• Дөләт рәһбири Қасым-Жомарт Тоқаевниң Қазақстан хәлқигә Мәктүби
• 08 Қыркүйек, 2022

Адаләтлик дөләт. Бирпүтүн милләт. Хатирҗәм җәмийәт Президент Қасым-Жомарт Тоқаевниң Қазақстан хәлқигә Мәктүби

Һөрмәтлик вәтәндашлар!
Һөрмәтлик депутатлар, Һөкүмәт әзалири! 
Қазақстан Җумһурийити Конституциясиниң 59-маддисиға мувапиқ VII қетим сайланған Парламентниң үчинчи сессиясини очуқ дәп елан қилимән. 
Һөрмәтлик депутатлар!
Һәммиңларни Парламентниң новәттики сессиясиниң башлиниши билән тәбрикләймән! 
Бийил мәмликитимиз тәрәққиятниң йеңи басқучиға чүшти. 
Умуммиллий референдумда гражданларниң көпчилиги сәясий йеңилаш йолини қоллап-қувәтлиди. 
Конституциялик ислаһат Йеңи Адаләтлик Қазақстанни вуҗутқа кәлтүрүштә асас селип бәргүчи қәдәм болди. 
Қурулумлуқ ихтисадий өзгиришләр сәясий йеңилашниң давами болуши керәк.
Биз «граждан – бизнес – дөләт» үчлүгидики мунасивәтләрни чоңқур өзгәртишимиз керәк. Дөләт биринчи новәттә имканийәтләр вә адаләтликниң һәммиси үчүн тәң болушини тәминләйду. 
Җәмийәтлик пайдиниң вә аһалиниң иҗтимаий җәһәттин аҗиз категориялирини, шу җүмлидин алаһидә тәләпкә егә гражданларни қоллап-қувәтләшниң жуқури дәриҗиси капаләтләндүрүлиду. Президент йенида тегишлик омбудсмен институти қурулиду. 
Дөләт ихтисадий әркинликни толуқ қоллап-қувәтләйду, бирақ шуниң билән бир вақитта гражданларни базарниң һәддидин ташқири силкиниш-өзгиришлиридә гражданларни қәтъий һимайә қилиду. Кичик вә оттура тиҗарәт күчлүк тәрәққий етиду. 
Әнди ислаһатларниң ениқ йөнилишлирини аян қилимән. 
Биринчи. Йеңи ихтисадий сәясәт
Ихтисадимизниң системилиқ проблемилири яхши мәлум. Бу – хамәшияға бағлиқ болуш, әмгәк үнүминиң төвәнлиги, инновацияләр дәриҗисиниң йетәрлик әмәслиги, киримни тәң тәхсим қилмаслиқ. 
Сөзсизки, буниң һәммиси – мурәккәп проблемилар, бирақ уларни һәл қилишниң ениқ йоллири моҗут. Бу – макроихтисадий турақлиқлиқ, ихтисатни диверсификацияләш, кичик вә оттура тиҗарәтни, инсан капиталини тәрәққий әткүзүш, қанунниң үстүнлүгини тәминләш. 
Ваһаләнки, мошу кәмгичә мәзкүр мәсилиләрдә сезиләрлик илгириләш йоқ. Йеңи яндишишларниң лазим екәнлиги көрүнүп туриду. 
Бизниң ихтисадий сәяситимизниң баш мәхсити өзгәрмигән пети қалиду – гражданлиримиз паравәнлигини сүпәтлик вә инклюзивлиқ ашуруш.
Төвәндикиләр йеңи ихтисадий йолда биринчи орунда туриду:
хусусий тиҗарәтчилик тәшәббусни рәғбәтләндүрүш, йәни дөләтлик капитализмдин вә дөләтниң ихтисатқа һәддидин ташқири арилишишидин чәтнәш; 
риқабәтчиликни тәрәққий әткүзүш, йәни һәммә үчүн охшаш имканийәтләрни тәминләш; 
әлвәттә, миллий киримни адаләтлик тәхсим қилиш. 
Мошуниң һәммиси бирқатар муһим вәзипиләрниң һәл қилинишини көздә тутиду. 
Биринчи. Баһаларни мәмурий тәртипкә кәлтүрүш пүтүнсүрүк саһаларниң инвестициялик мәптункарлиғини төвәнлитиду, товарларниң тапчиллиғиға вә уларниң чәттин кәлтүрүлүшигә бағлиқ болушқа елип келиду. 
Шуңлашқа дөләтниң баһа бәлгүләшкә арилишишидин пәйдин-пәй ваз кечиш керәк. Буниңда риқабәтлик әмәс базар истиснадур – монополистлар тарифлири қаттиқ назарәт астида қалиду. Бирақ назарәт задила қисимни билдүрмәйду. 
Һазир, күч қурулумлирини қошуп һесаплиғанда, дөләт органлири бизнесни тәкшүрәйдиған вә баһалар билән тарифларниң төвәнлитилишини тәләп қилидиған әһваллар көпийип кәтти. Мундақ һәрикәтләрни тохтитиш керәк. 
Монополияләр пайдисини чәкләш зөрүрийити вә инфрақурулумға инвестицияләрни тәминләш оттурисидики тәңпуңлуққа риайә қилиш муһим. 
Мәмликәттә электр билән тәминләшниң үчтин икки қисми, исситиш коммуникациялириниң 57 пайизи вә су проводлири тармақлириниң йерими дегидәк конириған. Мундақ рәқәмләр һәммини көрситип туриду. Тарифларни сүнъий тутуп туруш вақитлиқ өчиришләргә, аварияләргә елип келиши вә ақивәттә гражданлар саламәтлигигә һәм һаятиға ховуп туғдуруши мүмкин. 
Монополиялик базарларда «Инвестицияләр орниға тариф» йеңи тарифиға көчүш зөрүр. Тармақлар вә қувәтләрниң конирап кардин чиқишини 15 пайизға қисқартиш керәк.
Инфрақурулумға мәбләғ бөлүш вә очуқлуқни тәминләш үчүн дөләт мониторинг системисиға қатнишиш орниға тариф берилиду. Мүлүк егиси инвестицияниң нурғун қисмини тариф һесавиға әмәс, бәлки өз мәблиғи һесавиға селиши лазим. 
Инновацияләрни җарий қилиш үчүн әмәлий рәғбәтләрни ишләп чиқиш, хираҗәтниң мәлум қисмини тариф сметиси ичидә қайта тәхсим қилиш вә киримниң мәлум қисмини сақлап қелишқа рухсәт бериш керәк. 
Тарифларни бир вақитта бирнәччә тәрәптин субсидияләштин ваз кечиш лазим, чүнки буниңда баһалар айрим истималчилар үчүн башқиларға хизмәт баһасиниң ашурулуши арқилиқ әрзән болиду. 
Иккинчи. Ихтисатни техиму монополиясизләштүрүш үчүн институционал қарарлар тәләп қилиниду. 
«Конгломерат» чүшәнчисини қануний дәриҗидә ениқлаш керәк. Базарниң бир-биригә бағлиқ субъектлири ихтисадий топлинишқа рухсәт елиши шәрт. Уларниң барлиқ келишимлири базарға ят баһаларниң қоллинилишиға пухта тәкшүрүлүши лазим.
 
Нәрқ ихтисадиниң тәрәққиятиға бирпүтүн операторлар паалийити сәлбий тәсир қилиду. Шуңлашқа мәзкүр институтни тәртипкә кәлтүрүш лазим. Моҗут операторларни риқабәт муһитқа өткүзүш яки монополистлар дәп етирап қилип, уларниң паалийитини мәхсус монополиягә қарши һоқуқ даирисидә тәңшәш керәк. 
Үчинчи. Турақлиқ ихтисадий өсүш чүшинишлик, алдин-ала пәмләшкә болидиған селиқ сәяситигә уттур бағлиқ. 
Фискаллиқ тәртипкә кәлтүрүш мәхситидә 2023-жили йеңи Селиқ кодекси тәйярлиниду. Униң әң проблемилиқ қисми – селиқ башқуруши – толуқ йеңилиниши керәк. 
Шундақла селиқ назаритиниң толуқ рәқәмләштүрүлүшини тәминләп, һәрқандақ өзара һәрикәтни елип ташлаш керәк. 
Йәнә бир әвзәллик – селиқ рәғбитиниң нәтиҗидарлиғини ашуруш. Буниң үчүн ихтисатниң түрлүк секторлирида дифференцияләнгән селиқ ставкилириға көчүш лазим. Технологиялик йеңилашқа вә илмий кәшпиятларға қаритилған корпоративлиқ кирим селиғини төвәнлитиш яки униңдин бошитиш механизмлирини җарий қилиш керәк. Селиқ төләштин қечишқа дәвәт қилип, йолдин аздуридиған нәрсиләрни азайтиш үчүн мәхсус селиқ тәртивини аддийлаштуруш тәләп қилиниду. 
Йеңи кодекста селиқ жүклимисини төвәнлитиш мәхситидә тәшкилатларниң қәстән парчилинишиға йол қоюлмаслиғини көздә тутуш керәк. 
Цивилизациялик содини тәрәққий әткүзүш үчүн мувапиқ ставкилар вә аддий җәриянлар билән парчилап, селиқниң қоллинилишини кәңәйтиш керәк. 
Селиқ ислаһити даирисидә «артуқчилиқ селиғи» аталмишни җарий қилиш имканийитини қараштуруш муһим. У қиммәт өзгәрмәс мүлүк объектлирини, транспорт васитилирини сетивалғанда елиниду вә оттура синипқа мунасивәтлик әмәс. 
