• Әхбаратлар еқими
• 01 Ақпан, 2024

Чинар

Рашидәм РӘҺМАНОВА,
«Uiğur avazi»

Әмгәкчиқазақ наһийәсигә қарашлиқ Өрнәк йезисиниң турғуни, һели мәрһум Нурахун Тохтахуновниң бақилиқ болғиниға 18 жил болуп кәтсиму, жутдашлири униң исмини пәқәт яхши инкаслар билән тилға алиду. Чүнки у туғулған жути үчүн ичкән ешини йәргә қойидиған инсанлардин еди. Униң дәл мошу хислитини баһалиған жутдашлири Нурахунни йезиниң атиси болушқа лайиқ дәп тонуп, үстүн җавапкәрликни тәләп қилидиған жигитбеши хизмитини жүклигән. У жут үмүтини ақлап, 44 жил Өрнәктә жигитбешилиқ қилди. Турғунлар арисида урпи-адәт вә әнъәнилиримизни тәшвиқат қилипла қалмай, туғулуп өскән йезисиниң гүллиниши үчүн көп тәр төкти.
Уруш жиллириғичә һазирқи Өрнәк йезиси – «Кичик Җарилқап», Әмгәк болса, «Чоң Җарилқап» дәп атилатти. Нурахунниң атиси Тохтахун Тохтиев шу йеза кеңишиниң дәсләпки рәиси болған еди. Нурахун төрт яшқа кәлгәндә, униң аписи еғир ағриқтин вапат болиду. Мәктәп йешиғиму йәтмигән оғлини бағриға бесип қалған ата қайта өйлинишкә мәҗбур болиду. Йеңи аилидә йәнә бир оғул вә бир қиз дунияға келиду. Лекин атисиниң иккинчи аяли өгәй оғлиниң бешини сийпимайду. Бала житимчилиқниң дәрдини тартиду. У әтигән әмгәккә арилишип, 12 йешида тракторниң рулиға олтириду. Етизда ашлиқ тепип, өйгә дан әкилиду. Қанчә әмгәк қилип тиришсиму, өгәй аниниң көңлидин чиқмиди. 
Арида уруш башлинип, камаләткә толған жигитләрдин тартип 70 яшқичә болған әрләр фронтқа елинди. Рәис Тохтахун Тохтиев аяллар вә техи сүйиги қатмиған балилар билән егиликниң ишини тиндурди. 1942-жили уму урушқа атлинип, Панфилов дивизияси қатарида хизмәт қилиду. Тарихтин билимизки, Кеңәш солдатлири бир тамчә қени қалғичә күрәш қилип, өз зиминини дүшмәндин азат қилди. Тохтахунму җенини айимиди. У әскәргә чақиртилип, бир жилдин кейин шиддәтлик җәң мәйданида қаза болди. Фронттин кәлгән қара хәттә йезилғинидәк, униң җәсиди Москва шәһириниң түвидики Волоколамск таш йоли бойиға җайлашқан Нахабино йезисида йәрләнгән. 1987-жили Нурахун атисиниң сүйәклири көмүлгән қәбирстанлиққа барди. Амма атиси тоғрилиқ һечқандақ мәлумат тапалмиди. 
Тохтахун Тохтиев урушқа атланғандин кейин Нурахун аписиниң туққанлириниң қолида яшайду. Қазақ вә уйғур хәлқиниң вәкиллиридин болған Дүйсен ата билән Реһангүл ана аилә қәдрийәтлирини жуқури тутидиған әр-аяллардин еди. Пәрзәнтлирини һәр икки хәлиқниң урпи-адәт вә әнъәнилирини һөрмәтләшкә, дайим бир-биригә меһриванлиқ билән муамилә қилишқа тәрбийиләтти. Тамамән житим болуп қалған бала уларниң көпбалилиқ өйидә бәхтияр күнлирини бешидин өткүзүп, өз пәрзәндидәк әр йәтти. Шуларға қарап, өзиму келәчәктә көп пәрзәнт тепип, чоң вә инақ аилә қурушни арман қилатти. 
Нурахун Тохтахунов әмгәк паалийитини Түрген қой совхозидики МТФда механизаторлиқтин башлиди. 1961-жили колхоз «Палтивай» тамака совхози болуп өзгәргәндин кейин сучилар бригадисида бригадирниң орунбасари, тамака бригадисиниң бригадири вә башқиму хизмәтләрни атқурди. Иштин қол үзмәй, билимини йетилдүрүп, агроном мутәхәссислигини егилиди. Нурахунниң рәһбәрлигидики бригада жилиға дөләт тәрипидин бәлгүләнгән планни артуғи билән орунлап, совхозниң даңлиқ бригадисиға айланди. Илғар бригадир «Әмгәк ветерани» атилип, орден вә медальлар билән мукапатланди. 
1978-жили «Балтабай» совхозиға Геннадий Усатов мудир болуп кәлди. Жуқури уюштуруш қабилийитигә егә рәһбәр бар күч-җигәрини егиликниң тәрәққиятиға беғишлиди. Бирнәччә жилдин кейин у барлиқ көрсәткүчләр бойичә алдинқи сәптин көрүнүп, бай совхоз аталди. Әлвәттә, бу йәрдә Нурахун Тохтахуновқа охшаш әмгәк мәрданилириниң төһписи зор болди. 
