• Тәвәллуд
• 07 Қаңтар, 2021

«Тарихий тәһлилни туғ тутқан әдип»

(Язғучи Мәсүмҗан ЗУЛПИҚАРНИҢ туғулғининиң 95 жиллиғиға даир)

XX әсир қериндаш қазақ әдәбияти тарихида әдәбий тәнқитниң шәкиллиниши, риваҗлиниши һәм униң йүксилишигә бебаһа әҗир сиңдүрүп, өз өмри давамида қириқтин ошуқ монографиялик әсәр язған атақлиқ мунәққид (критик) академик Мухамедҗан Қаратаев (1910 — 1995-ж.ж.) екәнлиги көпкә мәлум. Буниңдин 50 жил муқәддәм йоруқ көргән «Әдәбият вә эстетика» намлиқ монографиясидә у: «Өзәң оттура мәктәптә оқуп жүргән болсаң, бәдиий әдәбиятни җениңдәк яхши көрсәң, әшу әдәбиятниң бармақ билән санарлиқ азғина дәсләпки юлтузлириға қандақ қариған болаттиң? Бу соалға мән өз бешимдин өткән һәқиқий бир әһвални есимгә чүшириш билән җавап бәрмәкчимән» дәйдудә, өткән әсирниң 30-жиллиридики қазақ әдәбияти вә униң асасчилиридин Сәкен Сәйфуллин, Сәбит Муқанов, Ғабит Мусрепов һәм Мухтар Әвезов билән айрим-айрим сөһбәтлишип, интайин бәһримән болғанлиғини әсләйду. «Һазир ейтмақчи болғиним, Мухаң билән параңлашқанда ядимда қалған бирәр пикир:
— Горкийдiң айтқаны қолмен қойғандай жүзеге асып келедi. Көпұлтты Совет әдебиетiнiң ренесанс дәуiрi туды. Социалистiк әпос қалыптаса бастады... Жазба әдебиет ақындары социалистiк эпостың лирикамен бiте қайнаған синтезiн жасау үстiнде. Жақында жарияланған «Құлагер» поэмасы осындай құбылыс. Бұл бiр үлкен жаңалығымыз. Прозада да бiз осы бағытта туындылар жасауымыз керек, — дедi Мухаң.
Проза тоғрисида униң сөз ачқан пәйти, хаталашмисам, мошу болса керәк. Буниңдин илгири «Казахстанская правда» гезитида елан қилинған мақалилирида һәрдайим драматургия тоғрисидила язидиған дәп әсләйду.
Дәрһәқиқәт, өзиниң «Абай» вә «Абай йоли» намлиқ роман эпопеяси арқилиқ Абайни — қазаққа, қазақни аләм әһлигә тонутқан улуқ әдип Мухтар Омарханоғли Әвезов (1897 — 1961) етиваридики ойғиниш дәври туғулған көпмилләтлик кеңәш хәлқиниң җүмлисидә уйғурларму һәм униң миллий әдәбиятиму бар еди. Ваһаләнки, уйғур әдәбиятиниң өзигә хас ойғиниш дәври өткән әсирниң әшу биринчи чаригидин әмәс, бәлки иккинчи дуния урушидин кейин, йәни 50-жиллардин етиварән башланғанлиғи әдәбиятшунаслар әһлигә яхши аян. Ушбу истилаһни (терминни) биз бүгүнки ШУАР һәм Оттура Азия, җүмлидин Қазақстан уйғур әдәбияти вә сәнъитигә, пән-мәдәнийитигә тәдбиқ қилсақму, йәнила өткән әсирниң әшу иккинчи йерими тарихий өлчәм бирлиги болалайду.
Демәк, иптидаий уйғур ойғиниш дәвриниң муқәддимиси әшу IV — V әсирләргә мәнсүп.
