• Тарихтин учур
• 21 Шілде, 2021

Әнуштекин Хотәний Яки Әрәп диярида шан-шөһрәт қазанған баһадур уйғур оғлани һәққидә тарихий ривайәт

Балилиғи вә яшлиғи

Әнуштекин Хотәний Хотән вилайитидә туғулған болуп, униң балилиқ чағлири Хотәндә өткән. Яшлиғиға қаримастин, Әнуштекинниң әқил-парасити, әдәп-әхлақи вә чаққанлиғи Хотәндә даңқ чиқириду. Әйни заманда Қараханийлар дөлитиниң хотәнликләрни Ислам диниға киргүзүш үчүн елип барған 24 жилға созулған ғазатлириниң биридә Әнуштекин әсиргә чүшүп қелип, Қәшқәргә палинип, қул сүпитидә сетилған. Андин у йәрдин Бухариға қечип кетиду. Әпсус, бу тәвәдиму тутқунға елинип, қул қилинған. Кейинирәк Бағдатқа апирип сетилған екән. Бираз вақит өтүп, Әнуштекинни Дәмәшқ шәһиридики қул базариға елип келиду. Миладиниң 1009-жили Патимийлар дөлитиниң Дәмәшқтики қомандани Дезбир Дәләймий Әнуштекинни қул базиридин сетивалиду. Әнуштекинниң Дәмәшққә кәлгәндин кейинки һаятида чоң бурулуш йүз берип, йеңи басқучқа қәдәм қойған еди. У батур, зерәк вә әқиллик болғачқа, қомандан Дезбир Дәләймий униңға өзиниң мал-мүлүклириниң қоғдиғучиси вәзиписини тапшуриду. Әнуштекин өзиниң адиллиғи һәм чәбдәслиги, әқил-параситиниң улуқлуғи түпәйли дәмәшқликләрниң арисида даңқи чиқип, чоң абройға егә болиду.

Бедуинлар билән 
тоқунуши

Әнуштекин Хотәнийниң даңқини Патимийлар дөлитиниң хәлиписи Беәмруллаһуму аңлиған екән. Хәлипә қомандани Дезбиргә Әнуштекинни Қаһиридики хәлипә ордисиға әвәтип беришни әмир қилған. Миладиниң 1012-жили қомандан Дезбир Әнуштекинни бирмунчә соға-саламлар билән хизмәтчиләр муһапизитидә ордиға атландуриду. Дәмәшқ билән Қаһирә йолида Әнуштекин Хотәний башқурған караван қумлуқта чедир орнитип, төгә-атлирини дәм алдуруш үчүн қоналғу тәрәддутини қиливатқанда, туюқсиз қумлуқ дөңниң арқисидин чуқан-сүрән билән бедуинлар пәйда болиду. Әнуштекин салқин қанлиқ билән хизмәтчилиригә муһапизәттин чекинмәй турушни җекиләйду. Бедуинлар ақ мата сәллилиригә оринип, қоллиридики қилич-нәйзилири билән һәйвә қилип, Әнуштекинниң карвинини қоршавалиду. Бедуинлар өзлириниң сүрлүк һәйвисидин карван муһапизәтчилирини оңайла тәслим болиду дәп ойлиған болса керәк, амма Әнуштекин муһапизәтчилири қиличлирини ғилаплиридин чиқирип, дүшмәнлирини җәң мәйданида күтүшмәктә еди. Әң алдинқи қатарда турған Әнуштекин қиличини елип, уттур чаптуруп келиватқан бедуинни чақмақ тезлигидә чаққанлиқ билән уруп аттин домилитиду. Иккинчи вә үчинчи бедуинларму Әнуштекинниң тәпкиси вә мушидин, баш билән урушидин путлири вә иңәк-башлири йерилип-сунуп, қумға башлирини уруп, ағриқ азавидин пәрияд етип жиғлашмақта еди. Қалған сәккиз нәпәр бедуенму муһапизәтчиләрниң қилич вә нәйзилиридин ярилинип, сақ қалғанлири дөңгә ямишип қачиду. Туюқсиз тәккән дәккидин һош-каллисини жиғивалалмиған бедуинларниң башлиғи Әнуштекинниң айиғиға жиқилип, өзини өлтүрмәслигини өтүнүп, ялвуруп, жиғлимақта еди. Бедуин қарақчилириниң барлиғи ағамчиға бағлиниду. Әнуштекин Хотәний мәғрурлуқ билән қолиға қиличини елип, «Һәй бедуинлар, силәрни Бағдаттики хәлипә ордисиға һайдап апиримән. Қарақчилиқ, булаңчилиқ қилғиниңлар үчүн силәрни Бағдат шәһиридики мәйданда бешиңлар елиниду, шуниңға разиму силәр?» дәп сорайду. Мундақ һөкүмни аңлиған бедуинлар қаттиқ үн селип жиғлишип, Әнуштекинниң қоллириға вә путлириға есилип сөйиду. Бедуинлар иккинчи қарақчилиқ қилмаслиқни вәдә берип, қәсәм қилишиду. Әнуштекин Хотәний оң қолини көтирип, «Мән силәрни әпу қилған билән Бағдат хәлқи силәрни кәчүрмәйду. Аман қалимән десәңлар, сәһра йолида учрашқан карван йолувчи содигәрләрниң хизмитини қилишқа тапшуримән. Караванниң ат-төгилирини йәм-хәшәк вә су билән тәминләп, уларниң бехәтәрлигини өз зиммиңларға алисиләр. Әлвәттә, һәрбир карван егилири силәрдин миннәтдар болуши түпәйли, мәлум миқдарда әмгәк һәққи бериду. Бу хошаллиқ хәвәрни аңлиған бедуинлар чуқиришип, һәммиси Әнуштекинниң әқил-параситигә апирин ейтиду. Шуниңдин бери, сәһра қумлуқ чөл йоллирида хатирҗәмлик орнайду. Әнуштекин Қаһиригә барғандин кейин хәлипә ордисида әскәрләр қошуни өйидә бир мәзгил турған. Әнуштекинниң әқил-парасити, батурлуғи, чәбдәслиги ордидикиләрни қайил қилип, миладиниң 1014-жили хәлипә хизмитигә рәсмий тайинланған дейишиду. 

