• Тарихтин учур
• 10 Маусым, 2021

Реһимшаһ палван

Реһимшаһ бөки палван 1951 — 1920-жиллар, Тоққузтара наһийәсигә қарашлиқ Саривәршин қишлиғида аддий дехан аилисидә дунияға кәлгән. Реһимшаһ палванниң атақ-даңқи Шәрқий Түркстан дияридила әмәс, бәлки Россия қол астидики бирқатар әлләргиму кәң тарқалған. У яшиған дәвир Мәнчиң ханданлиғиниң йимирилишиға, йәни жуңхва мийнгонниң дәсләпки дәвир сүрүшигә тоғра келиду. Шу дәвирдики хитай әмәлдарлири, йәрлик бәгләр Или дияридики деханларға алваң-селиқниң түрлирини нәччә һәссиләп өстүрүп, деханларниң күн көрүшини, тирикчилигини толиму еғирлаштуруветиду.
1766-жилдин башлап Мәнчиң һөкүмити әскәрлирини озуқ-түлүк, йәм-хәшәк билән тәминләш мәхситидә, Җәнубий Шинҗаңдин 8000 уйғур аилисини Или дияриға көчирип елип кәлгән. Саривәршин қишлиғи шу мәзгилләрдә бәрикәтлик қишлақларниң бири болуп, чарвичилиқ билән деханчилиқа әң қолайлиқ җай еди. Реһимшаһ палванниң атиси Муһәмәт Һасан әйни заманларда Байтоғай йезисини «Һасанйүзи йезиси» дәп атап кәткән екән. Муһәмәт Һасанниң туққини Тоққузтара наһийәсигә қарашлиқ йәрләрниң беги Тайирйүз бәг болған екән. Тайирйүз бегиниң, Һасанйүз бегиниң әвлатлири Ғулҗа, Алмута, Челәк, Ғалҗат, Яркәнт шәһәр-йезилирида тарилип кәткән дейишиду. Реһимшаһ яшиған заманда һеч йәрдә тәнтәрбийә, бәдән чиниқтуруш, тәлим елиш мәһкимилири болмиған. У өзиниң күч-ғәйрити, бәдән қурулушиниң алаһидилиги түпәйли чиниқиш арқилиқ, тәңдиши йоқ қудрәт-күчини хәлқи үчүн сәрип қилған, йәни уйғур хәлқиниң даңқини яқа жутларға тонуштурған улуқ палванларниң бири болған. Реһимшаһниң дадиси Муһәмәт Һасан өйлинип, алтә жил пәрзәнт көрмәйду. У пәрзәнт көрүш арзусида кечәю-күндүз, бәш вақ намизида Алладин пәрзәнт көрүшни сорайду. Бәхтигә яриша, униң тәливи иҗавәт болуп, аяли оғул пәрзәнт туғиду.
Туғулған пәрзәнт аддий болмай, униң беши челәктәк қол-аяқлири һәйран қаларлиқ дәриҗидә йоған болуп, арқа омуртқиси гәҗгисидин та артқи қуюмчиғиғичә тайларниң яйлисидәк чач яйлиси болған екән. Мундақ аламәт наресидини көргән киндик аниси Һавахан көз-тилдин сақ болуши үчүн Муһәмәт Һасанға балини кәлгән-кәткән адәмләргә көрсәтмәсликни, адәм көп жиғилған йәрләргә елип бармаслиқни җекийду. Реһимшаһ 5-6 яшқа кәлгәндә, қәдимки балағәткә йәткән балилардәк қувәтлик, йоған болуп, өз тәңтушлиридин хали җайларда ялғуз ойнашни яқтураттикән. Оюн дегәндә, баяқи балиларниң оюни әмәс, сай бойидики еғир ташларни домилитип, көтирип ташлап, қой-қоза, мозай-тайинчиларни жиқитип, мүрисигә артип жүрүп ойнаттикән. Бу әһвални көргән киндик аниси Һавахан униңға уйғурларниң ирими бойичә, долана дәриғиниң ғолидин тумар яситип, уни һечқачан бойнидин чүшәрмәй есип жүрүшни җекийду. Реһимшаһ 16-17 яшларға толғанда, һәр күни тенини һәрикәтләндүрүп, яхшилап тәрләтмигичә жүрәлмәйдиған адәт чиқириду. Кәч-ахшамлири мәһәллини арилап, бағлақлиқ турған өкүзләрни көтирип, қотанға апирип солиса, гайида адәм күчи йәтмәйдиған көтәкләрни көтирип ташлап ойнап мәшиқлиниду. Күнләрниң биридә, у хошниси тахтай тилишқа елип кәлгән йоған лим яғачни көтиривелип, тонурниң ичигә тик турғузип қойиду. Әтиси хошниси бу әһвални көрүп һәйран қалидудә, адәмләрни жиғип, тонурни бузмай адәм ғуличи аранла йетидиған лимни көтирип чиқармақчи болушиду. Бирақ, қанчә тиришсиму, уларниң бу күчинишлиридин һечбир нәтиҗә чиқмайду. Мошу пәйтни жирақтин күзитип турған Реһимшаһ дәрру йетип келип, тонурниң бешиға чиқип туруп, яғачни қучақлап тонурдин суғиривалидудә, уни көтирип бир чәткә қойиду. Жиғилған адәмләр мошу вақиәдин кейин Реһимшаһниң тәңдиши йоқ күч ғәйрәт егиси екәнлигигә қайил болуп, уни жут ичидә алаһидә иззәт-һөрмәткә лайиқ екәнлигидин мәғрурлинип, қәдирләшкә башлайду.
 