Ушбу орунда илавә териқисидә ейтип өтидиған бир гәп — биз мубарәк исми-шәрипини қәләмгә елип, қисқичә иҗадий сиймасини яритиш нийитидики әдипимиз Мәсүмҗан Зулпиқар өз талланмилириниң 7-томидики «Намайәндиләр» қисмида Кумираҗиваниң тәрҗимиһали һәм иҗадий паалийәтлири һәққидә мәлумат бериш билән униңға аит эссесини илавә қилған (296 — 316-бәтләр).
Аянки, биз нәзәрдә тутуватқан XX әсир уйғур ренессансиниң карванбеши, публицист әдип Нәзәрғоҗа Абдусемәтов (1887 — 1951), әдип вә атақлиқ дөләт әрбаби Абдулла Розибақиев (1807 — 1937), әдәбият мәйданиға «Еғир күнләрдә» әсәри билән кирип кәлгән Өмәр Муһәммәдий (1906 — 1931) вә «Челиш долқунлирида» үзгән, аңлиқ һаятиниң үчтин бирсини сүргүндә өткүзгән Һезим Искәндәров (1906 – 1970) вә башқилар болған еди.
Тәкитләнгән өзиниң миллий йезиғиға егә уйғур ренессансниң тарихән икки басқучиға варислиқ қилған һалда уруштин кейин иҗадийәт билән шуғулланған нашир вә әдип Қадир Һасанов, Зия Сәмәди, Җамалидин Босақов, Йүсүп Илияс, Һезмәт Абдуллин, Йүсүпбәк Мухлисов кәби проза җанриниң пешқәдәмлири җүмлисидә Мәсүмҗан Зулпиқаровму бар еди.
Әйни мәнасидики милләтпәрвәр һәм мәрипәтпәрвәр Мәсүмҗан Шәмиоғли Зулпиқар (1925 — 2012) өзигә ана-тәбиәт тәрипидин әта етилгән тәбиий иқтидарини туюнған һалда:
— Беғишлидим, анлиқ һаят, еқидәмни,
Жүригимниң сиз үчүн шох тәпкини бу.
Гәр мисқалчә нәп алсиңиз әҗирәмдин,
Мәхсәт-мурат әсла ада тапқини шу, —
дегән алий арзу билән илкигә қәләм алған нәвқиран яшлиғида, җаниҗан хәлқиниң миллий мустәқиллиги йолида күрәш қайнамлириға қетилип, әләм тутуп сәмән сүргән җәңгивар роһлуқ әдиптур. Бу — әҗдатлиримизниң әсрий арзу-истәклири төкүлгән қутлуқ қанлар, пидаий түмәнлигән җанлар бәдилигә рояпқа чиқип, Шәрқий Түркстан Җумһурийити (1944 — 1949) тәсис етилгән қиян қисмәтлик жиллар еди.
Дәрвәқә, бир қолида қәләм, иккинчисидә әләм тутқан әшу отлуқ өткәлләрдики нәвқиран яшлиғини, камаләт йешидики өмүр мәнзиллирини сөйүнүш илкидә әслигән әдип: «1942-жили «Шиңҗаң Или гезитида» «Баһар» намлиқ дәсләпки шеирим нәшир қилинған екән. Байқисам, әдәбият саһасида қәләм тәврәткинимгә талай жиллар өтүпту. Бу җәриянда маңа һәр үч жанрда бирдәк иҗат қилиш адәткә айланди. Нәтиҗидә бирқанчә «Шеир-дастанлар» топламлирим, «Лутпулла» вә «Янартағ» тарихий роман трилогиям йоруққа чиқти. Униңдин ташқири онлиған повесть, драма әсәрләр һәм атмиштин зиядә һекайиләр язған екәнмән. Улар бирқанчә китап болуп нәшир қилинди. Драма әсәрлиримниң нисби җумһурийәтлик Уйғур музыкилиқ-комедия театрида тамашибинларға көрситилипту. Һә техи: «Балилар фольклори», «Миллий дәстүрлиримиз» намлиқ әмгәклирим нәшир қилинип, «Мәшрәп», «Тор» қатарлиқ бәдиий фильмлирим экранда көрүнүпту. Ейтмақчи болғиним, гәп санда әмәс, сүпәттә, әлвәттә», дәп язиду өз тәвәллудиниң мубарәк 70-жиллиғи мунасивити билән йоруқ көргән «Талланған әсәрләр» (Алмута, 1998) мәҗмуәсиниң «Муәлиптин» сәрләвһилик қисқичә киришмисидә. Бу — пирсүпәт атахан әдипниң өз иҗадий сәмәрлири тоғрисида китапханлар алдида ейтқан сәмимий дил изһари еди, әлвәттә.