Әрәп әллиригә 
вали болуши

Миладиниң 1015-жили Патимийлар ордиси хәлипати Әнуштекинни қошуниға қомандан қилип тайинлап, вәзир Әбул Һәсән әли зәйф билән Дәмәшққә мәлум вәзипә үчүн әвәтилиду. Әнуштекин Дәмәшққә кәлгәндә, илгәрки ғоҗайини қомандан Дезбир Дәләймий күтүвалиду. Әнуштекин қомандан Дезбирни көрүп, аттин чүшүп, униң қоллирини сөйүп, алаһидә һөрмәт көрситиду вә нурғунлиған соғиларни тәғдим қилиду. Әнуштекин Дәмәшқтә мәшһур шаир Әбулфитияниң дадиси Әйюсиниң өйигә чүшкән екән. Әнуштекин бирнәччә мәзгил Дәмәшқтә вали болуп турған. Дәмәшқ хәлқи Әнуштекинниң адил, әқил-парасәт егиси екәнлигигә қайил болуп, уни алқишлиған. Әнуштекин Дәмәшқтин Мисирға чақиртилип, орда хизмитини атқуриду. Андин Йәмәнниң Бәлибәккә шәһиригә валилиқ хизмитигә йөткилиду. У Бәлибәккидики валилиқ хизмитини яхши ишләп, адаләтлик билән Бәлибәккә хәлқиниң һөрмитигә сазавәр болупла қалмастин, бәлки хошна вилайәтләрдиму аброй тапқан. Әнуштекин кейинирәк Қаһирә ордисиға чақиртилип, йолда келиветип, Мисирниң Әриши дегән йеригә йәткәндә, ордидин пәрман келип, уни ордиға әмәс, Палестининиң Қәйсәрийә шәһиригә берип, валилиқ вәзиписигә олтиришни буйриған. Әнуштекин Қәйсәрийә шәһириниң валиси болуп, Қәйсәрийәдиму адаләтлиги түпәйли хәлиқниң қоллап-қувәтлишигә еришиду. Кейинирәк ордидин пәрман келип, уни ордиға чақиртивалған екән. Әнуштекин қайтиш йолида Рәмләр дегән йәргә йәткәндә, хәлипә Заһирдин пәрман келип, уни Палестинидики Қуддус шәһиригә валилиқ вәзиписигә олтиришни буйриған. Миладиниң 1023-жили Әнуштекин Палестинида валилиқ хизмитини атқурған. Шуниң билән бирқатар Дәмәшқ, Һәләп қатарлиқ шәһәрләрдиму һөкүмдар болған екән. 