Автомашина сетивалғанда елинидиған ахча мавзусиға айрим тохтилип өтмәкчимән. 
Йеқин чәт әл мәмликәтлиридин кәлтүрүлгән автомобильларға бағлиқ проблема һәммигә мәлум. Улар һоқуқ мәйданидин сирт қелип, җәмийәт бехәтәрлигигә ховуп туғдурмақта. 
Буниңдин кейин машиниларни кәлтүрүшниң барлиқ қанунсиз йоллирини йепиш үчүн қәтъий чариләрни көрүш зөрүр. Буниңда бийил 1-сентябрьғичә кәлтүрүлгән автомобильларға бағлиқ әһвални биртәрәп қилиш керәк. 
Әһвални қанунийлаштуруш үчүн уларни пайдилиниш вә ройхәткә елиш үчүн 200 – 250 миң тәңгә миқдарида бирқетимлиқ тәртиптә ахча жиғишни тәклип қилимән. Бу чарә издәштә болмиған вә бажхана «сүзгисидин» өткән автомобильларға мунасивәтлик болуши керәк. 
Төртинчи. Нәтиҗидарлиқ селиқ сәясити очуқ бажхана башқуруши билән чәмбәрчас бағлиқ. Селиқ вә бажхана әхбарат системилирини толуқ бирләштүрүшни аяқлаштуруш муһим. 
Андин кейин. Тәкшүргүчиләрниң көп болуши – нәтиҗидарсизлиқниң асасий сәвәплириниң бири. Шуңлашқа чегарида бирләшкән бажхана назаритини җарий қилиш зөрүр. Бажхана рәсмийләштүрүш мәркәзлири «бир деризә» принципи бойичә ишлиши керәк. 
Бәшинчи. Биз әһвалға қарап яшашни үгинишимиз керәк. 
Бюджет сәяситиниң үлгиси «бюджетни башқуруштин» «нәтиҗиләрни башқурушқа» көчүш арқилиқ ислаһат қилиниду. 
Беваситә Бюджет кодексида бюджетни планлиғанда вә орунлиғанда сөзсиз әмәл қилиш үчүн чәклик нормативларни бәкитиш керәк. 
Миллий фонд ресурслирини нәтиҗидарсиз сәрип қилиш әмәлияти тохтилиду. Бу наһайити муһим. Буниңда Миллий фондтин трансфертлар давамлишиду. Бирақ пәқәт җиддий инфрақурулумлар вә умуммәмликәтлик әһмийәткә егә лайиһиләр үчүн. 
Бюджет җәриянлирини түп-асасидин аддийлаштуруш лазим. Шундақла дөләт органлириға өзләштүрүлмигән мәбләғни кейинки жилға қалдурушқа рухсәт қилиш керәк. Мундақ қарар ахчини бюджетқа қайтуруш охшаш нәтиҗиси йоқ әмәлияттин қутулуш имканийитини бериду. 
Шуниң билән бир вақитта квазидөләт секториниму өз ичигә алидиған бюджет ховупини башқуруш системисини ишқа қошуш керәк. 
Биз регионларға селиқтин чүшкән ахчини беришни башлидуқ, бу ишни давамлаштуруш лазим. 
Өзини көрсәткән «Хәлиқниң қатнишиши билән бюджет» лайиһисини наһийәлик әһмийәткә егә шәһәрләр билән йезиларға қаритиш керәк. Буниңда турушлуқ өй-коммунал егилигигә болған хираҗәтниң кам дегәндә 10 пайизи җамаәтчиликниң қатнишиши билән шәкиллиниши лазим. 
Бәлгүләнгән яндишишларни нәтиҗидарлиқ әмәлгә ашуруш үчүн йеңи Бюджет кодексини қобул қилиш зөрүр. 
Алтинчи. Тиҗарәтчиликни системилиқ қоллап-қувәтләш.
Буниңда биринчи новәттә йеңидин тәртипкә кәлтүрүшни башлаш зөрүр. Бу тапшурма икки жилдин бу ян созулуп келиватиду. 
Йүзлигән вә миңлиған қошумчә һөҗҗәтләр билән йол-йоруқларни баш-айиғи йоқ түзитишниң орниға, ишниң йеңи жиғинчақ вә чүшинишлик қаидилирини тәстиқләш керәк. Мундақ яндишишни 2024-жилниң 1-январидин башлап толуқ әмәлгә ашуруш лазим. 
Андин кейин. Дөләт малийәвий ярдәм қилғанда, риқабәткә тақабил кичик вә оттура карханиларға әвзәллик бериду. Әмгәккә һәқ төләш фондиниң өсүши вә селиқ төләмлириниң көпийиши мундақ ярдәм үчүн асасий өлчәм болиду. Шуниң билән бирқатарда дөләт ярдимини алғучиларни ениқлашниң автоматлаштурулған системиси җарий қилиниду. 
Дөләт мәһсулат сетивелишниң сүпәт җәһәттин йеңи системисини вуҗутқа кәлтүрүш керәк. Әң төвән баһаға әмәс, бәлки сетивелинидиған товар вә хизмәтләрниң сүпитигә имтияз берилиши шәрт. 
Дөләт вә квазидөләт тәшкилатларниң мәһсулат сетивелишини бирпүтүн платформиға чүшириш лазим. Мундақ яндишишларни әмәлгә ашуруш үчүн «Дөләт мәһсулат сетивелиши тоғрилиқ» йеңи қанун қобул қилиш керәк. 
Йәттинчи. Дөләт-хусусий шерикликниң йеңи үлгисигә көчүш керәк. 
Һазир ДШЧниң нурғунлиған лайиһилири наинсап тиҗарәтчиләр вә әмәлдарлар үчүн «җан беқиш мәнбәсигә» айланди. Бу саһадики шәртнамиләр очуқ болуши вә конкурслуқ асаста түзүлүши шәрт. Мәзкүр механизмниң нәтиҗидарлиғини ашуруш үчүн тегишлик қанун қобул қилиш лазим. 
Сәккизинчи. Несийә ресурслириниң йетишмәслиги ички бизнес үчүн җиддий проблема болуп қалмақта. 
Қазақстанда кичик вә оттура тиҗарәтниң мәбләғ билән толуқ тәминләнмәслиги 42 миллиард долларға йеқин мәбләғни тәшкил қилиду. Буниңда банкларда әмәлиятта ихтисатқа ишлимәйватқан триллионлиған актив топланди. 
Миллий банк, Малийә базирини тәңшәш вә тәрәққий әткүзүш агентлиғи, Һөкүмәт реал секторға турақлиқ несийә бөлүнүшини тәминләйдиған ениқ қарарларни тепиши керәк. 
Миллий банк вәзийәтниң мурәккәп алаһидилигини һесапқа алған һалда чоң әвришимлик, мән ейтқан болар едимки, кәшпиятчилиқ көрситиши керәк. Чәт әлләрдә иҗабий мисаллар бар. 
Тоққузинчи. Йәр – ишләпчиқиришниң асасий амили. Униңдин пайдиланмастин бизнесни жүргүзүш мүмкин әмәс. 
Жил ахириғичә тиҗарәтчиләргә йәр участкилирини оператив вә очуқ бөлүп беришниң әмәлий яндишишлирини ишләп чиқиш керәк. 
Һәрбир регионда вә чоң аһалилиқ пунктта егиләнмигән яки мәхсәтчанлиқ пайдилинилмайватқан йәрләрниң болушини ениқлаш керәк. Бу әхбарат бизнесқа берилиши лазим. 
Атап көрситилгән чариләрниң тиҗарәтчиләр синипиниңла әмәс, бәлки умумән ихтисатниң риқабәткә тақабиллиғини ашуридиғанлиғиға ишинимән. 
Иккинчи. Реал секторни тәрәққий әткүзүш
Һәммидин авал йәр астини тәкшүрүшкә инвестиция җәлип қилиш үчүн қанунлар вә җәриянларни аддийлаштуруш керәк. 
Бирпүтүн геологиялик әхбарат мәлуматлири банкини вуҗутқа кәлтүрүшни тамамлаш лазим. 
Һөкүмәткә индустриал секторниң инвестициялик мәптункарлиғини ашурушни тапшуримән. 
Өткән жили мениң тапшурмам бойичә барлиқ мәхсус ихтисадий зониларниң нәтиҗидарлиғини баһалаш жүргүзүлди. Униң йәкүни бойичә проблемилиқ җайлар ениқлинип, йеңи яндишишлар бәлгүләнди. 
Әнди мәхсус ихтисадий зониларни тәрәққий әткүзүш бойичә принцип җәһәттин башқа сәясәткә көчүш лазим. Бу мәсилә чәт әл карханилириниң Қазақстанға йөткилишигә бағлиқ алаһидә әһмийәткә егә болуватиду. 
Мәхсус ихтисадий зониларға инвестициялик имтияз беришкә пәйдин-пәй яндишиш керәк. Буниңда «қанчилик көп селинса, имтияз шунчилик көп болиду» принципи асасий орунда болуши лазим. 
Буниңда паалийәтниң әвзәллик түрлиригә ятмайдиған, бирақ муһим индустриал лайиһиләрни әмәлгә ашуруватқан инвесторларға йәр участкилирини селиқ вә бажхана әвзәлликлирини қолланмастин беришкә болиду. 
Шундақла барлиқ инвестициялик мәҗбурийәтлирини вижданлиқ орунлиған карханилар үчүн мәхсус ихтисадий зона территориясидә йәргә мүлүк сүпитидә егә болуш һоқуқи мәсилисини һәл қилиш лазим. 