Биз ақил атиниң қабил пәрзәнтлири һәм әдип иҗадиға ихлас қойған сахавәтлик инсанларниң қол-қанат болуши билән әдипниң вапатидин кейин 2013 — 2014-жиллири «Мир» нәшрияти тәрипидин йоруқ көргән униң 10 томлуқ әсәрлири мәҗмуәсини сөйүнүш һәм әдип роһиға еһтирам билән илкимизгә алдуқ.
Әң авал шуни ейтишимиз керәкки, Мәсүмҗан Зулпиқарниң мәзкүр он томлуғи, жуқурида биз нәзәрдә тутқан XX әсир уйғур әдәбияти һәм сәнъити тәрәққияти — ойғиниш дәвриниң йәни уйғур миллий ренессансиниң узвий давами һәм надир иҗадийәт сәмәриси. Томдин-томларға, сәһипиләрдин-сәһипиләргә өтүш давамида биз, худди әдипниң өзи тәкитлигинидәк, униң әдәбиятниң үч җанрида йәни проза-нәсир, лирика-нәзим вә драма җанрида иҗат қилғанлиғиға әмин болдуқ.
Тарихий мавзуларға йезилған «Янартағ» роман трилогияси, «Сәрап» роман диологияси вә «Лутпулла» романи 1 — 6-томларда; «Повестьлар» билән «Һекайиләр» 7-8 томларда; «Шеирлар» 9- вә «Пьесилар» 10-томда берилгән. Эпик, лирик вә драматик түрдә йезилған әсәрләрдин ташқири, 7- вә 8-томда «Намайәндиләр» сәрләвһиси билән инсанийәтниң муштәрәк пәрзәнтлири: Кумараҗива, Мәһмуд Кашғәрий, Йүсүп Баласагуний, Әлишир Нәваий, Заһириддин Бабур, Абай вә Мухтар Әвезовтин та даңлиқ нахшичимиз Рабия Исмайил Дамоллақизи Мәмәтовағичә өткән 30дин зиядә әдәбият вә сәнъәт, пән вә мәдәнийәт пешивалириниң қисқичә тәрҗимиһаллири билән муәлипниң өз тәсәввуридики тәсвирий сиймалири берилгән.
«Мухтар Әвезовни әслигәндә» намлиқ мақалисида әдип: «Қазақстан Язғучилар иттипақидики Уйғур кеңиши бизниң бешимизни пат-пат қошуп туридиған. Бу 1960-жили еди. Язғучилар иттипақи дәргаһиға кәлсәк, бенаниң иккинчи қәвәттики залида олтарған М.Әвезовни бир топ қазақ вә рус язғучилири чөрәдәп турупту. Авал бир дәқиқә ойлинип, һәзим қилип, андин улуқ аққан өстәң сүйи мисали раван сөзләйдиған Мухаң, пәлсәпәвий тәпәккүр, терәң мәзмун, мәнтиқилиқ ой-пикирни үнчидәк тизип, әтрапидикиләрни өзигә рам қиливалди. Шу әснада кимниңду соалиға бола, өзиниң әнди заманивий мавзуға роман йезишқа киришкәнлигини изһар қилди. Мениң барлиқ диққәт-етиварим Мухаңниң салмақлиқ ләвзи, бир еғизму нашаян сөзи йоқ, худди топан-саминидин айрилған қип-қизил чәштәк мәзмунлуқ гепи сехирлап алған еди», дәп бүйүк әллама әдипниң нутуқ мәдәнийитини йүксәк баһалапту.