Реһимшаһниң «палван» атилиши

Реһимшаһ 18 — 20 яшлирида күч-ғәйрәткә толуп, қавул, мәрданә, қурамиға йәткән вақтида иш баби билән Ғулҗа шәһиригә берип қалиду. Дадиси балисиниң күч-қудритигә ишәнсиму, у йолға чиқиш алдида: «Балам шәһәргә барғанда еһтият қил, бирәвләр билән күч синишип жүрмә. Ғулҗида атиғи чиққан Һәмра исимлиқ палван бар. У сениңдин бир мүчәл чоң. Өзәңдин чоң кишиләр билән челишқа чүшсәң, әдәпсизлик болиду», дәп несиһәт қилиду. Реһимшаһ ашпузулға кирип ғизалинип олтарғинида, Һәмра палван тоғрисида адәмләрдин униң күчлүк палван екәнлигини аңлап, уни бир көрүш арзуси пәйда болиду. Дәл шу күни Қара дөңдики Гүлшән беғида палванларниң күришиш мусабиқисиниң болидиғанлиғини аңлиған Реһимшаһ хошаллиғида миғилдиған хәлиқ билән биргә йәкму-йәк челишиш мәйданиға келип қалғинини өзиму сәзмай қалиду. Палванларниң арисида челишиш мәйданида башқа палванлар қариғанда, тән қурулуши алайтәнла зор бир киши туратти. Реһимшаһ хәлиқ ичидә атиғи чиққан Һәмра палван нәқ әшу киши болса керәк, дәп пәрәз қилиду. Күрәш башлинип, баяқи Һәмра палванға һечбир палван чақ кәлмәй, арқа-арқидин чиққан палванларни йәр чишлитиду. Әнди бая оттәк қизиған мәйдан бирдин совушқа башлайду. Һечкимниң Һәмра палван билән күч синишишқа ирадиси йәтмәйду. Бу һаләтни байқиған Реһимшаһниң һәвәси қозғилип, қоллиридики булҗуң гөшлири һели етилип кетидиғандәк һаләткә келиду. Буни байқап қалған, челишиш һүниридин убданла хәвәрдар бир адәм: «Балам, сениң бу һалитиңни баятин байқап туримән. Сән худди көзлиридин от йенип турған девигә охшап кәттиң. Бир челишип көрсәң болатти» дәйду. Реһимшаһ қаршилиқ билдүрүп, «дадам маңа өзәңдин чоң киши билән челишсаң, әдәпсизлик болиду, дәп әскәрткән еди» дәйду. Һелиқи киши «Күч атисини тонумайду. «Жиқилсаң тағдин жиқил» дегән укам, қени-қени», дәп йенида турған адәмләрниң ув-чуви билән Реһимшаһни иштиришип дегидәкла мәйданға чиқириду. Һәмра палван алдида турған Реһимшаһни баяқи жиқилған палванлардәк чағлидиму, әйтәвир, Реһимшаһни бир айлинип чиқип, оңайла ямпаштин елип йәргә атмақ болиду. Һәмра палванниң иш-һәрикити Реһимшаһниң полаттәк зил ямпашлирини қанчә өзигә тартқан билән уни турған орнидин задила қимриталмайду. Әндики новәт Реһимшаһниң болғачқа, у һәйәл қилмай, Һәмра палванни «һув» дәп амбурдәк күчлүк қоллири билән белидин қамап елип, бешидин егиз көтиривалиду. Әтраптики жиғилған халайиқ һәйран қелишип, әтрап су сәпкәндәк җим болуп қалиду. Реһимшаһ Һәмра палванни йәргә жиқитмай, алдиға тик турғузуп қойиду. Чүнки, өзидин йеши чоң палванни жиқитиш яки чөрүп ташлаш — Реһимшаһ үчүн адәмгәрчиликкә ятмайдиған хисләт болуп көрүнгән еди. Йәнила палванлар челишишқа интилиду. Бу дөрән Һәмра палван өз бойиға сиңәргән һейлә-нәйрәңлирини ишләткини билән униң челишиш усуллиридин һеч нәтиҗә чиқмайду. Реһимшаһ, өз новитидә, йәнила Һәмра палванниң белидин икки қоли билән қисип, уни йәлкисигә артивалидудә, мәйдан чәмбирини бир айландуруп жиқитмай йәнила айиғиға тик турғузуп қойиду. Әтрапқа жиғилған тамашибинлар: «Мана палван мошундақ болса! Һәқиқий палван дегән мошу. Бу һәқиқий бөкки палван. Бу жигиткә «Бөкки палван» атиғи берилсун» дәп чуқан-сөрән селишиду. Һәмра палван қоли билән Реһимшаһниң мүрисидин қеқип, «Ярайсән, укам, ярайсән, һәқиқәтәнму тәңдиши йоқ палванларниң палвини пәқәт саңила лайиқ», дәп үзини икки қоли билән сийпап, дуасини бәргән екән. Мана шуниңдин бери Реһимшаһ «Бөкки палван» атилип, униң  атақ-абройи пүткүл Или вилайитигә пур кетиду.