Умумән, инвестицияләрни җәлип қилиш үчүн системилиқ иш зөрүр. Бу – Һөкүмәтниң муһим вәзиписи. 
Андин кейин. Жуқурида ейтилғандәк, дөләт өзиниң ихтисатқа қатнишишини пәйдин-пәй төвәнлитиду. 
«Самруқ-Қазына» фонди пәқәт ихтисатниң асасий секторлирини назарәт қилиш үчүн йетәрлик болған мажоритарлиқ пакетқа егә инвесторға өзгириватиду. Фондниң башқа активлири вә акциялири «Хәлиқ IPOси» механизми арқилиқ хусусийлаштурулиду. 
«Самруқ-Қазына» қошинвестор сүпитидә пәқәт наһайити әһмийәтлик, хусусий инвесторлар әмәлгә ашуралмайдиған лайиһиләргила қатнишиду. Мундақ лайиһиләрни Президент ениқлайду. 
Новәттики мәсилә – мәмликәтниң транзит иқтидарини мустәһкәмләш. 
Қазақстан һазирқи геосәясий вәзийәтни һесапқа алғанда, Азия вә Европа оттурисидики муһим қуруқлуқ дәһлизигә айланмақта. Биз ечиливатқан имканийәтләрни толуқ пайдилинишимиз вә һәқиқәтәнму дуниявий әһмийәткә егә транспорт-транзит түгүни болушимиз керәк.
Қазақстан һазир Ақтавда контейнерлиқ мәркәзни вуҗутқа кәлтүрүш, Транскаспий дәһлизини тәрәққий әткүзүш охшаш жирик лайиһиләрни әмәлгә ашурушқа башлиди. Бу ишқа дунияниң илғар логистикилиқ компаниялири җәлип қилиниду. 
 «Қазақстан темір жолы» миллий компанияси толуқ мәзмунлуқ транзит-логистикилиқ корпорация болуп өзгириду. 
Йәрлик әһмийәткә егә йолларниму қошуп һесаплиғанда, автомобиль йоллири қурулушиниң сүпитигә айрим диққәт ағдуруш керәк. 
Бюджеттин нурғун мәбләғ бөлүнүватқиниға қаримай, бу проблема күн тәртивидин чүшмәйватиду. Илгири мән 2025-жилғичә яхши әһвалдики йәрлик йоллар үлүшини 95 пайизғичә йәткүзүшни тапшурған едим. Һөкүмәт мәзкүр мәсилини алаһидә назарәткә елиши шәрт. 
Йол селишта хилаплиқларни ениқлаш бойичә ишта ениқ нәтиҗиләр зөрүр. 
Битум билән тәминләштә үзүлүшләр мошу кәмгичә байқалмақта. Бу жирик нефть чиқарғучи мәмликәт үчүн келишмигән әһвал. Һөкүмәт бу проблемини үзүл-кесил биртәрәп қилиши керәк. 
Умумән, очуқ ейтқанда, Һөкүмәтниң ишидики ситемилиқ келишмәсликләр, гаһ йеқилғу, гаһ қәнт тапчиллиғиниң турақлиқ пәйда болуши гражданларниң адаләтлик ғәзәплинишигә елип келиватиду. Бу Министрлар кабинетиниң әпсизлигиниң, қәтъийсизлигиниң ақивити. Әгәр шундақ давамлишивәрсә, йәнә кадрларға мунасивәтлик ениқ қарарларни қобул қилишқа тоғра келиду. 
Андин кейин. Миллий ихтисат қурулумида қурулуш сектори муһим орунни егиләйду. У мәмликәт ички умумий мәһсулатиниң 5-6 пайизини, арилаш саһаларни һесапқа алғанда, униңдинму нурғун үлүшни өз ичигә алиду. 
Шу әснада һазир Қазақстанда мемарчилиқ-қурулуш паалийитини 2,5 миңдин ошуқ түрлүк һөҗҗәтләр тәртипкә кәлтүриду.
Қалаймиқан, бюрократияләшкән система шәкиллинип, у коррупцияни көпәйтиватиду. Мошу кәмгичә конириған қурулуш үлгилири вә нормилири пайдилинилмақта. 
Шуңлашқа Һөкүмәткә концептуал йеңи һөҗҗәтни – Шәһәр қурулуши кодексини қобул қилишни тапшуримән. Һәр бир шәһәр бойичә йәр участкилириниң функционаллиқ интерактив хәритилири вә коммунал тармақлириниң схемилири вуҗутқа кәлтүрүлүши керәк. 
Йәр кадастрида санаәт мәхситидики участкилар хәритисини транспорт вә коммунал инфрақурулуминиң актуал схемилири билән толуқтуруш лазим. 
Йеза егилигини тәрәққий әткүзүш асасий проблемиларниң бири болуп қалмақта. 
Саһаниң әһвали мәмликәтниң озуқ-түлүк бехәтәрлигигә уттур тәсир қилиду. Ички йеза егилиги мәһсулатини йетиштүрүш көләмини көпәйтиш вә қошумчә баһани ашуруш бойичә стратегиялик вәзипини һәл қилиш керәк. 
Дан вә мални сетипла қойидиған вақит өтмүшкә кәтти. Һөкүмәт саһани субсидияләшкә йеңи узақ муддәтлик яндишишларни тәйярлиши керәк. Бюджет мәблиғи нәтиҗидарлиқ пайда бериши шәрт. 
Дөләт буниңдин кейин ахчини кәлсә-кәлмәс чачивәрмәйду. Субсидияләрниң бөлүнүши вә өзләштүрүлүши үстидин назарәтни күчәйтиш зөрүр. 
Аграр саһани тәрәққий әткүзүш үчүн йеза кооперацияси чоң истиқбал ачиду. 
Тегишлик синақ лайиһиси әмәлгә ашурулди. Униң йәкүни бойичә лайиһигә қатнашқан йеза кооперативлирида һосулдарлиқ икки һәссә, мал сани чарәк һәссигә өсти. Мундақ утуқлуқ тәҗрибини регионларниң алаһидилигини һесапқа елип, пүткүл мәмликәт бойичә басқучлуқ тарқитиш керәк. 
Саһа илғар технологиялик идеяләргә наһайити муһтаҗ болуватиду. 
Һазир йеза егилигини тәрәққий әткүзүш үчүн толуқ мәзмунлуқ әхбарат йоқ. Йеза егилиги йәрлириниң әһвали, су ресурслири, ирригациялик системилар вә транспорттин пайдилиниш тоғрилиқ барлиқ тарқақ мәлуматлар бирпүтүн рәқәмлик платформиға бирләштүрүлиду. 
Умумән, келәр жилдин башлап мәмликәтниң аграр-санаәт комплекси йеңи вә турақлиқ қаидиләр бойичә ишлиши керәк. 
Пайдилинилмайватқан йәрләрни елиш бойичә комиссияниң паалийитигә айрим тохталғум келиду. 
Униң ишиниң даирисидә дөләткә һазир 2,9 миллион гектар йеза егилиги йери қайтурулди. Жил ахириғичә кам дегәндә 5 миллион гектар йәрниң қайтурулуши планлиниватиду. 
Пайдилинилмайватқан яки қанунни бузуп берилгән йәрләрниң умумий мәйдани 10 миллионға йеқин гектарни тәшкил қилиду. 
Һөкүмәт вә һакимлар улар бойичә 2023-жилниң ахириғичә ениқ қарарларни қобул қилиши керәк. Униң үстигә йәр мәсилилиригә бағлиқ тәкшүрүшкә мораторий елип ташланди. 
Су ресурслириниң йетишмәслиги мәмликәтниң турақлиқ ихтисадий тәрәққияти үчүн җиддий тосалғу болмақта. Һазирқи әһвалда бу мавзу миллий бехәтәрлик мәсилилири қатариға өтмәктә. 
Суниң сирттин келишиниң қисқириши униң нәтиҗидарсиз пайдилинилиши билән мурәккәплишиватиду – чиқим 40 пайиға йетиватиду. 
Саһаға хас башқа проблемилар: инфрақурулумниң наһайити конирап кетиши, автоматлаштуруш вә рәқәмләштүрүшниң төвән дәриҗиси, илмий асасниң йоқлуғи вә кадрлар тапчиллиғи. 
Уларни һәл қилиш үчүн Һөкүмәт йенидики Су кеңишиниң ишни экспертларни җәлип қилип, җанландуруш зөрүр. Тәләп қилиниватқан мутәхәссисләрни тәйярлаш мәхситидә күчлүк базилиқ алий оқуш орнини бәлгүләш тәләп қилиниду. 
Умумән, су ресурсини тәрәққий әткүзүш үчүн үч жиллиқ лайиһә тәйярлаш керәк.
Үчинчи. Мәмликәтниң келәчигигә стратегиялик инвестицияләр
Адәмләр – мәмликитимизниң асасий қәдрийити.
Шуңлашқа миллий байлиқни адаләтлик тәхсим қилиш вә һәрбир гражданға охшаш имканийәт бериш – ислаһатлиримизниң асасий мәхсити. 
Пәқәт милләтниң сағламлиғи тәминләнгән шәрттила җәмийәтниң уйғун тәрәққий етиши мүмкин. Саламәтликни сақлаш саһасидики ислаһатларға қаримай, мәзкүр саһадики әһвал анчила яхши әмәс. 