Миллий әдәбиятимизниң риваҗлиниши һәм униң өзлириниң Миллий мустәқил Дөләт түзүмигә егә қериндаш түркийләр әдәбияти сәвийәсидә болушиға аңлиқ һалда әҗир синдүргән ақил вә кәмтарин инсан Мәсүмҗан Зулпиқарниң Он томлуқ әсәрлири мәҗмуәсини әстаидил көздин кәчүргән адәм, униң истедатлиқ әдип, назук тәбиәтлик шаир, парасәтлик драматург вә классик әдәбиятимиз тарихидин бахәвәр қәләм саһиби екәнлигидин мәмнун болиду. У қәдимки Шәриқ әдәбиятини, қериндаш түркий хәлиқләр әдәбиятини, рус әдәбиятини оқуп-үгиниш билән биллә, мәзкүр әдәбиятлар классиклири һәққидә, уларниң инсанийәт илкигә сунған әдәбий төһпилири тоғрисида, өз тәһлилий нәзәри билән, көплигән илмий-аналитик мақалилар язған иқтидарлиқ әдәбиятшунас алимдур.
Буниңға әдипниң әшу «Намайәндиләр» түркүмидики мақалилири шаһид. Абай Қунанбаев, Мухтар Әвезов, Абдулла Тоқай, Буқара Ташқанбаев, Махамбет Өтемис охшаш әдипләрниң әдәбий сиймалирини сизған Мәсүмҗан Зулпиқаров қазақ хәлқиниң Садир Палван сүпәт мәрду-мәйдан оғлани батур һәм шаир Махамбет Өтемисоғли (1803 — 1844) тоғрисида қазақ тилида язған мақалисида: «Мен бүгiн осы мiнберде өз халқының азаттығы, бостандығы үшiн ат салған, халқының рухани күш-қуаты болған мәдени-мағрипатын, яғни Тәңiрiнiң бир белгiсi болған зор қасиеттi аңсаған үлы адам - Махамбет мұрасына тағзым етiп, басымды иемiн» десә, татар әдәбиятиниң классиги Абдулла Тоқай (1886 — 1913) һәққидики мақалисида: «Йеңи заман татар әдәбиятиниң, болупму татар шеирийитиниң хошна әлләргә болған тәсири, алди билән Абдулла Тоқай, кейинирәк Һади Тахташ (1901 —1931) иҗадийити билән чәмбәрчәс бағлиқ. А.Тоқайниң татар миллий шеирийитини вуҗутқа кәлтүрүш вә уни риваҗландуруштики паалийитини бирәр моҗут өлчәм билән өлчәш мүмкин болмиса керәк. Чүнки у чақмақтәк чеқип өткән қисқиғинә өмридә татар әдәбиятида пүтүн бир дәвир яратқан шаир» дәп тәкитләйду (277-бәт).
Өзиниң узун жиллиқ иҗадийити давамида язған шеирлири һәм: «Боз сирлири», «Коммунар», «Ризвангүл» вә «Мәликәм» охшаш дастанлири 9-томға җәмлигән Мәсүмҗан Зулпиқар ушбу мәҗмуәниң түгәнҗисидә «Сәпәрнамә» намлиқ мақалисини илавә қилиду. Бу Вәтәнни йәнә бир көрүш арзусида өртәнгән әдипниң 1987-жили ШУАР зияритидин алған тәсиратлири:
«Безәклик» яки «Миң өй» чоңқур сай бойидики ярға кемир шәклидә оюп ясалған өнкүрләрдин ибарәт. Уйғур хәлқиниң қиммәтлик тарихий ядикарлиқлириниң бири болған «Миң өй» қедимий уйғур тилида «саңрам» йәни “раһиплар җәм болидиған орун” дегән мәнани билдүридекән. Униң ичидики сансиз рәсимләр — буддизмни қоғдиғучи тәңриләр билән ибадәт қилғучиларниң образлири, шуниңдәк, қедимий чалғу-әсваплири, уссулчилар вә һәрхил қуш, һайванаттин учур бериду. Рәң бериши интайин рошән, йәрлик алаһидиликлири байқилиду. У рәсимләрниң бир қисмини чәт әл экспедициячилири оюп елип кәткән екән. 1930-жиллири Германия археологлири тәрипидин елип кетилгән, рәсимләрниң фотосүрәтлирини кейин алдурулуп өз җайлириға илинипту. Лекин 1960 — 1970-жиллири жүргүзүлгән «Мәдәний зор инқилави» дәвридә һәрикәткә кәлгән хуңвәйбинлар «қонилиқни, әсәр-әтиқиләрни тамамән бузуш» принциплири бойичә, рәсимләрни нәйзә-пичақлар билән чоқуп, үстигә шатирақ лайларни чечип, бәт-бәшәрә қиливетипту, дәп әпсуслиниду әдип.