 Моңғол палвини билән челишиш

1880-жилларда Или әскирий һакимийәт мәһкимисиниң чоң мәнсәпдар әмәлдари Илясхан тайчи (бовақ Һеким) һөкүмранлиқ қилған мәзгилдә Или вилайитидә той-зияпәтләр нурғун өткүзүлидиған болған. Шуларниң бири  өткүзүлүп, Нилқи әтрапидики Жиринтай дегән йәрдин бир моңғол палвини чиқип, Шир палванни йеңивелип, униң аброй-даңқи бирдинла көтирилишкә башлайду. Илясхан ғоҗа башлиған уйғур палванлири йеңилип, әшу моңғол палвинини йәр чишлитидиған бирәр уйғур палвининиң чиқмиғиниға наһайити хапа болиду. Илясхан ғоҗа Или вилайитиниң барлиқ шәһәр-йеза, қишлақлириға өз адәмлирини әвәтип, уйғур палванлирини издәштүриду. Ахири, Илясханниң адими Тоққузтараға келип, Сарибәршин қишлиғидики Реһимшаһни тапиду вә уни Илясханниң һозуриға елип келиду. Реһимшаһ палванниң қазандәк бешини, узун қап-қара қашлирини, оттәк чақнап турған көзлирини, полаттәк тән қурулуши билән гүҗәктәк қоллирини көргән Илясхан ғоҗа наһайити хошал болуп кетиду. Илясхан ғоҗа салам бериш үчүн қолини сунғанда, у өз қолиниң Реһимшаһниң қоли билән селиштурғанда, қанчилик кичик вә назук екәнлигини сезип, хиҗил болиду. Илясхан ғоҗа Реһимшаһ палванни бир һәптә өз өйидә меһман қилиду. Реһимшаһ болса, «үмүтиңизни ақлаймән», дәп вәдә бериду. Палванларниң мусабиқисини Ақ өстәң бойидики Ара өстәң (һазирқи электр станциясиниң орини) бойида өткүзүшкә келишиду. Илясхан ғоҗа бәлгүләнгән күни сәһәрдә 100дәк қураллиқ нөкәрлири билән Реһимшаһ палванни оттуриға елип, Ғулҗа шәһиригә йол тутиду. Тоғрақ қишлиғиға кәлгәндә, Реһимшаһ палванниң мингән ети болдуруп қелип, униңға башқа атқа йөткилишкә тоғра келиду. Адәттә, Реһимшаһ палван узақ йолға чиққанда бир ат уни мәнзилгә йәткүзәлмәтти. Бирнәччә ай бурун палванлар күришишиниң болидиғанлиғидин хәвәр тапқан Или хәлқи Ақ өстәң бойидики бәлгүләнгән мәйданға жиғилишқа башлайду. Биринчи болуп мәйданға һелиқи атиғи чиққан, йеңилмәс аталған моңғол палвинини зәнҗирләнгән һаләттә мәйданға елип чиқишти. Зәнҗирлирини, үстидики терә кийимлирини йәшкәндин кейин, һелиқи палван худди ейиққа охшаш һөкүрәп, адәм сияқи йоқ икки путлуқ дәһшәтлик һайванға охшап кәтти. Реһимшаһ палван моңғол