялик ядикарлиқлар: «Шороон Бумбағар қорғини» намлиқ илмий мақалиси елан қилинған еди. Бу мақалида, әгәр гезитханларниң ядида болса, һазирқи Моңғолия территориясидә уйғур мәдәний мирасиға тәәллуқ йеңи археологиялик ядикарлиқниң тепилғанлиғи тоғрилиқ ейтилип, муәллип өзиниңму илмий көзқарашлирини изһар қилип, тәпсилий мәлумат бәргән еди. Алимниң баһалиқ учурлирини тәдриҗий һалда оқуп чиқип: “Мошу тәхлит илмий мақалә, баянларниң уйғур тилида камдин-кам нәшир қилинидиғанлиғиниң сәвәплириниң бири – Уйғур дөлитиниң VIII – IX әсирләрдики таш йезиқлириниң бәзи мәтинлириниң мукәммәл, тәпсилий вә, муһими, ениқ һәм тоғра оқулмиғанлиғи билән чүшәндүргән дурусмекин” дегән ойға кәлдим. Иккинчидин, хусусән оттура әсирләрдики хәлқимиз тарихиниң тәпсилатлири билән бизни, тарих пәни ишқивазлирини, гезитханларни тонуштуруштин задила чарчимастин ишләватқан кәспий тарихчи алим – ялғуз Аблаһәт Камалов дәп етирап қилған тоғра болса керәк. Умумән, балдурқи оттура әсирләрдин башланған дәп түркшунас алимларниң бесим көпчилиги етирап қилған, ташқа оюп йезилған һәрип-символларни “руна” яки “руникилиқ” дәп аташ қобул қилинған. Скандинавиядики қедимий йезиқларға шәкли бойичә охшап кәлгәнликтин шундақ дәп атап кәткән (руна – тәрҗимиси “сирлиқ”, “мәхпий” дегәнликтур). Моңғолия территориясидә тепилған таш абидиләрдики у йезиқни дәсләп оқуған, аләм илим-пәнигә тонуштурған Дания алими Вильгельм Томсендур. Йезиқ – бу инсанийәт әқил-ойиниң мевиси. Шундақ бебаһа ғәзнигә, йәни язма ядикарлиқларни әвлатқа қалдурған хәлиқ тарихий-мәдәний җәһәттин цивилизациялик болуп һесаплиниду. Ташқа оюп язған символ-бәлгүләрдин башлап, бүгүнки күндики қелиплашқан һәрип-алфавит үлгилиригичә йезиқ тарихи төрт хил – пиктографиялик, идеографиялик, боғумлуқ вә тавуш-һәриплик тәрәққият дәврини бесип өтти. Бу адәмниң ойлаш, тәпәккүр қилиш һәм сөзләш (нутуқ) қабилийитини өзара чәмбәрчас бағлаштурди, сөз-лексика байлиғини техиму бейитип, әдәбий тил системисини шәкилләндүрди. Инсанийәтниң тәрәққият тарихида өз изини, тамғисини қалдурған вә һазирқи заманда өзара томурдаш, қериндаш 33 тилда һәм 30дин ошуқ шевә-диалектта сөзләйдиған теги-тәкти бир түркий дунияси қедимдин 16 йезиқ үлгисини, 18 елипбәни қолланди. Әнди, “қедимдин тартип қолланди” дегән сөз бирикмисигә мисал кәлтүрәйли. Фразограммилиқ нәзәрдин, кона түрк (уйғур) йезиқ-битигиниң (пүтүк) булақ көзи – буниңдин 15 миң жил илгәрки қияташқа сизилған петроглифлардур. Пиктографиялик бу идеограммилар Евразия қитъәсидә мол сақланған. Шуларниң бири — Шималий Алтайниң Хойт-Сенхер өңкүридики иптидаий рәсим-сүрәтләрдур (А.П. Окладников, Центральноазиатский очерк первобытного искусства. Монография. 108-бәт). Мошундақ идеограммилар йезиқ тарихида “фразограммилиқ йезиқ” дәп атилиду. Униң иккинчи бир үлгиси — ташқа оюп йезилған Аршан-хад символлиридур (Э.А. Новоградова. Древнейший памятник Восточной Монголии. «История и култура Центральной Азии», 1983-жил. 306 – 310-бәтләр).

2. Логограммилиқ нәзәрдин, ойма йезиқ-битиг өзиниң новәттики тәрәққият дәвридә – мәналиқ, мәзмунлуқ сизиқ-сүрәтләр дәриҗисигә көтирилди.