Дәрвәқә, хәт тонуйдиған саватхан һәрқандақ бир адәмниң әң авал өз миллитиниң, униңдин өтүп, пүткүл инсанийәтниң тарихини билиши — униң зиялий бир инсан екәнлигиниң далалити. Чүнки һәрқандақ бир милләтниң миллий тарихи, әсли маһийәткә, әшу милләт, әшу милләт әсирләр давамида истиқамәт қилип кәлгән зиминниң йәни ақил вә җәңгивар әҗдатлири қутлуқ қан-тәри бәдилигә вуҗутқа кәлтүргән Вәтән тарихидур. Бу әсирләр давамида болуп өткән түрлүк-түмән вақиә-һадисиләр һәм кәчмиш-кәчүрмишләрниң гуваси болуши биләнла әмәс, шуниң билән биллә, әл-юрт ғемидә җапа-мәшәқәтләргә бәрдашлиқ бәргән һалда нурғун әҗир сиңдүргән тарихий шәхсләр сиймалириниң қамуси болуши билән һәм муқәддәстур.
Дәрвәқә, Мәсүмҗан Зулпиқарниң нәсрий әсәрлирини, хусусән, тарихий романлирини оқуған китапхан униң Оттура әсирниң һәм йеқин заман миллий тарихимизниң билимдани, уларға нисбәтән тәнқидий нәзәр билән қариғучи парасәтлик тарихшунас екәнлигини көрәләйду. Шундақла у һәрқандақ бир тарихий шәхсләрниң өзлири өмүр сүргән дәвирдики иҗтимаий вә сәясий-ихтисадий мунасивәтлириниң мәҗмуи (совокупный) болған җәмийәтниң вәкиллири, йәни Уйғурлар җәмийитиниң әзалири екәнлигини нәзәрдин сақит қилмайду. Әслән, Тарих — шанлиқ вә қанлиқ вақиә-һадисиләр билән гирәләшкән кишилик җәмийәтниң тәкрарсиз инкаси. Уйғур җәмийитиму буниңдин мустәсна әмәс, әлвәттә.
Өз заманисида социалистик реализм усулиниң асасчиси, пролетариатниң улуқ язғучиси сүпитидә етирап қилинған Максим Горький (1868 – 1936) «Әдәбият тоғрисида» «Шәрқ һәқиқити» нәшрияти (Ташкәнт-1957, уйғур тилида) намлиқ әдәбий-тәнқидий мақалилар мәҗмуәсидики «Йезишни қандақ үгәнгәнлигим тоғрисида» сәрләвһилик мақалисида әшу дәвир әдәбиятида асасий еқимлардин болған романизм вә реализм тоғрисидики өз мулаһизилирини сөзләп келип: «Бальзак, Тургенев, Толстой, Гоголь, Лесков, Чехов охшаш классик язғучиларниң романтик яки реалист екәнлиги тоғрисида ениқ бир пикир ейтиш қийин. Чоң сәнъәткарларниң иҗадида һәрқачан реализм билән романтизм бирләшкәндәк көрүниду» дегән мулаһизисини илгири сүриду.