Әтималим, топланған барлиқ проблемиларни бир пәйттә һәл қилиш мүмкин болмиса керәк. Шуңлашқа күч-қувәтни наһайити муһим мәсилиләргә қаритиш лазим, шуларниң бири – мәбләғ билән тәминләш. 
Узундин бу ян саһани мәбләғ билән толуқ тәминлимәслик ғәмсизләндүрүлгән гражданларниң өзлиригә тегишлик болған медицинилиқ хизмәтләр көләмини толуқ алмайватқанлиғиға елип келиватиду. 
Медицинилиқ ярдәмни дөләт тәрипидин капаләтләндүрүлгән хизмәтләргә вә иҗтимаий пакетларға сүнъий бөлүнүши әһвални мурәккәпләштүрмәктә. 
Умумән, ғәмсизләндүрүш үлгисиниң йоқлуғини тәкитләшкә тоғра келиду. Бу – чоң камчилиқ.
Ихтиярий медицинилиқ ғәмсизләндүрүш системисини ишқа қошуш зөрүр. Һөкүмәткә саламәтликни сақлаш системисини вә умумән иҗтимаий саһани мәбләғ билән тәминләш яндишишлирини қайта қарап чиқишни тапшуримән. 
Дөләт-хусусий шериклик ярдими арқилиқ медицинилиқ инфрақурулумни комплекслиқ яхшилашқа алаһидә диққәт бөлүш керәк. 
Медицина – инвестициялик җәһәттин җәлип қилғучи саһа, пәқәт тоғра шараит яритиш керәк. Мән келәр жилдин башлап мәмликитимизниң йеза турғунлириниң еһтияҗиға қаритилған миллий лайиһини әмәлгә ашуруш тоғрилиқ қарар қобул қилдим. 
Икки жил мабайнида һазир медицина мәһкимиси йоқ 650 йезида медицинилиқ вә фельдшер-акушерлиқ пунктлар селинип, толуқ җабдулиду. Шуниң арқилиқ дөләт бир миллиондин ошуқ гражданниң дәсләпки медицина-санитарлиқ ярдәмдин пайдилинишини тәминләйду. 
Миллий лайиһә даирисидә 32 наһийәлик ағриқхана йеңилиниду вә наһийәләрара көпсаһалиқ мәһкимиләр болуп өзгәртилиду. 
Уларда инсульт мәркәзлири, хирургия, реанимация вә әслигә кәлтүрүш мәркәзлири пәйда болиду. Бу 4 миллиондин ошуқ граждан үчүн медицинилиқ хизмәт сүпитини ашуруш имканийитини бериду. 
Униңдин ташқири телемедицина тәрәққий етип, жирақтики районларниң турғунлириға квалификациялик ярдәмдин пайдилиниш имканийитини яритилиду. 
Мәмликәт саламәтликни сақлаш саһасиниң риқабәткә тақабиллиғини ашуруш үчүн врачларни тәйярлаш системисини изчил мукәммәлләштүрүш керәк. Медицина алий оқуш орунлири йенида көпсаһалиқ университет ағриқханилири вә клиникилири вуҗутқа кәлтүрүлиду. Үч жил мабайнида резидентурида тәйярлашқа һәр жили бөлинидиған грантлар сани 70 пайизға көпийиду. 
Мошу барлиқ чариләр миллитимиз саламәтлигини сөз йүзидә әмәс, бәлки әмәлиятта яхшилаш имканийитини бериду. 
Новәттики муһим мәсилә – милләт иқтидарини ашурушта һәл қилғучи роль ойнайдиған билим бериш системисиниң әһвали. 
Хәлқимиздә «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» дегән мақал бар. 
Шуңлашқа мәктәпкичә тәрбийә саһаси муһим орунда туруши керәк. Амма һазир Қаазақстанда 2 яштин 6 яшқичә болған балиларниң йеримидин сәл ошуғила мәктәпкичә билимгә тартилған. Мундақ әһвалға йол қоюшқа болмайду. Балилар бағчилири билән тәминләш мәсилисини түп-асасидин һәл қилиш зөрүр. 
Шуниң билән биллә тәрбийичиләрниң иҗтимаий мәртивиси вә иш һәққини ашуруш үчүн әмәлий чариләр көрүлүши лазим. Буниңда мәзкүр саһа мутәхәссислиригә ениқ тәләпләрни бәлгүләш вә иш жүклимисини басқучлуқ төвәнлитиш керәк. 
Өз ишиға садиқ педагоглар билим бериштики илгириләшниң һәрикәткә кәлтүргүчи күчи болуп һесаплиниду. Шуңлашқа балилар бағчилирини әмәс, бәлки тәрбийилигүчиләрни аттестациядин өткүзүш керәк. 
Оттура билим утуқлуқ милләтни шәкилләндүрүшниң йәнә бир әһмийәтлик амили болуп һесаплиниду. Һәрбир қазақстанлиқ мәктәп оқуғучиси оқуш вә һәртәрәплимә риваҗлиниш үчүн мунасип шараитқа егә болуши керәк. «Қолайлиқ мәктәп» йеңи миллий лайиһә нәқ шуниңға нишан қилинған. 
Биз 2025-жилғичә заманивий тәләпләргә җавап беридиған 800 миң оқуғучи орнини вуҗутқа кәлтүримиз. Бу авариялик әһвалдики вә үч сменилиқ мәктәпләр проблемисини толуқ һәл қилиш имканийитини бериду. 
Мундақ чарә шәһәр билән йезилардики билим сүпити оттурисидики пәриқни хелә тәңләштүриду. 
Умумән, йеңи мәктәпләрни селиш – Һөкүмәт вә һакимларниң асасий вәзипилириниң бири болуши керәк. 
Коррупционерлар үстидин жүргүзүлгән сотлар нәтиҗисидә дөләт ихтияриға чүшүватқан барлиқ қанунсиз елинған мәбләғ мәктәпләр қурулушиға сәрип қилиниши шәрт. 
Һөкүмәт мошу акцияни юридик җәһәттин рәсмийләштүрүш тоғрилиқ қарар қобул қилиши керәк. 
 Барлиқ оқуғучиларниң мәктәп кийими билән толуқ тәминлиниши наһайити муһим. Дөләт айрим иҗтимаий җәһәттин аҗиз балиларға уни бюджет һесавиға бериши керәк, дәп һесаплаймән. 
Мәктәп кийимини сетивелишқа мәхсәтчанлиқ дөләт буйрутмисини ички йеник санаәтни тәрәққий әткүзүшкә қаритиш керәк. 
Адаләтлик Қазақстанни қурушта мәктәп муәллимлириниң һәл қилғучи роль ойнайдиғанлиғиға чоңқур ишинимән. Дөләт мошу кәсипниң етиварлиғини ашуруш үчүн кейинки жилларда нурғун чариләрни әмәлгә ашурди. 
Амма мәзкүр йөнилиштә йәнила иҗабий өзгиришләр тәләп қилиниватиду. Педагогикилиқ алий оқуш орунлирини аккредитациядин өткүзүшниң йеңи үлгилирини қобул қилиш вә педагог салаһийити даирисини ишләп чиқиш лазим. 
Аләмшумул пән-техникилиқ тәрәққиятни һесапқа алған һалда, жуқарқи синипларда тәбиий-математикилиқ түркүмдики пәнләрни вә инглиз тилини оқутушни күчәйтиш муһим. 
Җәмийәттә мәктәпләрдә қазақ вә рус тиллирини оқутуш әтрапида муназириләр жүргүзүлүватиду. Ениқ ейтимән: биз һәм қазақ тилини, һәм рус тилини яхши өзләштүргән балиларни тәрбийилишимиз керәк. 
Бу өсүватқан әвлат мәнпийити үчүн. Маарип министрлиги көпчилик алдида аброй қазинишқа интилғучилар йетигидә маңмай, бәлки нәқ балилар мәнпийәтлиригә асаслиниши керәк. Өсүватқан әвлат алған билими, шу җүмлидин тилларни өзләштүрүши җәһәттин икки айиғида чиң туруши лазим. Уларниң билими – бизниң күчимиз. 
Өз новитидә техникилиқ вә кәспий билим бериш мәһкимилири әмгәк базириниң һәқиқий тәләплиригә нишан қилиши һәм мәмликәтниң йеңи ихтисадий вәзипилиригә мувапиқ келиши керәк. 
Буниңда ата-анилар вә оқуғучилар билән шериклик мунасивәтләрни изчил түзүш зөрүр, уларму елинған билим вә егилигән маһарәт үчүн өз җавапкәрлигигә егә болуши лазим. 
Нәқ мошу мәхсәттә шәхсий билим ваучерлирини җарий қилиш планлиниватиду. 
Дөләт балини оқутушқа, шу җүмлидин синиптин ташқири билим үчүн беридиған мәбләғ бирпүтүн билим һесап-чотлириға җәмлиниши керәк. 
Әмәлиятта бу балиларниң дәсләпки мәхсәтчанлиқ капитали болиду, уни балилар өз билими үчүн сәрип қилалайду. Мундақ қәдәм мәмликәтниң һәрбир граждини үчүн охшаш имканийәтләр принципини әмәлиятта иш йүзигә ашуруш имканийитини бериду. 
Алий билим саһасидики ислаһатларниму мошу риваҗлиниш мәнтиқисидин давамлаштуруш керәк. Елимиз алий оқуш орунлири сүпитиниң ашурулушиға қарап, уларда билим елиш баһасиму өсиду. 