Һәрбий жүрүшлири вә 
қолға елиниши

Нурғун жиллар Патимийлар дөлитигә итаәт қилған Тәйе қәбилисиниң йеңи беги Һәссән Ебини Муфриж Әнуштекинниң қайси йәргә барсила пухраларниң алқишиға егә болуп, адил һөкүмранлиқ жүргүзүши вә авам хәлиқниң көңлидин чиқиши, қандақла бир җәңләргә кирсә, униң дүшмәнләр үстидин ғәлибә қазиниши, полаттәк чиң ирадисини һәсәт вә вайим билән күзитип жүргән. Униңдин қорқуп әнсиригән Һәссән илгири Әнуштекин билән көп җайларда тоқунушқан. Җәңләрниң көпинчисидә Әнуштекин ғалип чиққан. Һәссән Ебини Муфриж өз тәрәпдарлирини жиғип, Әнуштекинниң үстидин «нурғунлиған әски ишларни қиливатиду», дәп Патимийларниң дөләт вәзири Һәссән Ебини Салиһқа чеқиштурған. Вәзир Ебини Салиһ қилинған төһмәтләргә ишинип, Әнуштекинни қолға елишқа әмир қилиду. 1026-жили Әнуштекин Палестининиң Әсқилан шәһиридә қолға елинип, зинданға ташлиниду. Патимийлар дөлитидики катта алим Сәудусуәда дөләт хәлиписи Заһирдин Әнуштекинни зиндандин чиқирилишини өтүнүп сориған. Сәудусуәданиң һөрмити чоң зат болғачқа, хәлипә униң һөрмитини қилип, Әнуштекинни зиндандин чиқирип, қайта орда хизмитигә тайинлиған. Униң мусадирә қилинған барлиқ мал-мүлкини қайтуруп беришкән. Шу вақитларда Шам тәрәптин Патимийлар дөлитигә қарши исиян һәрикәтлири овҗ алған еди. Шамдики Тәйе, Клап, Кәлиб қатарлиқ үч чоң қәбилә бәглиридин Һәссән Ебини Муфриж, Тәйе қәбилисиниң беги, Салиһ Ебини Мирдас, Клап қәбилисиниң беги Синан қатарлиқлар иттипақ түзүп, Патимийлар дөлитигә қарашлиқ зиминларни өзара бөлүшүвалиду. Мошу пәйттә Патимийлар дөлити ичидә җиддий ислаһатлар жүргүзүлүп, илгәрки вәзирини вәзиписидин елип ташлап, униң орниға Әлий Ебини Әһмәт Жәржәрраини тәхткә олтарғузиду. Дөләт әрбаплири кеңиши Шамдики исиянчиларни бастуруш үчүн ордидин җазалиғучи қошун әвәтишни қарар қилиду. Улар кеңәштә бир еғиздин Әнуштекин Хотәнийни қошунға баш қомандан қилип тайинлашни тоғра дәп тапқан. 1028-жили зулқәйдә ейида Әнуштекин пиядә әскәрләрдин сирт 7000 кишилик атлиқ қошунға баш қомандан болуп, Шамға жүрүшкә атланған. Әнуштекинни хәлипиниң өзи узитип қойған. Әнуштекин йолда Рәмилә шәһиригә барған. Андин Қуддусқа берип, қошумчә әскәр топлиған. Бу вақитларда Һәссән Ебини Муфриж, Салиһ Ебини Мирдас Әнуштекинниң ордидин қошун тартип келиватқанлиғидин хәвәр тепип, дәрһал униңға қарши бирләшмә қошун тәшкилләп қарши чиқишқа тәйярлиниду. Миладиниң 1029-жили Әнуштекин Хотәний қошуни билән Салиһларниң бирләшмә қошуни Иордания дәрияси бойидики Оқвуһанә дегән җайда учришиду. Җәң наһайити кәскин болуп, Әнуштекинниң җәңгивар баш қоманданлиқ тәҗрибиси нәтиҗисидә Салиһларниң бирләшкән қошуни көп чиқимға петип, мәғлубийәткә учрайду. Салиһ Ебини Мирдас вә униң кичик оғли җәңдә қаза болиду. Салиһниң икки оғли Нәсир вә Смал қечип қутулиду. Улар Һәләпкә чекинип, дадисиниң орнида һакимийәт башқурған. Һәссән Ебини Муфриж қечип, Рим падишалиғидин паналиқ сориған. Әнуштекин Хотәний мошу җәңдә ғәлибә қазинип, шан-шөһрәткә егә болғандин кейин, униңға хәлипә тәрипидин «Әмир Музафәр халипат шәмшири, шаһниң хас адими, Дөләт сархили» дегән атақлар берилип, униң исми әшу намлар билән йезилған вә шундақ чақирилидиған болған. 