Өткән әсирниң 50-жиллири, тәкитлигинимиздәк, Алмутидики «Йеңи һаят», Ташкәнттики «Шәрқ һәқиқити» журналлириниң әрәп орфографияси асасидики уйғур елипбәсидә, уйғур тилида нәшир қилинған мәзкүр «Әдәбият тоғрисида» намлиқ әсәри билән М.Горкийниң, шундақла атақлиқ мунәққидләрдин В.Г. Белинскийниң «Мақалилар» (Ташкент – 1951) мәҗмуәсидин орун алған «Поэзияниң хил вә түрләргә бөлүнүши» намлиқ мақалиси, Н.А. Добролюбовниң 1954-жили «Шәрқ һәқиқити» журналиниң нәшрияти тәрипидин чап етилгән «Талланма әсәрләр» топлимиға киргән әдәбий-тәнқидий мақалилири, хусусән, «Зулмәт аләмидә нур» намлиқ мақалиси әшу дәвир ШУАР уйғур әдәбиятида йеңи заманға мунасип йеңичә аң, йеңичә иҗадий ғайә, илғар романтизм вә қисмән, реализм усулиниң шәкиллинишидә әдәбият нәзәрийәси қолланмиси сүпитидә иҗабий роль ойниғанлиғи муһәққәқ, йәни аксиома. Худди шундақла өз заманисида «Социалистик реализм әдәбиятиниң йүксәк классик әсәри», дәп баһаланған М.Горкийниң «Ана» романи вә «Мениң дарилфунунлирим» намлиқ қиссисини әшу дәвирдә ШУАРда Йеңи заман уйғур әдәбиятини вуҗутқа кәлтүрүш йолиға чүшкән әдипләрниң: Зия Сәмәди (1914 — 2000), Зунун Қадирий (1012 — 1989), Сәйпидин Әзизий (1914 — 2003), Абдуреһим Өткүр (1923 — 1995), Турди Самсақ (1923 — 1992) кәби пәшқәдәмләрниң һәммиси оқуп-үгәнгән һәм уни өзлиригә устаз тутушқан. Ушбу сәптә қәлбигә әдәбиятниң «Ишиқ чақмиғи чүшкән» Мәсүмҗан Зулпиқаровму бар еди, әлвәттә.
Бизниң ушбу мақалимизға мавзу болған Мәсүмҗан Зулпиқаровниң «Лутпулла Мутәллип» вә «Сәрап» роман-диологиясидин нурғун қиммәтлик учурлар вә тарихий материалларға егә болалайду. Аталған әсәрләр хәлқимизниң өткән йүз жиллиққа мәнсүп бәдиий тарихи екәнлиги сөзсиз. XIX әсир үчүн «Янар тағ» трилогиясиниң әһмийити худди шундақ.
«1944-жили 7-ноябрьда Ғулҗида дәсләп етилған оқ, сигнал сүпитидә, пүтүн шәһәрликләрни ойғатти. Мәнму қолға қурал елип, мәйданға атландим», дәйду әдип 1995-жили китапханлар билән үз көрүшкән «Янар тағ» роман-трилогиясиниң 1-томи түгәнҗисидә берилгән «Тәрҗимиһал» сәһипилиридә. Бу кәлгүси әдипниң ат сүрүп, қилич ойнатқан һалда адаләтлик урушқа қатнашқан нәвқиран яшлиқ дәври. Миллий-азатлиқ күрәшниң қанлиқ қисмәтлирини өз көзи билән көрүп, униңға өзи беваситә иштрак қилған Мәсүмҗан Зулпиқаровниң қәлбидә җаниҗан өз хәлқиниң матанәтлик җәңгивар тарихини йезиш истәклири әшу чағдила ойғанған болуши мүмкин...