Шуңлашқа дөләт МБТ нәтиҗилиригә вә башқа нәтиҗиләргә қарап бөлүнидиған билим грантлириниң 30дин 100 пайизғичә дифференцияләшни планлаватиду. Оқуш үчүн 2-3 пайиз мөлчәридә имтиязлиқ несийә берилиду. 
Атап көрситилгән чариләр алий билимни хелә аммибаплаштуриду, шундақла җәмийәттә шериклик һәм өзара җавапкәрлик идеологиясини күчәйтиду. 
Йәнә бир сезиләрлик мәсилә – студентларни ятақханилар билән тәминләш. Бу проблемини һәл қилиш үчүн алий оқуш орунлири вә қурулуш компаниялири билән дөләт-хусусий шериклик механизмини актив җарий қилиш керәк. 
Шуниң билән бир вақитта барлиқ поблемиларниң һәл қилинишини дөләт зиммисигә жүкләш натоғра, дәп һесаплаймән. Шуңлашқа ятақханиларниң болуши хусусий алий оқуш орунлириниң дөләт тәрипидин мәбләғ билән тәминлиништин пайдилиниш өлчәмлириниң бири болуши керәк.
Әлвәттә, оқуш орунлириға мундақ тәләпләрни пәйдин-пәй җарий қилиш керәк. Шундақла айрим иҗтимаий җәһәттин аҗиз студентлар үчүн яшашқа кетидиған хираҗәтни субсидияләш имканийитини қараштурушқа болиду. 
Алий оқуш орунлири йенидики эндаумент-фондлар экологиялик билим системисини тәрәққий әткүзүшниң асаслиқ һалқиси болуши лазим. Дунияниң йетәкчи университетлирида мундақ мәхсәтчанлиқ капитал фондлири пән вә инновацияләрни турақлиқ мәбләғ билән тәминләш асаси болуп һесаплиниду. 
Иш һәққиниң нәрқ шараитиға мунасип өсүши хәлиқ паравәнлигини ашурушниң асасий амили болуп һесаплиниду. Дөләт әң аз иш һәққини бәлгүләшниң йеңи методикисини җарий қилиду, у әң аз иш һәққи миқдарини басқучлуқ көпәйтиш имканийитини бериду. 
Мән әң аз иш һәққи дәриҗисини 60 миңдин 70 миң тәңгигичә көтириш қарарини қобул қилдим. Бу 1,8 миллион гражданниң киримигә тәсир қилиду. 
Пенсия системисини җиддий йеңилаш керәк. 
Әң аз базилиқ пенсия ставкисини пәйдин-пәй яшаш минимуминиң 70 пайизиғичә, әң көп ставкисини 120 пайизғичә йәткүзүш керәк. Бу илгири қобул қилинған қарарлар билән 2025-жилға қәдәр умумий пенсияни оттура һесапта 27 пайиз көпәйтиш имканийитини бериду. 
Шуниң билән биллә кәң иҗтимаий тәләпни һесапқа алған һалда, аяллар үчүн пенсия йешиниң дәриҗиси 2028-жилғичә 61 яш дәриҗисидә тиркәлди. 
Бирпүтүн пенсия топлаш фондиниң нәтиҗидарлиқ инвестициялик стратегиясини ишләп чиқиш зөрүр. Униңға нуқсансиз абройға вә кәспийлиги жуқури командиға егә хусусий компанияләрни җәлип қилишқа болиду. 
Иҗтимаий тәминат системисиниму түзитиш тәләп қилиниду. 
Биз 2023-жилниң 1-январидин башлапла балини беқип күтүш үчүн һәқ төләш вақтини бир йерим яшқа киргичә көпәйтимиз. Ата-анилар әң муһим гөдәклик яшта балилири билән биллә болиду. 
Иҗтимаий ғәмсизләндүрүш системисиға қатнашқучилар үчүн ишидин айрилиши бойичә төләм оттура айлиқ киримниң 45 пайизиғичә ашурулиду. Бу уларға әмгәк паалийитигә оңайирақ вә чапсанирақ қайтип келишигә ярдәм қилиду. 
Адреслиқ иҗтимаий ярдәмниң бирпүтүн системисиниң вуҗутқа кәлтүрүлүши гражданлар хатирҗәмлигиниң муһим элементи болиду. 2023-жилдин етиварән Аилиниң рәқәмлик хәритиси вә Иҗтимаий қапчуқни җарий қилиш планлиниватиду. 
Бу тәшәббуслар даирисидә дөләт тәрипидин қоллап-қувәтләшниң түрлүк чарилири бирләштүрүлиду. Улар чүшинишлик вә, әң муһими, ениқ һәм актив болиду. 
Яшларни һәртәрәплимә қоллап-қувәтләш – бизниң муқәррәр йөнилишлиримизниң бири. 
Келәр жили 100 миңға йеқин яшлар түрлүк ишларға җәлип қилиниду. Яш тиҗарәтчиләрни қоллап-қувәтләш үчүн жилиға 2,5 пайизлиқ имтиязлиқ микронесийә механизми ишқа қошулиду. 
Тәклип қилиниватқан чариләр гражданларни иҗтимаий һимайә қилиш системисиниң нәтиҗидарлиғини ашуруш имканийитини бериду, җәмийитимизни хелә мувапиқ вә адаләтлик қилиду. 
Умуммиллий референдумда Конституциягә қобул қилинған түзитишләр Адаләтлик Қазақстан рәмзи болди. 
Биз Асасий қанунда йәр вә униң ресурслириниң хәлиққә тәәллуқ екәнлиги тоғрилиқ асасий принципни бәкиттуқ. Бу чирайлиқ-җараңлиқ декларация әмәс, бәлки барлиқ ислаһатларниң асаси. 
Һәрбир аилә мәмликәтниң миллий байлиқлириниң пайдилинишидин һәқиқий пайдини елиши лазим. Шуңлашқа мән елан қилған Балилар жили даирисидә принцип җәһәттин йеңи «Миллий фонд – балиларға» программисини башлашни наһайити муһим, дәп һесаплаймән. 
Миллий фондниң һәр жилқи инвестициялик кириминиң 50 пайизини балилар 18 яшқа йәткичә қәрәлидин илгири елиш һоқуқисиз уларниң мәхсус һесап-чотиға әвәтишни тәклип қилимән. 
Балағәткә йәткәндә жиғилған ахча турушлуқ өй сетивелишқа вә билим елишқа сәрип қилиниду. Бу мәбләғ өсүватқан әвлатқа чоң һаятқа һәқиқий йолланма бериду.
Фонд һәқиқәтәнму миллий мәртивигә егә болиду вә хәлиқ мәнпийәтлири үчүн хизмәт қилиду. Мошу миқияслиқ башланмини пухта ишләп чиқишниң зөрүр екәнлигини һесапқа елип, лайиһини 2024-жилниң 1-январидин ишқа қошушни тапшуримән. 
Һәр жили «Самруқ-Қазына» фондиниң таза кириминиң кам дегәндә 7 пайизини «Қазақстан халқына» җәмийәтлик фондиға әвәтиш Йеңи Қазақстанниң роһиға мувапиқ келидиған йәнә бир тәшәббус болиду. 
Униңдин ташқири утуқлуқ тиҗарәтчиләр билән һаллиқ гражданларниң мәзкүр фондқа мәбләғ селишни давамлаштуридиғанлиғиға ишинимән. 
Умумән, инсан иқтидарини риваҗландуруш үчүн мәмликәткә чәт әлдин, болупму иҗадийәт вә тиҗарәтчилик саһасида утуққа йәткән талантлиқ мутәхәссисләрни җәлип қилиш муһим. 
Нәтиҗидарлиқ миграциялик сәясәт тоғрилиқ. Әң тәләп қилинидиған вә жуқури квалификациялик кадрлар тапчиллиғини төвәнлитиш зөрүр. 
Пән, саламәтликни сақлаш, санаәт саһалиридики баһалиқ кәспийләр, IT үчүн дөләт тәрипидин йеникчиликләр җарий қилиниду вә яшашқа рухсәтнамә елиш һоқуқи билән виза берилиду. 
Ихтисадимизға 300 миң доллардин ошуқ мәбләғ бөлгән чәтәллик бизнесменларда он жиллиқ виза вә яшашқа рухсәтнамә елиш имканийити пәйда болиду. 
Қандасларни көчириш сәясити вә ички миграцияни тәртипкә кәлтүрүш түп-асаслиқ ислаһат қилиниду. 
Бу мәсилидә демографиялик вә ихтисадий тенденцияләрни һесапқа алидиған яндишишларни пайдилиниш вә умуммиллий мәнпийәтләр принцип җәһәттин муһимдур. 
Милләтниң күчи – адәмләрдә, уларниң саламәтлигидә вә чоңқур билимидә. Җәмийитимиздә кәспийлик һәм әмгәксөйгүчлүкниң жуқури баһалиниши наһайити муһимдур. 
Йәнә бир қетим тәкрарлаймән: әмгәксөйгүч гражданлар, өз ишиниң һәқиқий кәспийлири мәмликәттики әң һөрмәтлик адәмләр болуши керәк. Дөлитимизни нәқ шундақ гражданлар мустәһкәмләйду. 
Миллий қурултай мәҗлисидә вә Amanat партияси яшлар қанитиниң «Жастар рухы» қурултийида мән бу мавзуни алаһидә атап көрсәттим. 
Биз ундақ адәмләрни һөрмәтлишимиз лазим. Адәм қандақ иш билән шуғулланмисун, әң муһими, у өз ишини вижданлиқ орунлиши керәк. 