1038-жили май ейида Әнуштекин Һәләпкә қошун тартип бариду. Чүнки Һәләп Оқвуһандики җәңдә қечип қутулған Салиһниң оғли Нәсирниң қолида еди. Әнуштекин Һәләп жүрүшидә йолда Һәма дегән җайни ишғал қилған. Нәсир Әнуштекинниң алдини тосуш үчүн Һәма тәрәпкә атлиниду. Икки қошун Һәмаға йеқин Һәмикә тәвә Ләтмийин дегән җайда урушиду. Бу җәңдә Нәсир өлтүрүлүп, Әнуштекин ғәлибә қазиниду. Бу җәңдин кейин Нәсирниң қериндиши Смал дәрһал Һәләпкә қечип келип, әтисила Һәләптә һоқуқни қолиға елип, орда ишлириға тағисиниң оғли Муқаләд Ебини Камилни орунлаштурған. Әнуштекин Смални қоғлашқа ярдәмчиси Тоған Музаффәрни әвәтиду. Смал қорқуп, Һәләптики қериндишиниң аилиси вә нурғунлиған алтун күмүч вә мал-мүлүклирини елип, Һәләптин қачиду. Әнуштекин Дәмәшқтә бир мәзгил турғандин кейин, 1038-жили Рамзан ейида Һәләпкә жүрүш елан қилған. У Һәләп сиртидики таққа бәргаһ қуруп, Һәләпни қоршавға алиду. Һәләпликләр Әнуштекин билән қаршилишип, шәһәр дәрвазисини етивелип, Әнуштекин әскәрлири билән җәң қилиду. Өз дәвридә Әнуштекин шәһәрликләргә яхши муамилә қилғачқа, Һәләпликләр дәрвазини ечип бериду. Әнуштекин шәһәргә киргәндин кейин, шәһәр ордисидики Муқәлит Ебини Камилниң тәрәпдарлири билән җәң қилиду. Әнуштекингә тәң келәлмигән Муқәлид мәктүп йезип, өзиниң йеңилгәнлигини иқрар қилиду вә бир қисим мал-мүлүклирини елип, ордидин чиқип кәткән. Шуниң билән ахири, Нәсирниң қолида тоққуз жил турған Һәләп дияри Әнуштекинниң қолиға өтиду. Хәлипә Мустәнсир ярлиқ чүширип, Әнуштекингә Һәләпни идарә қилиш һоқуқини бәргән. Әнуштекин Һәләп хәлқигә наһайити яхши муамилә қилиш билән биллә көплигән имтиязларни қолға кәлтүриду. Илгири Салиһ Ебини Мирдас хәлиқтин булавалған мал-мүлүклирини өз егилиригә қайтуруп бериду. Һәләп хәлқи Әнуштекинниң адиллиға мәмнун болушиду. Әнуштекин Һәләптә Әмир Мәңсүр Ебини Зәғибиниң қизиға өйлиниду. Һәләпкә мәсъул әл башқурушқа өз хизмәтчилиридин Субунтекин вә Бәнжуттекинләрни тайинлап, өзи Һәләптин кетип қалған. Йолда Балис, Мәнбәш дегән йәрләрниму бесивелип, кейин Дәмәшққә қайтқан. 1031-жили Әнуштекин римлиқлар билән җәң қилип, ғәлибә қазанған. Хәлипә Мустәнсиргә ғәлибә хәвири йәткәндин кейин, у Әнуштекинни улуғлап, «Имам қорали» дегән шәрәплик нам билән униңға тәшәккүр билдүргән. 1041-жили Әнуштекин Һәләпкә йеқин Әрманар дегән җайға берип, римлиқлар билән иккинчи қетим җәң қилиду. Бу җәңдә Рим әскәрлири мәғлуп болуп, римлиқларниң қол астидики мусулман әсирләрни қутқузувалиду. Үчинчи қетимқи Рим әскәрлири билән болған җәң Һәма билән Эфомия оттурисидики җайда болуп, бу дәһшәтлик җәңдә Әнуштекинниң қошуни Рим әскәрлиригә қаттиқ зәрбә берип, Рим әскәрлири чоң чиқимға учрайду. Римлиқлар Әнуштекин билән сүлһи түзүшкә мәҗбур болған. Әнуштекин шан-шәрәп билән Дәмәшққә келип, орда ишлири билән мәшғул болиду. Дәмәшқтики орда ичигә қәсир имаритини салдурған. Әнуштекин Хотәнийниң Патимийлар дөлитидә абройи өсүп, һәрбир һәрбий жүрүштә ғалибийәт қазинишиға хусур қилған вәзир Әли униңға қәст қилиш һәрикитигә өтиду. Вәзир Әлиниң Әнуштекингә қарши туруш һәрикәтлириниң бирнәччә банә вә сәвәплири болған: 
1) Әнуштекин вәзир Әлидин Һәләп жүрүши тоғрилиқ йол-йоруқ алмай, һәтта хәвәрләндүрүпму қоймиғандин кейин жүрүш ишиға вәзир Әли арилашқанда, униңға наһайити еғир гәпләрни қилған. Бу иш, әлвәттә, вәзир Әлигә еғир кәлгән. 