1969-жили китапханлар билән үз көрүшкән «Лутпулла Мутәллип» намлиқ романида әдип «...мән «Лутпулла Мутәллип» романини 10 жил әмгәк қилиш нәтиҗисидә вуҗутқа кәлтүрдүм... Әсәр персонажлириниң һәммиси тарихий шәхсләрдур, пәқәтла ялланма дехан Надир вә Шаһит-устилар мениң типик қәһриманлирим», дәйду у өз әсәриниң йезилиш сәвәплири, материал топлаштики издинишлири вә Лөтүнниң Нилқидики уруқ-туққанлири, җүмлидин униң рәпиқиси Сопийәм билән болған сөһбәтлирини әслигән һалда. (1972-жили, 6-апрель күни язған мақалисида (6-том. 228-б.).
Шундақла Мәсүмҗан Зулпиқар өз әсәрлириниң 6-томида берилгән «Лутпулла Мутәллип» романиниң ахириға «Лутпулла һәққидә», «Ялқунлуқ инқилавий шаир», «Ялқунлуқ сийма» вә «Лөтүнниң өз иҗадидин» нәмуниләрни илавә қилған. Булар, өз новитидә, шаирниң роман тәсвиридики сиймасини китапханлар көз алдида йәниму толуқ гәвдиләндүрүшкә хизмәт қилиду, әлвәттә.
Мәсүмҗан Зулпиқаров «Лутпулла Мутәллип» романиниң төртинчи бабида: Лөтүнниң, асасән, миллий мәдәний-маарип вә әдәбият-сәнъәт ишлирини йолға қоюштин ташқири, театр репертуарини яхшилиған «Уйғур уюшмиси» мәркизидә учратқан устази Әнвәр Насирий билән болған қисқичә сөһбити берилгән: Классиклиримиздин Наваий вә Билал Назим әсәрлирини муталиә қилғанлиғини сөзлигән Лөтүнгә устази булардинму илгири өткән Мәһмуд Кашғәрий, Йүсүп Баласағуний, Әһмәд Йүгнәкий вә башқиларниң әсәрлирини өзи издинип жүрүп оқуватқан Пушкин, Лермонтов, Байрон һәм Гете иҗадийитигә қиясән оқуп чиқишини тәвсийә қилиду. Романға илавә териқисидә берилгән мақалилардин кейин, муәллип Мутәллипниң бирқанчә шеирини, җүмлидин униң «Тәсиратим» намлиқ шеирини илавә қилған:

Оқуп әшъарлирини ғәрқ мәс болуп,
Тәсиратим чинисигә тәсират толуп.
Көзүм бир нуқтиға қарап, қетип қалиду,
Вуҗудум хиял бәһригә петип қалиду.

Йепип китапни, өзәмгә соал беримән,
Наваий қандақ бир улуғ адәмдур дәймән.
Қәнидур, шу Наваий, қени бир көрсәм,
Мубарәк қоллирин униң бир сөйсәм, —
дәп, отлуқ еһтирас билән арзуққан шаир бүйүк сөз сәнъәткариниң «Хәмсә» дастанлар түркүмигә қәләм тәврәткән әсналирини күзитип:
Қарап турсам, «Хәмсәни» у язғанда,
Қарап турсам, қәләмдә гөһәр қазғанда.
Қарап турсам, Пәрһадқа рәсим сизғанда,
Қарап турсам, Ширингә гүлләр тизғанда.
Қарап турсам, Бәһрамниң қияпитигә,
Қарап турсам, Гүләндәмниң латапитигә, —
дәйдудә, өзини худди әлламә устаз билән янму-ян олтарғандәк һис қилиду вә илаһий тәсвирлиридин һошсизлинип, һаял өтмәстин сәгидудә:
Қой, шаир. җөлимә, сөзлимә йоққа,
Наваий көмүлгән әмәс тупраққа.
Жүриги патмайду аләмдәк лаһәдкә
Роһи йөләнмәйду сәмаға — әһәдкә
Униң мазарини һәрбир варақтин издә,
Гумбәз-қәбрини һәр мисрадин издә! —
дәп, аләм кәби чәксиз гөргә сиғмайдиған алп жүрәк, асману зимин саһиби Тәңригә тевиниш әмәс, бәлким, әшу илаһи Роһ-вуҗуди мутлақ билән өзлишип, сиңишип кетишини, әслән, униң өзиму, әндиликтә, улуғвар Роһ екәнлигини, чүнки:
У иҗат дәриясиға чөмүлгән,
У һәр мисра түвигә көмүлгән, —
әдәбият илкидики илаһий Сийма екәнлигигә әмин.