Яшларниң ениқ бир кәсипниң барлиқ қир-сирлири өзләштүрүшкә интилиши муһим, чүнки кәспийләр әмгиги һәрқачан жуқури баһалиниду. 
Бизниң өсүватқан әвлат пәқәт Қазақстандила әмәс, бәлки униң сиртидиму риқабәткә тақабил болуши керәк. 
Хошна дөләтләрниң гражданлири, һечқандақ иш таллимай, чәтәлләрдә ишләватиду. Уларниң арисида бизниң мәмликитимиздә чоң утуқларға йетиватқан кәспийләр аз әмәс. 
Әң муһими – адил әмгәк. Биз мошуни яхши чүшинидиған әвлатни тәрбийилишимиз зөрүр. Идеологиялик ишта мошу мәсилигә чоң диққәт бөлүш лазим. 
Төртинчи. Дөләт башқурушини йеңилаш 
Бәлгүләнгән қурулумлуқ ихтисадий ислаһатлар дөләт башқуруш системисини йеңилашни тәләп қилиду. 
Адәмләр парлақ келәчәк тоғрилиқ қуруқ билдүрүшләр вә баш-айиғи йоқ тонуштурушлардин зерикти. Гражданлар дөләт органлиридин өз вәзипилирини шәклән әмәс, бәлки әмәлиятта орунлишини күтүватиду. 
Сәясий хизмәтчиләрниң шәхсий җавапкәрлигини ашуруш арқилиқ дөләт башқуруш системисини мәркәзсизләштүрүшкә әһмийәт бериш зөрүр. 
Һөкүмәт һоқуқ даирисиниң бир қисмини министрликләргә өткүзүши керәк – ениқ саһалиқ сәясәт үчүн «коллективлиқ кабинет» әмәс, бәлки ениқ министр җавап бериши лазим. 
Һөкүмәт болса, саһаларара мәсилиләрни һәл қилиш билән бәнт болиду. Премьер-министр Идарисини Һөкүмәтниң дөләт башқурушиниң үлгилиригә мувапиқ келидиған жиғинчақ аппаратқа өзгәртиш мошу йөнилиштики биринчи қәдәм болиду. 
Биз мәркизий идариләр вертикалини оптималлаштуруш арқилиқ йәрлик иҗраий органларниң вакалитини җиддий кәңәйтишимиз керәк. 
Бу муһим мәсилиләрниң һәл қилинишини регионларға, адәмләргә йеқинлаштуриду. 
Йәрлик өзини өзи башқуруш, җәмийәтлик кеңәшләр, Пәтир егилири кооперативлири вә Мүлүк егилири бирләшмисини өзгәртиш мәсилилиригә диққәт-етивар билән қаришимиз керәк. 
Турушлуқ өйләрни вә шәһәрләр инфрақурулумини аватлаштуруш билән шуғуллиниш керәк, уларниң ташқи көрүнүши вә ички инфрақурулумниң ишлиши гражданларниң ишәнчисини ақлимайватиду вә растини ейтиш керәкки, мәмликәтни чәтәлликләр алдида уятқа қалдуриду. 
Дөләт органлириниң нәтиҗидарлиғини вә җавапкәрлигини ашуруш үчүн Һөкүмәткә йеңи мәмурий ислаһатни ишләп чиқишни тапшуримән. 
Йеңи Қазақстанға йеңи дөләт башқурғучилар керәк. 
Вақит тәләплирини һесапқа елип, дөләт хизмәтчилирини таллавелиш вә иштин бошитиш системисини қайта қуруш керәк. Дөләт хизмитиниң хусусий сектордики кәспийләр үчүн толуқ очуқ болуши муһим. 
Кадрлар резервини күчәйтиш керәк. Дөләт хизмити иши бойичә агентлиқ стратегиялик HRниң толуқ мәзмунлуқ институти болуши лазим. 
Һөкүмәт Агентлиқ билән бирликтә пүткүл дуния бойичә вәтәндашлар иқтидарини җипсилаштуруш үчүн мәхсәс платформини ишқа қошуши керәк. 
Квазидөләт секторидики башқуруш нәтиҗидарлиғини ашурушқа алаһидә диққәт бөлүш лазим. Бу йөнилиштики иш башланди, уни күткән нәтиҗигә йәткүзүш лазим. Буниң үчүн «Самруқ-Қазына» фонди ишиниң йеңи үлгисини үзүл-кесил ениқлаш зөрүр. Дунияниң әң яхши инвестициялик вә ишләпчиқириш компаниялири үлгә сүпитидә елиниши керәк. 
Дөләт активлирини башқуруш хелә очуқ болуши лазим. Һөкүмәт һәр жили Миллий докладниң тәйярлинишини тәминләйду вә уни Парламентқа әвәтиду. 
Бәшинчи. Қанун вә тәртип
Һоқуқниң үстүнлүгини вә адаләтлик сот сүпитини тәминләш зөрүр. Буниң үчүн судьялар корпусини дәрһал йеңилаш вә сағламлаштуруш тәләп қилиниду. 
Судьялар жуқури квалификациялик, адил вә пак болуши шәрт. Биринчи новәттә барлиқ судьяларниң охшаш мәртивисини тәминләп, уларниң жуқури лавазимда турған кәсипдашлириға бағлиқ болушини төвәнлитиш керәк. 
Сотлар рәислириниң нурғун орунлири судьялар лавазимиға өзгириду. Судьяларниң өзлири сотлар рәислири вә сотлар коллегиясиниң рәислири лавазимиға намзатларни таллиғанда, сайлам механизмлирини қоллинишни тәклип қилимән. 
Алий сот судьялирини сайлаш элементлирини җарий қилишқа киришиш зөрүр. Буниң үчүн Президент Сенатқа намзатларни альтернатив асаста тәвсийә қилиду.
Саһаға күчлүк юристларни җәлип қилиш үчүн тегишлик рәғбәт вә шараит яритиш муһим. 
Судьяларниң мустәқиллигини ашуруш үчүн Алий сот кеңишиниң мәртивисини күчәйтиш зөрүр. Судьяларға намзатларни тәйярлаш, квалификацияни ашуруш, чәклик яшни узартиш, әмәлдики судьяларниң вакалитини тохтитип туруш вә түгитиш мәсилилири Кеңәшниң башқурушиға берилиду. 
Мәзкүр дөләт оргини барлиқ дәриҗиләрдики судьяларни таллавелиштин башлап тайинлаш бойичә тәвсийәләргичә кадрларға бағлиқ ениқ вәзипиләргә егә толуқ мәзмунлуқ институт болуши керәк. 
Күч органлириниң судьяларға мәмурий қисим қилиш қураллирини чиқириветип, уларниң тәсир қилишини түгитиш принцип җәһәттин муһим. 
Судьялар паалийитигә арилишишни чәкләш билән биллә уларниң җиддий хилаплиқлар үчүн җавапкәрлиги күчәйтилиду. 
Судья җиддий хаталиққа йол қоюп чиқарған һәрбир күчидин қалдурулған сот қарари Сот жюриси тәрипидин тәкшүрүлүши керәк. Шундақла судьяларни «сот жүргүзүш сүпити» бойичә баһалаш вә җавапкәрликкә тартиш институтини қайта қараш лазим. 
Шикайәт институти ислаһатни тәләп қилиду. Буниңда қарарлар биринчи басқучқа қайтурулмастин, маһийәт бойичә чиқирилиши керәк. 
Шундақла мәмурий әдлийә саһасини кәңәйтиш зөрүр. Мәмурий һәрикәтләрниң вә дөләт органлири билән гражданлиқ-һоқуқ давалириниң кәң даирисини Процедура-процессуал кодексқа бериш ички әдлийәни инсанпәрвәрлик вә адаләтлик қилиду. 
Шуниң билән бир вақитта наһийәлик вә вилайәтлик сотлар дәриҗисидә әдлийәгә мураҗиәт қилиш мәсилилирини ишләш керәк. 
Бизнес сот баж селиғиниң һәддидин ташқири ставкилири өз мәнпийәтлирини һимайә қилишта җиддий чәкләватиду, дәп адаләтлик һесаплайду. Шуңлашқа дава жиғиндисиниң моҗут пайизиниң әқилгә мувапиқ миқдарини бәлгүләш лазим. Мүлүк давалири бойичә баж селиғиниң миқдарини бәлгүләш керәк. 
Дөләтниң сот җәриянлириға қатнишишини қисқартиш керәк. Дөләт органлириниң өзара сот давалирини биртәрәп қилидиған вақит кәлди. 
Әгәр икки министрлик қанунни һәрхил чүшәнсә, у чағда бу мәсилидә чекитни Һөкүмәт қоюши керәк. Дөләт органлириниң дөләт тәшкилатлири билән болған давалириға мунасивәтликму шундақ яндишиш қоллинилиду. Көп әһвалларда охшаш ишлар бойичә түрлүк регионларда түрлүк қарар қобул қилиниду. 
Һазир рәқәмлик аналитикилиқ қурал тәйярлиниватиду, у сот жүргүзгәндә бирхиллиқни тәминләйду. Алий сот мундақ әқлий системиниң толуқ җарий қилинишини чапсанлитиши керәк. 
Әлвәттә, сот системисини ислаһат қилиш шуниң билән аяқлашмайду, у әнди Алий соттин сирт мутәхәссисләрниң күчи билән тәйярлиниду. Бу җәриянни хелә музакирә елип баридиған, җамаәтчилик, мустәқил экспертлар үчүн очуқ, демәк, хелә нәтиҗидарлиқ қилиду. 