2) Бәзи гәплиригә қариғанда, вәзир Әли Әнуштекиндин, униң кативи Абусаидниң яхши адәм әмәслигидин, уни ордиға әвәтип беришни тәләп қилиду. Әнуштекин бу тәләпни рәт қилипла қоймай, вәзир Әлиниң йенидики адимини дәрригә басқан. Исиян көтирилиш еһтимали бар, дәп қаралған әскәрләрниң, тәминатини қисқартқан. Бу вәзийәт вәзир Әлиниң астиртин Әнуштекингә қарши исиян көтиришкә түрткә болуп, нәтиҗидә вәзир Әли қошунға Әнуштекингә қарши көтирилишкә пәрман чүшәргән. Шундақла Шам дияридики валиларғиму Әнуштекингә бойсунмаслиққа әмир қилған. 
3) Йәнә бәзибирлири бу һәқтики сәвәпни пүтүн Шам диярини башқуруш даирисини кәңәйткәндин кейин Әнуштекин өз йениға түрк әскәрлирини топлашқа башлиған. Бу хәвәр Мисирдики Патимийлар дөләт ордисиға йетип, вәзир Әлиниң кишилири Әнуштекинни «ордиға қарши исиян көтәрмәкчи болуватиду», дәп йәткүзгән. Орда дәрһал Дәмәшқтики Әнуштекинниң қол астидики қошунларға униңға қарши исиян көтиришни буйриған. Йәнә бир сәвәп, ордидикиләрниң Әнуштекин билән мунасивитиниң суслишип кетиши, униң шиә Исмаилийә мәзһәбидин үз өрүгәнлиги, дәп қарилиған.
Жуқурида кәлтүрүлгән сәвәпләр, вәзир Әли тәрәпдарлириниң иғваси сәвәплик Әнуштекинниң қол астидики әскәрләр униңға қарши исиян көтәргән. Әнуштекин исиянчилар билән қаттиқ җәң қилған, уруш күн бойи давам қилип, қараңғу чүшкәндә, Әнуштекин исиянчи әскәрләргә тәң келәлмәйдиғанлиғини һис қилип, 300 түрк муһапизәтчиси билән ордини ташлап кетиду. Исиянчиларниң әскәрлири ордиға бесип кирип, ордини булаң-талаң қилған. Әнуштекин Дәмәшқтин чекинип, муһапизәтчи әскәрлири билән Бәйилбәккә бариду. Бәйилбәккиликләр уни көрүп, шәһәр қорғини дәрвазисини тақавалиду. Әнуштекин амалсиз Һәләпкә маңиду, Һәләпликләрму әмәлдар хәлипә Ебини Шабир башчилиғида Әнуштекингә қарши уруш қилиду. Әнуштекин Кәфримабәйттики кативи Муқәллид Кәфиримабейдин ярдәм сорап, мәктүп йоллиған. Муқәллид икки миң әскәр билән униң алдиға келип, Әнуштекинни Һәләпкичә қоғдап маңған. Һәләпликләр Әнуштекин Хотәнийни Жәвишән теғиғичә берип, қарши елишқан. Улар Әнуштекинниң қайтип кәлгинигә наһайити хошал болушқан. Әнуштекинни күтүвелиш үчүн шәһәрни безәп, чоң һөрмәт көрсәткән. Һәләптә Мисирдин кәлгән қизи вә аяли билән тепишқан. Һәләп хәлқи Әнуштекинни наһайити қизғин қарши алған болсиму, униңға Дәмәшқтики вақиәләр бәк еғир келиду. Әнуштекин Дәмәшқтики ордисидин кетишигә, Дәмәшқ хәлқигә мәктүп келип, бу мәктүп Мәсчит минбирдә оқуп берилгән. Бу мәктүптә Әнуштекинниң барлиқ һөрмәт-намлири тилға елинмай, пәқәт исми атилип, «хаин» дәп қарилиған вә Әнуштекиндәк бир қулниң хәлипат тәрипидин әтивалинип, мәртивиси өскәндин кейин ғоҗисиға ала көңүллүк қилғанлиқтин, Алла тааланиң униңға бәргән немәт-тәғдимлирини тартивалғанлиғи тоғрисида сөз болуп, қуръан айәтлири билән дәлил кәлтүрүшкән. Әнуштекин бу мәктүпниң мәзмунидин хәвәр тепип, наһайити беарам болиду вә Дәмәшққә қайтиш үмүтидин ваз кечиду. Кейинирәк Әнуштекинниң өзигиму орда хәлипитидин мәктүп келип, Әнуштекинниң мал-дуния топлиғанлиғиниң хата екәнлигигә дәлил қуръан айәтлири арқилиқ Әнуштекингә наразилиқ бүлдүрүп, тәһдит салған. Әнуштекин бу мәктүпни оқуп, хәлипаттин кәчүрүм сорап, топлиған мал-дунияниң һечбир яман нийәттә әмәслигини, йәни уни хәлиқниң егилиги, йол ясаш, көрүкләрни селиш, җиһат тәйярлиғи екәнлигини изһар қилған җавап мәктүп язиду. Шуниңға мунасивәтлик қуръан айәтлири билән дәлил кәлтүрүлүп, әлчи арқилиқ хәлипигә йоллиған.