3-басқучта прототүркләр, йәни түркийләрниң әң қедим әҗдатлири боғумлуқ йезиқни кәшип қилди. 4.Фонограммилиқ нәзәрдин, тавушлиқ йезиш басқучи түрк (уйғур) битиги – руна йезиғиниң асасини салди. 552 – 580-жиллири униң грамматикилиқ қаидиси түзилип, түркийләр йезиғи ислаһ қилинди (Қ.Сартқожаулы. Кона түрк йезиғиниң генезиси. Астана. 2007-жил, 93 – 153-бәтләр). Қедимий түрк йезиқ символлири фонограммилиқ басқучтин тартип елипбәлик-алфавитлиқ йезиқ үлгисигә алмашти. Бу миладидин илгәрки IV – II әсирләр арилиғини өз ичигә алди. Бу йезиқ заманимизниң ІХ әсиригичә қоллинилди. ІХ әсирдин башлап түркийләр дәсләп соғда, андин кейин уйғур йезиғини қобул қилди. Әнди Х әсирдин тартип әрәп елипбәсигә көчүшкә башлиди.

5. Түркийләр VII – VIII әсирләрдә шундақла хитай иероглифлирини дипломатиялик мунасивәт васитиси сүпитидә қолланди. Буниң тарихий дәлили – Уйғур-Орхон хақанлиғиниң пайтәхти – Қарабаласағун яки Ордабалиқ шәһиридики үчтиллиқ таш йезиғидур. Шундақла Қарадәрия яки Қарағол қияташ йезиқлириму шуниң мисалидур.
6. Брахма йезиғини әҗдатлиримиз IV – VI әсирләрдила дипломатиялик мунасивәтләр қурали сүпитидә пайдиланған, Ордабалиқ вә Буғитағ қияташ йезиқлириму шуниң рошән испатидур.
7. Соғда йезиғини түркийләр VI – VIII әсирләрдә дөләтләр, хәлиқара алақә васитиси сүпитидә қолланған. Бу дәвирдә көплигән диний китап мәтинлири мошу йезиқта тәрҗимә қилинған.
8. Уйғур хақанлиғи дәвридә асасән тоққуз-оғуз яки таза уйғур қәбилилири арисида соғда йезиғиниң бирнәччә һәриплирини, йезиқ услубини өзгәртип пайдиланди. Бу йезиқ цивилизация тарихида “Уйғур йезиғи” дегән нам билән мәңгү қалди. Мошу уйғур елипбәси асасида VIII әсирдин тартип XVIII әсиргичә, йәни 1000 жил давамида йүзлигән китаплар йезилди. Даңлиқ «Қутадғу биликниң» булақ көзи болған атақлиқ «Алтун яруғ», «Пал-рәм ечиш китави» кәби әсәрләр вуҗутқа келип, бүгүнки күнгичә сақлинип кәлмәктә.
9. Манихей йезиғи, елипбә-алфавитини Месопотамиядә (һазирқи Ирақ) манихей дининиң асасини салған Мани исимлиқ шәхс барлиққа кәлтүргән. Бу алфавит ІІІ әсирдә пәйда болди. Бу йезиқ түркийләр арисида, хусусән уйғур қәбилилиридә 760 – 805-жиллар арилиғида қоллинилди. Манихей йезиғида пүткүл аләмгә мәшһур «Хаустуанафт» (VII әсирдики манихейлар яки мани динидикиләрниң айәтлири), «Бөкә хақан йезиқлири», шеир-бейитлар, рисалиләр йезилған. Қошумчә тәкитләймизки, манихей динини Уйғур хақанлиғиниң сәясий рәһбәрлиги (элитиси) қобул қилип, бу әһвал кейин уйғур дөлитиниң тәғдиригә интайин зор зәрбә бәрди (бу мәсилә әнди башқа мавзу болуп, бу һәққидә ениқ мәлуматни гезитимизниң кейинки санлирида бериш нийитимиз бар).
10. Әрәп графикиси Ислам динидин хелә бурунқи заманда шәкилләнди. Бу йезиқниң бирнәччә түри болған. Шуларниң бири – геометриялик шәкилдики куфа йезиғи. У Месопотамиядики Куфа шәһириниң нами билән шундақ аталған. Кона абидиләр вә тәңгиләрдә куфа йезиғи сақлинип қалған. Мусулманларниң муқәддәс китави – «Қуръанму» дәсләп мошу йезиқта йезилған. Әрәп йезиғиниң иккинчи түрини “нәсһ” дәп атайду. У һазирқи күндики әдәбий әрәп тилиниң йезиғидур.