Демәк, өз романида хәлқимизниң мәрданә оғлани, инқилавий шаир Лутпулла Мутәллипниң (1922 — 1945) җәңгивар бәдиий обризини тиклигән Мәсүмҗан Зулпиқаров, униң иҗади арқилиқ классик әдәбиятимизға, Әлишир Наваий вәкиллигидики бүйүк классиклиримизға йүзлиниду. Уларниң аләмшумул иҗадий төһпилирини тәһлилий баян қилиду.
«Лутпулла Мутәллип» романиниң мәлум мәнада, утуқлуқ чиқиши: биринчидин, муәллипниң миллий тарихимизни тәһлил вә тәнқидий пухта өзләштүрүши болса; иккинчидин, өз қәһримани билән қурдаш, замандаш вә җәмийәтдаш болуши; үчинчидин, миллий-азатлиқ инқилавиға беваситә қатнишишидур. Қураллиқ күрәшни арзулиған Мутәллипниң паҗиәлик тәғдири Мәсүмҗан билән мәсләкдаш вә қуралдаш, Вәтәнпәрвәр яшларниң җәңгивар роһини йәниму орғутқини тәбиий. Ушбу исиянкар Муқәддәс Роһ язғучиниң пүткүл һаяти давамида униң билән биллә болуп, ғайибанә риғбәт билән әсәрлири мәзмунға әзләшкән.

Хатимә
Һә, Мәсүмҗан Зулпиқаров өсмүрлүк һәм нәвқиран яшлиғидинла Миллий-азатлиқ күрәш қайнамлирида тавланған, Вәтән истиқлалийити вә Милләт бәхит-саадити йолида җанкәшлик билән хизмәт қилған, пүткүл аңлиқ һаятини йеңидин-йеңи әвлат тәрбийисигә бәхшидә қилған ақил устаз, кәмтәрин инсандур. У өзиниң сөйүмлүк бәдиий қәһримани Лөтүн нәздидики:
Қара булутлар урушуп, чақмақлар чақсун,
Мөлдүр йеғип, дәриялар сәл болуп ақсун.
Чиш һиңгайтип әҗәлләр алийип бақсун,
Мәнзил тосуп, җаңгаллар көксини яқсун,
Шу чағдиму – Вәтән әла, Хәлиқ әла! —
дегән отлуқ еһтирас, қайтмас ирадә билән қәләм тәврәткән әдиптур.
Әндиликтә, истедатлиқ алимәмиз Гүлнарә Авутованниң тәъбири билән ейтқанда, әлламә әдипимиз Мәсүмҗан Зулпиқаровниң мол әдәбий мирасини «нәзәрийәвий турғудин һәртәрәплимә, чоңқур, илмий асаста тәтқиқ қилиш «проза, поэзия, драматургия вә фольклор жанриға мәнсүп әсәрлирини айрим-айрим һалда тәһлил қилиш, тилшунас һәм әдәбиятшунаслиримизниң, ушбу саһалар бойичә адил вә камил мутәхәссислиримиз бар дәп билсәк, тарихшунаслиримизниң новәттики вәзиписидур...
Бизниң ушбу мақалини йезишимизға сәвәп болған Мәсүмҗан Зулпиқаровниң 10 томлуқ әсәрлириниң, җүмлидин тарихий романлириниң асасий мәзмуни, йәнила, милләтниң роһини сәгитиш, әвлатниң миллий мәдәнийәтлиримизгә нисбәтән муһәббитини ойғитиш, улуғвар әҗдатларниң җәңгивар роһиға, башқа бурадәрләр билән биллә, дадил илгириләшкә дәвәт қилиштин ибарәт.

АЛМАСБЕК.