Кесәлгә дучар болуши вә вапати

Әнуштекин Хотәний миладиниң 1042-жили 4-январь чаршәнбә күни Һәләп қәлъәсигә барған. Җүмә күни кәчни қәлъәдә өткүзүп, әтиси пешин намизи вақтида униң тән һарарити өрләп, шәһәрдин тевип чақиртилиду. Тевип униң кесилигә сүргү дорисини йезип бәргән. Әнуштекин дорини ичкили унумиған. Бир мәзгилдә униң оң қоли вә оң пути паләч болуп қалған. Кесәлниң йәнә бир сәвәви, Салиһниң балиси Смалниң Һәләпкә һуҗум қилиш үчүн әскәр топлаватқанлиғини аңлап, униңға қарши чиқалмайдиғанлиғини һис қилип, қаттиқ әнсиригән. Шу сәвәптин, кесәлгә муптила болған. Әнуштекин Хотәний 1042-жили 8-январь күни йәкшәнбидә вапат болған. Бәзиләрниң дейишичә, Әнуштекинни вәзир Әлиниң адәмлири зәһәрләп өлтүргән. Әнуштекинниң вапатини аңлиған Салиһниң оғли Смал Һәләпкә бастуруп келип, Һәләп шәһирини ишғал қилиду. Әнуштекинниң аяли вә униң һәмралирини 11 ай Һәләп қәлъәсидә муһассиридә тутқан. Әнуштекинниң тәрәпдарлири Мисирдики ордидин ярдәмчи қошун әвәтишни сориған болсиму, орда тәрәптин җавап болмиған. Нәтиҗидә Смал 1056-жили апрель ейида пүтүнләй Һәләп зиминини ишғал қилиду. Кейин орда тәрәптин Әбу Абдулла Ебини Нәсрудәвләрни қошун билән әвәтиду. Йәнә қошумчә қилиш керәкки, қошун билән Рәфқийни әвәткән. Бирқатар җәңләрдин кейин Һәләп зимини Патимийлар дөлитигә қайтурулиду. 