Умумән, Уйғур дияриға Ислам дининиң келиши билән кона уйғур йезиғи пәйдин-пәй қоллиништин қалди. Әрәп йезиғидики әң көләмлик вә бебаһа китап, әлвәттә, аләмгә мәшһур «Дивани луғәтит түрк» – «Түркий тиллар луғити» сөзүмизниң дәлилидур.

11. Сирия йезиғи уйғурларда асасән униң шәрқий сириялик нусхиси – несторианлиқ елипбә арқилиқ таралди. Сирия йезиғини, умумән, христианлиқ әдәбиятта “экстрангел алфавити” дәпму атайду. Ғәрбий Сириядә болса, “серито” намлиқ йезиқ нусхиси қоллинилди.
12. Кидан яки қитан йезиғи — ХІ – ХІІ әсирләрдә “қарахитай” дегән нам билән бәлгүлүк болған теги-тәкти моңғол хәлқиниң елипбәси. Лекин, әпсуски, бүгүнки күнгичә бу йезиқниң ачқучи тепилмай, сирлиқ пети қалмақта (қиданлар уйғур тарихида Ғәрбий Қарахан дөлитиниң пайтәхти Баласағун шәһирини ишғал қилип, Ляо дәп аталған дөләтни қуруши билән әскә елиниду).
13. Моңғол йезиғи (ХІІІ әсирниң 20 – 30-жиллиридин ХХ әсирниң оттуриғичә қоллиништа болди) жуқуридин төвәнгә йезилиду. Бу йезиқ толуқ һалда уйғур йезиғи асасида қурулған. Униң муәллипи хәлқимизниң пәхри – улуқ вә данишмән алим Тататуңа. У Чиңғизханниң оғуллирини, сәясий вә һәрбий баш нойанлириниң, сәрдарлириниң аилилирини оқутқан киши. Бу йезиқ билән «Мәхпий шәҗирә», «Алтун шәҗирә», «Ғәзниләр мәнбәси», «Ғәнҗур», «Дәнҗур» вә башқа китаплар йезилған. Шундақла уйғур алфавити асасида җоңғар-ойратлар «тот» (ениқ) йезиғини, манҗурлар болса, өзлириниң хани Нурхациниң буйруғи билән «манҗур» йезиғини түзүп чиққанлиғини тарихтин билимиз. Манҗур йезиғини 1632-жили Дахай исимлиқ оқумушлуқ киши барлиққа кәлтүргән.
14. Әрмән йезиғи V әсирдә түзүлгән вә солдин оңға қарап йезилиду. У пәһләвийләр (аршакид) алфавити асасида вуҗутқа кәлгән. Түрк-қипчақлар бу йезиқни пайдилинип, луғәтләрни түзгән.
15. Уйғур тилиға хас тавушлар (ә, ң, ғ, қ, ө, ү, җ) — тилимизниң гөзәллигини ашурған рәвиштә фонетикимизға киргүзүлгән дәвирдики уйғурчә әрәп йезиғи. Уни уйғур диярида, ХХ әсирдә латин графикисиға көчкичә пайдиланди. Кейин қайта үгәнгән шу йезиқни әслигә кәлтүрүп, бүгүнки күндә әрәп графикисиға асасланған уйғур елипбәсини қоллинип келиватиду. Сабиқ СССРдики, асасән Қазақстандики уйғурлар 1928 – 1940-жиллар арилиғида латин йезиғини пайдиланди.
16. Улуқ Вәтән уруши һарписида йеңи тил ислаһити әмәлгә ашурулуп, башқа хәлиқләр қатарида уйғурларму кирилл йезиғини (кириллица) қобул қилип, уни бүгүнки күнгичә қоллинип кәлмәктә.

Түркий (уйғур) йезиқлириниң тарихиға беғишланған қисқа тәһлилимизниң маһийити әйнә шундақ (бу материални тәйярлаш җәриянида жуқурида көрситилгән муәллипләрниң әмгәклиридин башқа С.Е. Малов, С.Г. Кляшторный, И.Л. Қызласов, Л.Ю. Тугушева вә башқиму әсәрләрдин үзүндиләр пайдилинилди). Ғәйрәт ИСРАЙИЛОВ, Қазақстан Журналистлар иттипақиниң әзаси.