палвининиң бу теләтидин һеч сәскәнгини йоқ. У бешидики ақ малхийини, иштининиң үстигә бағланған қап-қара матадин оралған потисини бир сийпап қоюп, мәйданға атлап чүшти. Икки палван бир-биригә синақ териқисидә тикилип қаришип, мәйданни бир айлинип чиқиду. Моңғол палвини туюқсиз йолвастәк етилғанда, Реһимшаһ палван униң йәлкисидин «шарт» етип қол салиду. Худди қотазлар мүңгүзлирини тиришип, бир-бирини иштәргәндәк, бу икки қудрәтлик күч егилири, бир-бирини орнидин қозғиталмай, гирәдишип туруп қелишти. Бу пәйттә миңлиған тамашибин ичидики бай-бәгзадиләр, дуканчи-тиҗарәтчиләр бәскә өз ахчилирини тикип үлгәргән еди. Моңғол палвини өзиниң һүнәр һейлисини ишлитип, Реһимшаһ палванни бир-икки қәдәм сүрүндүргини билән, рәсмий түрдә жиқиталмай рәллә болди.
Бу әһвалдин әнсиригән Ильясхан ғоҗа Реһимшаһқа йеңилип қелиш ховупиниң туғулуватқанлиғидин әнсирисә, бәзибирлири өзлири бәскә тиккән пул вә вәдилиридин йенишқа башлиди. Мошу күнниң ахириғичә күрәштә, бир-бирини силкип һеч нәтиҗә чиқиралмиған икки палванни аҗритип, дәм елиш елан қилиниду. Әтиси таң сәһәрдә мәйданда икки палван йәнила челишқа чүшиду. Қәчқурунлуғи Реһимшаһ дәм еливатқан һоҗриға Илясхан ғоҗа кирип келидудә, уни аһанәт қилишқа башлайду. Палван номус отида өртинип, таң атқичә көз илмай чиқиду. Хәйрият, таң сәһәр хәлиқ жиғилиши билән мусабиқә башлинип, кечичә изаға өртәнгән Реһимшаһ палван моңғол палвини ахири тутқан йеридин тик көтирип, өзидин атландуруп йәргә урғанда, моңғол палвини  һошидин кетип, орнидин қозғилалмай йетип қалиду. Чуқан-сүрән салған халайиқ бөклирини, малхайлирини асманға етишип, хошаллиғидин Реһимшаһ палванни мәйдандин көтирип елип чиқип кетиду. Көйниги жиртилған Реһимшаһ палванниң дүмбисидә гәҗгисидин та омуртқисиғичә бойлап өсүп турған қулунниң яйлисидәк чач яйлини көргән халайиқ Реһимшаһ палванниң аламәт бир һекмәтлик, қудрәтлик күч егиси екәнлигигә ишинип, дуаларни қилишиду. Илясхан ғоҗа болса, Реһимшаһ палвандин шунчилик рази болидуки, у өйигә   нахшичи-сазәндиләрни, уссулчиларни жиғип, палван һөрмитигә зияпәт уюштуруп, пүткүл халайиқ алдида қиммәт соға-мукапатларни берип, йолға селип қойиду.