 
Аилиси вә мал-мүлки

Әнуштекинниң бирнәччә аяли вә дедәклири болуп, улардин төрт қиз, икки оғул пәрзәнт көргән. Әнуштекинниң аяллири көрүнәрлик әмәлдарларниң қизлири болуп, чоң аялиниң исми Шәвәқә Бенити, йәни Симаси Мурдәвләрниң қизи еди. Йәнә бир аяли Вәһиби — Ебини Һәсәнниң қизи болуп бу аялдин бир оғул пәрзәнт көргән. Оғлиниң исмини «Һебәтулла» дәп қойған екән. Һебәтуллини ордиға елип кетип, униңға алаһидә көңүл бөлүнүп тәрбийилиниду. У 6 яшқа киргәндә аттин жиқилип, өлүп кетиду. Әнуштекинниң йәнә бир аялидин бир оғул, бир қизи болиду. Әнуштекинниң Мисирдики вақтида соға қилинған икки нәпәр дедәклири болуп, улардин икки қиз пәрзәнтлик болған. Әнуштекин һөкүмранлиқ қилған вақитлирида жиққан көп миқдардики мал-мүлүклири болуп, улар төвәндикичә һесапта турған. Әнуштекинниң Һәләптики мал-мүлки җәң қураллири вә һаказилардин башқа 60 миң динар нәқ пули, 100 миң динар қиммитидики мал-мүлки бар еди. Дәмәшқ вә Палестинидики мал-мүлки 200 миң динар нәқ пули, тиҗарәтчиләргә қошуп қойған 50 миң динар пули Дәмәшқтики ордидин исиянчиларниң булап кәткән пули 200 миң динар мөлчәридә болған. Айрим мәлуматлар бойичә, Әнуштекин бирәр шәһәргә атланса, миң данә карнәй, 600 күмүч нәй, 300 кичик күмүч нәй, 300 йетәклик ат билән шәһәргә дағдуғилиқ кирәтти. Оттуз атниң егәри алтун вә зумрәтләр билән безәлгән болуп, йәнә униң төрт парчиға бөлүнидиған күмүч дәстүрхани болған. Күмүч дәстүрханиниң еғирлиғи Шам қадиғида 130 қадақ келидекән.

Җәсидиниң йөткилиши вә дәпин қилиниши

Миладиниң 1056-жили Патимийлар дөлитиниң орда хәлипати Әнуштекинниң җәсидини Һәләптин Қуддусқа йөткәш тоғрисида пәрман чүшириду. Җәсәтни йөткәп дәпин қилиш мәсъулийити Әсрудәвлә Ебини Кофиға жүклиниду. Хәлипә Мустәнсир Әсрудәвләгә мәйитни саһил йолидин йөткәш җәриянида әскәрләрниң җәсәт арқисидин сәп билән һаза тутуп, җиназиниң кәйнидин Әнуштекинниң атақ-һөрмәт намлирини товлап меңишқа әмир қилған. Әнуштекинниң нийитини орда әвәткән хәлипиниң кийими вә хуш пурақлар билән кепинләшкә буйриған. Шундақла хәлипә Шам дияридики шәһәрләргә ярлиқ чүширип, Әнуштекинниң җиназисини қайси шәһәрдин өтсә, шәһәр аһалиси униңға җиназа намизини оқуп, җәсәтниң арқисидин меңишқа буйриған. Дегәндәкла Әнуштекин Хотәнийниң җиназиси қайси шәһәрдин өтмисун, шәһәр хәлқи җиназа намизини оқуп, кәйнидин узитип меңип, Әнуштекин мәйитигә алаһидә һөрмәт көрсәткән. Шундақ қилип, Әнуштекинниң мәйитини Һәләп шәһиридин Қуддусқа йөткәп, униң балилири дәпин қилинған җайға көмүлгән.