Әнди һоқуқ қоғдаш түркүмигә тохтилимән. Бу саһа дайимән җамаәтчиликниң җиддий диққәт-нәзәридә туриду.
«Паҗиәлик январь» күнлири һоқуқ-тәртип системиси үчүн җиддий синақ болди. Шу чағда иғвагәрләрниң тәсири астида митинглар аммивий тәртипсизликләргә айлинип, улар кейин дөләткә қарши исиян характериға егә болди. 
Иғвагәрләрниң нурғун қисми шәртлик яки йеник һөкүмләр билән қутулди. Амма уларниң әйивиниң дәриҗиси хелә жуқури, чүнки бу адәмләр әһвални аңлиқ рәвиштә кәскинләштүрди вә паҗиәлик аяқлашқан вәзийәтниң күчийип-өсүшидә асаслиқ роль ойниди. 
Маңа һоқуқ қоғдиғучилар, адвокатлар вәкиллири аммивий тәртипсизликләргә чақирғанлиғи үчүн җазани күчәйтиш зөрүрийитини асаслап, бирнәччә қетим мураҗиәт қилди. Уларниң асаслири толуқ мәнтиқигә егә, шуңлашқа вакаләтлик органларға мошу мәсилини қошумчә ишләп, ениқ чариләрни көрүшни тапшуримән. 
Биз һәрқандақ очуқтин-очуқ иғваларға вә қанунға қарши иш-һәрикәтләргә қаттиқ инкас қилишимиз керәк. Мундақ һалакәтлик иш-һәрикәтләрни әмәлгә ашуруватқан вә қанунни бузушқа чақириватқан адәмләр еғир җазадин қутулалмайду. 
Пүткүл җәмийәткә бизниң умумий принципимизни әсләткүм келиду; «биз сәясий плюрализмни яқлаймиз, экстремизм, бандитизмға, лөкчәкликкә қәтъий қаршилиғимизни билдүримиз». 
Мәхсәтчанлиқ иғвалар башлинидиған йәрдә сөз әркинлиги вә пикирләр плюрализми тоғрилиқ гәпму болмаслиғи керәк. Бу – турақлиқлиққа вә җәмийәт бехәтәрлигигә сүйиқәст, дөләт асасини бошитиш. 
Һазир бизгә бирлик наһайити керәк болуватиду. Һәм наразилиқларға қатнашқучилар, һәм һәрбий органларниң хадимлири – бизниң вәтәндашлар, улар пәқәт объектив сотқила әмәс, бәлки җәмийәтни шәпқәтлигигиму үмүт қиливатиду. 
Дөләт җиддий җинайәтләрни әмәлгә ашурмиған январь вақиәлиригә қатнашқучилар үчүн җазани йеникләтти. 
Қанун бузғучиларниң нурғунлири өз әйивини бойниға алди вә пушайман йәватиду. Улар иккинчи имканийәткә мунасип, дәп ойлаймән. Шуңлашқа мән январь вақиәлиригә қатнашқучиларни бир қетим кәчүрүш тоғрилиқ қарарға кәлдим. 
Әлвәттә, амнистия тәртипсизликләрни уюштурушқа мунасивәтлик асасий шәхсләрни, шундақла дөләткә хаинлиқ қилғанлиғида вә һакимийәтни зорлуқ билән алмаштурушқа урунғанлиғида әйиплиниватқанларни өз ичигә алмайду. 
Террорлуқ вә экстремистик җинайәтләрни әмәлгә ашурған шәхсләр, рецидивистлар, шундақла уруп-қийнашларни қолланғанлар амнистиягә ятмайду. 
Биз милләт сүпитидә инсанпәрвәрлик көрситип, мошу паҗиәдин савақ алимиз вә униң тәкрарлинишиға йол қоймаймиз. 
Мурәккәп малийәвий әһвалда болуватқан январь вақиәлиридә һалак болғанларниң аилилири маддий ярдәм алиду. «Қазақстан халқына» фондиму мошу алийҗанап ишқа мунасип һәссисини қошиду, дәп һесаплаймән. 
Җәмийәт бехәтәрлигини җиддий күчәйтишниң зөрүр екәнлигини чүшиниш – январь паҗиәсиниң муһим савиғи болди. 
Кейинки вақитта еғир җинайәтләр – қатиллиқлар, бандитларниң өзара оюнлири көпәймәктә. Улар алаһидә һаясизлиқ билән әмәлгә ашурулуватиду вә пүткүл җәмийитимизгә ховуп болуп һесаплиниду. 
Бу хәтәрлик тенденцияни түп-йилтизи билән йоқитиш – җазани күчәйтиш вә бу хилдики жинайәтләр үчүн қәрәлидин илгири-шәртлик бошитишни елип ташлаш керәк. 
Җәмийәттә узақ вақиттин бу ян аиләвий-мәиший саһада зорлуқ-зомбилиқниң җинайәткә айлинип кетип барғанлиғи тоғрилиқ мәсилә көтирилмәктә. 
Һоқуқ қоғдаш органлири мундақ қәдәмниң зөрүр екәнлигигә шүбһилиниватиду, чүнки у мундақ һоқуққа хилаплиқ қилишларни паш қилишниң төвәнләп кетишигә елип келиду, дәп һесаплайду. 
Бу һәқиқәткә йеқин. Амма, қандақла болмисун, биз нурғунлиған аиләвий-мәиший зорлуқ-зомбилиқ әһваллириға көз жуммаслиғимиз керәк. 
Җазаланмаслиқ – җанҗалчиларниң қолини бошитиду, әмәлиятта уларниң қурванлирини һимайисиз қалдуриду. Мундақ қилмишлар үчүн җавапкәрликни күчәйтиш вақти кәлди, дәп һесаплаймән. 
Аиләвий-мәиший зорлуқ-зомбилиқтин зәрдап чәккүчиләр җәмийәтниң әйиплишидин яки кимду-бири тәрәптин қисим көрситилишидин қорқмаслиғи керәк. Буниң үчүн полиция хадимлири улар билән наһайити силиқ-сипайә ишләп, барлиқ зөрүр чариләрни көрүши шәрт. 
Синтетикилиқ наркотикларни истимал қилишниң өсүватқанлиғи хәлиқ саламәтлигигә чоң ховуп туғдуриду. 
Көрсәткүч кәскин сәлбий: кейинки үч жилда муамилидин тартивелинған «синтетика» көләми 10 һәссә өсти. Синтетикилиқ наркотиклар жилдин-жилға әрзәнләп, оңай тепилидиған болуватиду. Улар иҗтимаий тармақлар, мессенджерлар арқилиқ тосалғулуқсиз сетиливатиду вә һәтта өйләргә йәткүзүлиду. 
Мошу наһайити хәтәрлик иҗтимаий ағриқниң тарқилишини һесапқа елип, синтетикилиқ наркотикларни ишләпчиқириш вә тарқитишқа қарши күришиш умуммиллий характерға егә болуши керәк. Шуңлашқа Наркоманиягә вә наркобизнесқа қарши күришиш бойичә комплеслиқ план ишләп чиқиш зөрүр. 
Интернет вә телефон арқилиқ әмәлгә ашурулуватқан мәккарлиқниң көпийип кетишигә айрим диққәт ағдуруш лазим.
Һоқуқ қоғдаш органлири мундақ ховупларни паш қилиш вә уларни бетәрәпләштүрүш үчүн әхбарат-аналитикилиқ ишни күчәйтиши муһим. Шундақла гражданларниң һоқуқ вә малийәвий саватини системилиқ ашуруш лазим. 
Җинаий вә Җинаий-процессуал кодексларни тәптиш қилиш, әмәлиятта ишлимәйватқан яки әдлийәгә кашила болуватқанниң һәммисидин қутулуш керәк. 
Тегишлик өзгиришләр киргүзүлгәндин кейин уларниң баш-айиғи йоқ түзитишләргә учримаслиғиму муһимдур. 
2015-жилдин тартип Җинаий вә Җинаий-процессуал кодексларға 1 200дин ошуқ өзгириш киргүзүлди. Қанунларниң бирвақитлиқ конъюнктура пайдисиға яки тар даиридики корпоративлиқ мәнпийәтләргә өзгәртилишигә йол қоюшқа болмайду. 
Шуңлашқа җинаий вә җинаий-процессуал қанунларни түзитиш бойичә вакаләтни Әдлийә министрлигигә бериш зөрүр. Бу кадрлар иқтидарини мустәһкәмләшни вә идариниң қанун чиқириш паалийитини ашурушни тәләп қилиду
Һөрмәтлик вәтәндашлар!
Бүгүн биз алдики ислаһатларниң асасий йөнилишлирини бәлгүлидуқ. 
Биз дөләт вә җәмийәтниң барлиқ саһалирини йеңилишимиз керәк. 
Биз сәясий йеңилашни «күчлүк Президент – тәсирлик Парламент – һесават бәргүчи Һөкүмәт» асас селип бәргүчи формулиға мувапиқ әмәлгә ашуруватимиз. Бу йөнилиштики ислаһатлар давамлишиду. 
Биз «хәлиқ авазиға қулақ салидиған дөләт» концепциясигә әмәл қилип, умуммиллий разимәнликни, һакимийәт вә җәмийәтниң шериклигини күчәйтимиз. 
Биз бөлүнүш йолиға нәзәр ташлимай, бәлки, әксичә, миқияслиқ мәхсәтләргә йетиш үчүн җипсилишимиз шәрт. 
Йеңи Адаләтлик Қазақстан идеясиниң чоңқур мәзмуни нәқ шуниңда. 