Салам бериш шәрти

Шу жиллири күз вақти болса керәк, деханлар ашлиқлирини сәрәмҗан қиливелишип, яйлақларда кигиз өйләрни тикип, түрлүк той-муюмларни өткүзүшидекән. Шу мунасивәт билән Или һөкүмдари Илясхан ғоҗа Или дәрияси бойида челиштин, йәни ат чепиштуруш, оғлақ тартишқа охшаш мусабиқилирини уюштуриду. Униңға Реһимшаһ палванни тәклип қилип, кигиз өй ичидә зияпәт бәрмәктә еди. Бу хәвәрни аңлиған Тарбағатай аймиғидин кәлгән қирғиз палвини Жуматай бир түркүм қирғиз байлири билән Илясханниң тиктүргән сәккиз қанатлиқ кигиз өйигә қәдәм тәшрип қилиду. Жуматайму шу мәзгилләрдә Тарбағатай билән моңғол йәрлиридиму даңқи чиққан палван болғачқа, у өзигә ишәшлик илилиқ палванларниму йеңип, олҗилиқ қайтишиға үмүти зор еди. Билгән кишиләр Реһимшаһ палван билән саламлашқанда, униңға қолини бәрмәй көксигә қолини қоюп, аманлиқ соришидекән. Чүнки Реһимшаһ палванниң гүҗәктәк қоли билән пәвқуладдә қисип қелиш ховупидин қорқидекән. Қирғиз байлири хизмәтчилиригә атлирини тутқузуп қоюп, «Әссаламу әләйкүм» дейишип кигиз өйгә кирип келиду. Улар: «Қени, һелиқи ети чиққан палвиниңлар, биз бир көрәйличу. Бизниң Жуматай палван униң бешини бурап үзиветиду», дәп һакавурлиқ қипту. Илясхан кигиз өйниң ишигиниң йенида турған Реһимшаһ палванни көрситип, «Һәй, қирғиз меһманлар, биздә қол елишип көрүшүш меһманларға лайиқ әдәп. Алди билән әву ишик йенида турған палвинимиз билән қол елишип саламлашсаңлар болатти», дәп мәслиһәт берипту. 
 Жуматай палван ишиктин бир чамдам өтүп, Реһимшаһ палванға бир қолини сунуп мәңситмигәндәк салам берипту. Реһимшаһ базғандәк күчлүк қоли билән Жуматай палванниң қолини шундақ қаттиқ қисиптуки, униң бәш бармиғиниң өгисини қарсилдитип бир өгигә жиғип, сундуруп қоюпту. «Ойбай қолым сынды, қолым, қолым», дәп өкүздәк вақириған Жуматай алди-кәйнигә қаримай, өзини сиртқа етипту. Қирғиз байлириму уйғур палвиниға қол қоюп, күрәштин үмүтини үзгән екән. Мошу вақиәдин кейин өз елидә Жуматай палванни «палван чолақ» дәп атишидиған болған. 

Йолувчиға өз өйини көрситиш

Реһимшаһ палванниң атақ-даңқи пүткүл Или вилайитигә тарилип, карамәт күч егиси екәнлигини аңлиған һәрхил жутларниң палванлири униң билән күч синишип көрүш нийитидә келишкә башлайду. Бир күни моңғолкүрәлик бир палван уни издәп келиветип, Саривәршин қишлиғиниң йол яқисида хаманда буғдай соруватқан Реһимшаһ палванға йолуқуп қелип, униңдин Реһимшаһ палванниң өйини сорайду. Реһимшаһ палван қизиқ иш үстидә өзиниң бекардин-бекар вақтини алидиғанларниң бири екәнлигигә көзи йетип, тулуқ тешиниң оқидин тутқан бойи тулуқ ташни тик көтиривелип, «әву отлап жүргән малларниң арқисидики өй» дәп өйи тәрәпни көрситипту. Һелиқи кәлгән палван бу карамәтни көргәндә «Реһимшаһ палван мошу болса керәк», дәп өз көзигә өзи ишәнмәй, Реһимшаһ палван билән күч синишиш райидин дәрһал қайтиду.