 Әхлақ вә пәзиләтлири 

Әнуштекин Хотәнийниң әхлақ дунияси гөзәл болуп, кишиләр арисида алаһидә һөрмәткә сазавәр еди. У тәқвадар, әқил-парасәтлик киши сүпитидә  өткүзгән гуналириға Аллаға тәвбә қилатти. Әнуштекинниң Қаһиридики вақтида һосул беридиған хорма дәрәқлири шу жили һосул бәрмигән. Сәвәви, Қаһиридики султан Сәидниң залимлиғи түпәйли жутниң бәрикити качқан. Әнуштекин дәрһал султан Сәидни Аллаға тәвба кәлтүргүзүп, хорма дәрәқлирини өз егилиригә пәрвиш қилишқа тапшуруп бәргән. Қанчә шан-шөһрити ашсиму, у Аллаға шүкри сәҗидисини ташлимиған. Салиһниң түрк хизмәтчилирини өз хизмитигә елип, уларға алайтән яхши муамилә қилиш билән биллә бар имканийәтләрни яритип бәргән. Әнуштекинниң қол астидикиләрдин өзигә тәклип-пикирләрни очуқ ейтқанларни рәғбәтләндүрүш адити бар еди. Дәмәшқтики Әнуштекинниң әмәлдари Йүсүп Ебини Әли Әнуштекингә мәктүп йоллап, униң кативиниң лаяқәтсиз, ахмақ екәнлигини изһар қилип ейтқанда, Әнуштекин Йүсүптин бәк рази болуп, униңға миң динар мукапат бәргән. Әнуштекин Хотәний өзиниң жиққан мал-мүлүклириниң мәлум қисмини Алла йолидики җиһатқа, йәни мечит мәдрисә салдурушқа, көрүк йол салдурушқа вә башқиму хәйрихаһлиқ ишларға сәрип қилатти. 1041-жили Һәләптә Закирийә Әләйсаламниң қәбирстанлиғини әслигә кәлтүрүш ишлирини бәҗиргән. Әнуштекин Хотәний Һәләпниң қазиси Муһәммәт Әхмәт Убәйд Бухарийдин өз жути Түркстанға мечит, мәдрисә вә көрүкләрни салдуруш, у йәрдики кәмбәғәлләргә сәдиқә-еһсан қилиш үчүн нурғун пул әвәткән. Шундақла Қазий Муһәмәт Бухарийға өз жутидики туққанлирини өзиниң әһвалидин хәвәрдар қилишини вә өзиниң пүтүн Шам дияриға һөкүмдар болуп тайинланғанлиғини қериндашлириға йәткүзүп қоюшини өтүнгән дейилиду.

Чиқарма әстин

Өлүмни әстин чиқарма, әҗәл издәп тапар бир күн,
Талашма Сулайман йешини, вақтиң санақлиқ һәр дәм.
Талашма оңай дунияни, қалур дуния болуп бәднам,
Талаш әқилни ақиллардин, сениң болур барчә аләм.
Өмүр мәшәқити мүшкүл, өмүрлүк яраңни тепивал, 
Көрмигәйсән йол азавин, җүптүңни яндаққа қетивал.
Вақит алдираңғу һемишәм, күткүзмәй кетәр атлап,
Өткүзмә вақитни бош, қачан чиқаркин дәп аптап.
Меһир-садақәт бағ төридә, ата-анаңни күтүп ал,
Яшансаңму сән уларға, қучақтики шох бала.
Атаңға тирәк бол мәһкәм, ана меһригә тоюп ал,
Қулақ сал улар әҗригә, ишлириң болмас чала.
Базар бәлким халис мәйдан, нәсиб нәри бардур зәри,
Һесаптин қеқилмас әсла, қалаймиқан санап дәллал.
Бири ишләп һосул алса, бириниң чиқмас тәри,
Нәп бәрмәс оңай олҗа, һарам-һалални айрип ал.
Саваплиқ иш виждан нури, нурлинар һаят йоли,
Яша, ярамлиқ адәм бол, ана-Вәтәнни унтума.
Бу өмүр бир хил әмәс, қараңғу түнни унтума,
Ялғуз атқа шахни бағлап, кочиларни тозутма.

Тәйярлиған 
Җамалдин ӘЛИЕВ.