Алдимизда алаһидә муһим вәзипә – мәмликәтниң суверенитетини вә территориялик пүтүнлүгини сақлаш вәзиписи туриду. 
Дөләтчиликни техиму мустәһкәмләш үчүн бизгә җипсилиқ керәк. Башқа йол йоқ. 
Хәлиқ бирлиги һәрқачан бизниң асасий қәдрийитимиз болған, у бүгүнки таңда техиму чоң әһмийәткә егә болмақта. 
Хәлқимиз течлиқ вә турақлиқлиқни һәрқачан үстүн қоюп кәлгән. 
Мошу мурәккәп вақитта биз өз бирлигимиздә техиму мустәһкәм болушимиз лазим. Шуңлашқа өзара ишәнмәслик уруғини чечишни вә җәмийәттә низа пәйда қилишни тохтитиш муһим. 
Һөрмәтлик Парламент депутатлири, қиммәтлик вәтәндашлар! 
Дөлитимизниң келәчигигә уттур мунасивити бар пикир-мулаһизилирим билән ортақлашмақчимән. 
Һазирқи геосәясий шараитта бизгә өз дөләтчилигимизни мустәһкәмләш, ислаһатлар вә йеңилаш йолида қаттиқ туруш керәк. 
Биз өз иш-һәрикәтлиримиздә имканийәтниң баричә прагматик болушимиз вә мәмликәтниң узақ муддәтлик мәнпийәтлиригә асаслинишимиз лазим. Ислаһатларниң һазирқи сүръитини сақлап қелиш, барлиқ сәясий мәсилиләрни узақ вақитқа кейингә қалдурмай һәл қилиш муһим. Буниң үчүн алдики электорал циклни әқилгә мувапиқ түзүш керәк. 
Силәр билисиләрки, новәттики Президент сайлим 2024-жили, Парламент сайлими болса, 2025-жилда өтүши керәк еди. 
Асаслиқ дөләт институтлирини йеңи стратегиягә мувапиқ комплекслиқ йеңилашқа киришиш зөрүр, дәп һесаплаймән. Бу бизгә һәрбир гражданниң хатирҗәмлиги вә пүткүл мәмликәтниң гүллиниши үчүн бирләшкән ишни җанландуруш имканийитини бериду. 
Һакимийәт өз планлирини җәмийәттин мәхпий тутидиған сәясий әнъәнә өтмүштә қелиши керәк. Шуңлашқа бүгүн мән кәлгүси сайлам кампаниялириниң җәдвилини умумхәлиққә тонуштурушни нийәт қиливатимән. 
Еқимдики жилниң күз пәслидә новәттин ташқири Президент сайлимини өткүзүшни тәклип қилимән. 
Адаләтлик Қазақстанни қурушқа қаритилған түп-асаслиқ вә һәртәрәплимә ислаһатларниң утуқлуқ әмәлгә ашурулуши үчүн хәлиқниң йеңи ишәнчә мандати тәләп қилиниду. 
Мениң үчүн дөләт мәнпийәтлири һәммидин әла. Шуңлашқа мән өз вакалитимниң қисқиришиға қаримай, муддитидин илгири Президент сайлимиға беришқа тәйяр.
Униңдин ташқири узақ вақитлиқ мулаһизиләрдин кейин мән Президент вакалитиниң сани вә узақлиғини қайтидин қарап чиқиш зөрүрийити пишип йетилди, дегән хуласигә кәлдим. 
Президент мандатини қайта сайлиниш һоқуқисиз узақлиғи 7 жиллиқ бир муддәт билән чәкләшни бәлгүләшни тәклип қилимән.
Бу тәшәббус немигә асаслиниду?
Бир тәрәптин, 7 жил – бу һәрқандақ улуғвар программини әмәлгә ашуруш үчүн йетәрлик вақит. 
Иккинчи тәрәптин, Президент мандатини бир муддәт билән чәкләш Дөләт рәһбириниң умуммиллий тәрәққиятниң стратегиялик вәзипилирини һәл қилишқа толуқ нишан қилинишини тәминләйду. 
Һаят бир йәрдә тохтап турмайду, аләмшумул җәриянларниң өзгириши вә мәмликәтниң ичидики иҗтимаий тәрәққият күндин-күнгә чапсанлаватиду. Силәр буни көрүватисиләр. 
Мән тәклип қиливатқан конституциялик қошумчилар һакимийәтни монополияләштүрүш ховупини хелә төвәнлитиду. Нәқ шуңлашқа мән бир қетимлиқ президентлиқ нормини җарий қилишни тәклип қиливатимән. 
Биз һакимийәтни шәкилләндүрүшниң, униң ишлишиниң цивилизациялик принциплирини бәлгүлишимиз керәк. 
Йеңи президентлиқ система сәясий турақлиқлиқни, җәмийәт түзүминиң қазақстанлиқ үлгисиниң бәрқарарлиғини мустәһкәмләйду. 
Сайламдин кейин мән Президент вакалитини бир қәрәл билән чәкләйдиған тәшәббусни Парламентниң қарап чиқишиға қойимән. У қобул қилинған әһвалда, Қазақстанда йеңи сәясий дәвир башлиниду. 
Сәясий йеңилаш даирисидә парламентаризмни тәрәққий әткүзүш мәмликитимиздә мәркизий орунни егиләйду. 
Йеңиланған Конституция адил вә очуқ оюн қаидилири билән сәясий системиниң тамамән йеңи үлгилирини оттуриға қойиватиду. 
Сәясий партияләрни ройхәткә елиш һазир хелә аддийлаштурулди. 
Парламент вә мәслиһәтләрни партиявий тизимлар һәм бир мандатлиқ округлар бойичә шәкилләндүрүшниң йеңи механизмлири ишқа қошулиду. 
Умумән, конституциялик ислаһатта көздә тутулған барлиқ институционал өзгиришләрни мошу жилниң ахириғичә қануний рәвиштә аяқлаштуруш керәк. 
Улар сәясий партияләр саниниң көпийишигә елип келиду, сәясий риқабәтни күчәйтиду, хәлиқ вәкиллириниң йеңи долқуниниң пәйда болушиға ярдәм қилиду. 
Кона өлчәмләр бойичә сайланған вакаләтлик һакимийәт органлири новәттин ташқири электорал цикли арқилиқ өтүп, қануний йеңилиниши керәк.
Шуңлашқа Мәҗлис вә барлиқ дәриҗиләрдики мәслиһәт сайлимини келәр жилниң биринчи йеримида өткүзүшни тәклип қилимән. 
Биз гражданларниң кәң топлириниң мәнпийәтлиригә вакаләтлик қилидиған йеңи депутатлар тәркивигә егә болимиз. Буниң мәслиһәтләр вә Парламент ишиниң нәтиҗидарлиғини ашуридиғанлиғиға ишинимән. 
Кәлгүсидә Һөкүмәт тәркивигә пәқәт нурғун аваз алған сәясий күчләрниңла әмәс, бәлки башқиму парламент партиялириниң вәкиллири кириләйду. Бу иҗраий һакимийәткә пүткүл җәмийәтниң тәләплиригә җавап беридиған хелә салмақлиқ қарарларни қобул қилиш имканийитини бериду.
Шундақ қилип, бийил Президент сайлими, келәр жили – Мәҗлис вә мәслиһәтләр сайлими өтиду, андин кейин Һөкүмәт шәкилләндүрүлиду. 
Нәтиҗидә 2023-жилниң оттуриға қәдәр барлиқ асасий сәясий институтлар: Президент, Парламент, Һөкүмәт институтлирини йеңилаш әмәлгә ашурулиду. 
Биз очуқ риқабәт вә һәрким үчүн охшаш имканийәтләр билән Адаләтлик Қазақстан қуруватимиз. 
Миқияслиқ сәясий өзгиришләрни очуқлуқ, адиллиқ вә өзара ишәнчә тәртивидә әмәлгә ашуруш принцип җәһәттин муһим. 
Йеңи электорал циклниң қәрәлини вә тәдриҗийлигини умумға елан қилиш қарарларни қобул қилиштики очуқлуқ принциплириға җавап бериду. 
Мошу барлиқ қәдәмләр бизниң «күчлүк Президент – тәсирлик Парламент – һесават беридиған Һөкүмәт» асасий формулимизниң реал мәзмунини басқучлуқ толуқтуриду. 
Қазақстанниң келәчиги бүгүн – бизниң сөзлиримиз вә ишлиримизда, нийәтлиримиз вә иш-һәрикәтлиримиздә вуҗутқа келиду. 
Биз һәр күни кона вә йеңи, турғунлуқ вә тәрәққият оттурисида йолни таллаймиз. 
Барлиқ вәтәндашларни умуммиллий мәнпийәтләр әтрапиға җипсилишишқа чақиримән. 
Бизниң һәрбиримиз бирликни һәртәрәплимә мустәһкәмлисә вә адаләтлик принциплириға қәтъий әмәл қилса, күчлүк һәм утуқлуқ милләт болимиз. 
Адаләтлик Қазақстанни қуруш әндила башлиниватиду. Алдимизда мәшәқәтлик йол. Бу йол өзгәрмәйду вә ички һәм ташқи характерға егә һәрқандақ һаләттә давамлишиду. Бекарчилиқ вә бузғунчилиққа орун йоқ, биз бәлгүләнгән йолдин қайтмаймиз! 
Биз Адаләтлик Қазақстанни биллә қуримиз! 
Муқәддәс Вәтинимизниң парлақ келәчиги – өз қолумизда!