Қутриған қотазни жиқитиш

Реһимшаһ палван бир күни маллирини күзитиш нийитидә Моңғолкүрә сейида келиветип, бутханидин чиққан бир топ тонуш моңғолларни учритип қалиду. Улар «Реһимшаһ, сән бу сай билән маңмисаң боптекән, алдиңда бизниң бир йоған қотизимиз һечнәрсигә бой бәрмәй қутирап жүриду. Сени бир хейим-хәтәргә учрап қаламдекин, дәп әнсирәвәтимиз» дәйду. Реһимшаһ, өз новитидә: «Мән бир хейим-хәтәргә урунсам, һеч даварим йоқ. Амма әву қутриған қотизиңлар ховупқа учримисила болди» дәп йолини давам қилиду. Дегәндәкла, униң алдида қутриған қотаз пәйда болуп, еғизидин аппақ шөлгәй күвүклирини чачиритип, Реһимшаһқа худди қара булуттәк етилиду. Палван  һечнемә сәзмигәндәк хатириҗәмлик тонутуп, бирәр чамдам қалғанда қолидики төрт өрүм қамча билән қақ маңлийидин урғанда, қотаз бешини бир силкийдудә, һөкүригән пети гүрс қилип жиқилиду. Дөңгә чиқип қарап турған баяқи моңғоллар жүгришип йетип кәлсә, қотаз аллиқачан өлүп қалған екән. 

Хәлиқара күришиш мәйданида

Реһимшаһ палван камаләткә йәткән чеғида Қазақстандики уруқ-туққанлирини көрүп келиш нийитидә чегара атлап, Челәк йезисиға келиду. Шу пәйттә Алмутида хәлиқара челишиш мусабиқисиниң өткүзидиғанлиғидин хәвәр тапиду. Реһимшаһ палван туққанлириниң тәкливи билән өткүзүлидиған палванлар күришини тамашилап қайтмақчи болуп, Алмутиға атлиниду. Дәсләпки мусабиқигә Россия палвини билән Моңғолия палвини күч синишиду. Бу мусабиқидә моңғол палвини рус палвинини билән биллә қалған палванларниму йеңивалиду. Буни байқап олтарған Реһимшаһ палванниң әсәби көтирилип, әтрапидики кишиләрни у яқ-бу яққа иштирип худди явайи буйвулға охшаш қияпәткә келиду. Реһимшаһ палванниң қериндашлири бу һаләтни байқап, комиссиядин ғалип чиққан моңғол палвини билән Реһимшаһ палванниң күч синап көрүшини илтимас қилиду. Дәсләп «тизимға киргүзүлмигән палванларни мусабиқигә қатнишиш һоқуқи йоқ» дейишкән комиссия әзалири ахири, көпчиликниң тәливигә көнүшкә мәҗбур болиду. Бирақ улар шәрт қойиду: палванлар бир мәртә күришиш һоқуқиға егә болиду. Әгәр һәр икки яқ бирәр хейим-хәтәргә йолуқса, униң үчүн һечким җавапкәрликни бойниға алмайду. Шундақ қилип, Реһимшаһ палван хәлиқара өткүзүлүватқан мусабиқидә күришиш пурситигә егә болуп, һечқандақ әндишә-вайимсиз адәттики палванлиқ җүръитини сақлиған һалда, аддий йеник кийими биләнла мәйданға чиқиду вә һелиқи чемпион аталған моңғол палвинини көзни ечип жумғанғичә йәргә бир уруп жиқитиду. «Яша, Реһимшаһ! Мана палванларниң палвини! Һошшәрә, жигит!» дейишкән хәлиқниң хошаллиқ вақирашлири Алмута асминини чаң кәлтүриду. Бирақ моңғол палвини мәғлубийитини иқрар қилмай: «Мән тәйярлиқ қилғичә, мени жиқитивәтти, қайтидин челишимән» дәп турувалиду. Мусабиқини башқуруп турған хәлиқара комиссия әзалири өзлири қойған шәрткә өзлири хилаплиқ қилип, «хаталиқ кәтти» дегән банә билән көпчиликни индәккә кәлтүрүп, икки палванни қайтидин челиштуриду. Бу қетим моңғолиялик палван чишини-чишиға бесип, алға етилип, күрәшниң қаидә-тәртиплирини бузған һалда, Реһимшаһ палванниң аддий матидин тикилгән иштинини белидин үзүп жиртип ташлайду. Әврәтлири очуқ қалған палван йәнә бир тутушта уят күчидин моңғол палвининиң белидин амбурдәк қисқанда, униң икки тал қовурғиси қолида қалиду. Нәтиҗидә моңғул палвини шу йәрдә тил тартмай җан тапшуриду. Хәлиқ Реһимшаһни көтирип мәйдандин елип чиқип, униң алиқинидин моңғол палвининиң икки тал қовурғисини тәсликтә чиқиривалиду. Алмута хәлқи шу чағда Россия елигә шөһрәт елип кәлгән Реһимшаһ палванни қәһриман сүпитидә шәһәр арилитип, униң һөрмитигә оюн-тамашә уюштуруп, көплигән соғилар билән мукапатлайду. Йеник машинида уруқ-туққан, қериндашлирини арилитип, Ғалҗат чегарисидин аман-есән өткүзүветиду.

 Ахирқи өмридин мәлумат

Реһимшаһ палванниң аяли Аванихан Саривәршиндә туғулуп өскән дехан кизи еди. Реһимшаһ палванға турмушқа чиқип, узақ жил қосақ көтәрмәй, ахири бир оғул туғуп бериду. Реһимшаһ палван оғлиға «Рәсулшаһ» дәп исим қойиду. Рәсулшаһму дадисиға охшаш, худди алтә айлиқ наресидиләрдәк, бәстилик туғулиду. Униңму гәҗгисидин тартип омуртқа арилиғида туташ тайниң яйлиға охшаш яйли бар еди. Бала худди дадисиға охшаш өскәнсири өзгичә тәнтәрбийә билән шуғуллиниду. Амма бала 12 яшқа киргәндә туюқсиз вапат болиду. Ялғуз оғлидин айрилиш дәрдидин сарғайған аниси Аванихан қайғу-һәсрәттә еғир кесәлгә учрап, бираз жилдин кейин өлүп кетиду. Аяли билән сөйүмлүк ялғуз оғлидин айрилған Реһимшаһқа әл-жути ғәмхор болуп, униңға Әкбәр Тохтахун дегән бир жутлуқ кишиниң Гүләвзә исимлиқ қизини четип қойиду. Бирақ палван Гүләвзидин пәрзәнт көрмәйду. Кейинирәк Саадәтхан исимлиқ аялға өйлиниду. Әпсус, униңдинму пәрзәнт сөйүш несип болмайду. Ахири, туққанлириниң Арапшаһ исимлиқ балисини беқивелип, көңли имин тапиду. 1920-жилниң 8-ейида дунияйүзлүк палван атиғиға муйәссәр болған Реһимшаһ 60 йешида дуниядин өтиду. Униң җиназа намизиға йеқинлиридин ташқири, Или дияриниң һәрхил җайлиридин кәлгән уйғурлардин ташқири қирғиз, қазақ, өзбәк вә татар хәлиқлириниң вәкиллири қатнишиду. Реһимшаһ бөки палванниң җәсиди Саривәршин қишлиғиниң қешидики кона қәбирстанлиққа қоюлиду. Пәрзәнтлиридин оғли Арапшаһтин — Керишаһ, Ақшаһ, Гүлван, Реһимшаһ дегән төрт пәрзәнди қалған болуп, уларниң әвлатлири һазирғичә Ғулҗа наһийәсидә яшап кәлмәктә. 

Җамалдин ӘЛИЕВ.