Башта ейтип кәткинимиздәк, мақалимизниң қәһримани йерим әсиргә йеқин вақит бойи жутини башқурди. У жигитбеши болуп сайланған дәсләпки жиллири Өрнәктә таза ичидиған су, монча, йол вә башқиму һәл болушини тәләп қилидиған мәсилиләр көп еди. Униң тәшәббуси билән Өрнәктә дәсләп артезиан қудуғи қезилди. 1964-жили монча қәд көтирип, 1966 – 1967-жиллири Әмгәк вә Өрнәк йезилириниң арилиғидики патқақчилиқ үстигә шехил төкүлүп, икки йезини қошидиған 4 чақирим йолға асфальт селинди. Бу алийҗанап ишта Нурахун Тохтахуновниң җан ағиниси Һакимҗан Һошуровму көп күч чиқарди. 1981-жили сәясий тәқипләш қурванлириға ядикарлиқ орнитилди. Булар – Нурахун атиниң қилған ишлириниң бирнәччисила. Жутдашлириниң ейтишичә, бу тизимни давамлаштуруп кетиверишкә болиду. Бирақ, өткән әсирниң атмишинчи жиллири пәрзәнтлириниң яхши шараитларда чоң болушини тәминләшни мәхсәт қилған һалда, аилисини Алмута шәһиригә көчирип кетип, бирақ көп вақит өтмәйла «туғулған жутумдин жирақта һаят кәчүрәлмәйдекәнмән» дәп йезиға қайтип кәлгининиң өзи униң туғулған йеригә болған чәксиз меһир-муһәббитини испатлиса керәк. 
Елимиз мустәқиллик алған дәсләпки жиллири Нурахун ата Лавар, Өрнәк йезилирида сәясий тәқип қурванлириға беғишланған ядикарлиқларниң ечилишиға өз һәссисини қошти. 
Нурахун Тохтахуновниң аилиси һәққидә гәп қилсақ, у 19 йешида 16 яшлиқ Диләрәм исимлиқ жутдишиға өйләнди. Яшлиқ қилдиму, әйтәвир, иккиси 5-6 ай турупла аҗришип кәтти. Ушбу некадин уларниң Розахун исимлиқ оғли туғулди. Һазир у 74 яшта. Қериндашлири билән қоюн-қолтуқ арилишип туриду. Нурахун ата иккинчи қетим Баяндайниң Туранқиз Һетәкова исимлиқ қизи билән аилә қурди. У почтичи болуп ишләтти. Һеч йәрдә оқумисиму, математикиға қабилийәтлик еди. У йеза балилириға өйидә дәрис берип, оқуғучиларни емтиһанларға тәйярлатти. 56 жил бир ястуққа баш қоюп өткән әр-аял 16 бала тапти. Қәһриманимизниң көпбалилиқ аилә қуруш армини мошу аяли билән рояпқа чиқти. 
Туранқиз Һетәкова көпбалилиқ ана ретидә 45 йешида дәм елишқа чиқса, аилә түврүги 60тин ешипму ишлиди. Ечинишлиқ йери, арилиқта оғли Малик ағрип, қайтиш болди. Атисиниң йенида униң билән тәңму-тәң ишләватқан Шакирҗан йол апитидин һалак болди. Мошу җудалиқлардин кейин бала отида кавап болған ата-аниниң саламәтлиги сир беришкә башлиди. Бирақ, улар еғир дәрдини қалған пәрзәнтлиригә көрсәтмәй, һаят кәчүрүшкә тиришти. 2005-жили арилиғиға икки ай селип, ана, андин ата қайтиш болди. Һазир бир ата вә икки анидин туғулған 15 қериндаш бир-биригә яр-йөләк болуп өмүр сүрмәктә. 
Нурахун ата билән Туранқиз аниниң қизлириниң барлиғи дегидәк ашпәз болди. Сәвәви, уларға аписи 6 йешидин тартипла нан яслап, сийир сеғишни үгәтти. Көпбалилиқ аилигә көпирәк тамақ һазирлашқа тоғра кәлгәнликтин, қизлар аписи билән биллила ашпәзлик қилди. Арисида Җаһанур муәллим кәспини егилиди. Бүвинур һәдә узун жиллар лаборант вә сеғинчи болуп ишләп, наһийәлик кеңәшкә депутатлиққа сайланди. Тохтахуновлар аилисиниң чоң оғли Маликҗан автомашиниларни җөндәп, ясатти. Алимҗан, Закирҗан – ички ишлар башқармисида хизмәт қилип, һөрмәтлик дәм елишқа чиқти. Шакирҗан дадисиға охшаш агроном болди. Мөмүнҗан – рәссамлиқни оқуди, бирақ пәвқуладдә әһваллар саһасида хизмәт қилди. Хизмәтҗан — сода-сетиқ саһасиниң хадими. Һакимҗан – тарихчи. 15 пәрзәнттин 153 нәврә вә чәврә тариди. Демәк, Нурахун ата вә Туранқиз ана елимиз демографиясигә салмақлиқ төһпә қошти, дегән сөз.
16 балини дунияға әкәлгән аниниң гәплири қизиқ еди. Уни билгән-тонуған жутдашлири «Туранқиз театрда ишлигән болса, атақлиқ артист болатти» дәп әсләйду. Әвлади арисида анисиниң, момисиниң қабилийитини бойиға сиңәргәнлири аз әмәс. Мәсилән, Тохтахуновлар өйиниң чириғини яндуруп келиватқан Маһинур һәдисиз Өрнәкниң той-төкүни вә башқиму мәдәний чарә-тәдбирлири өтмәйду. Шундақла у йезидики җәмийәтлик ишларниң активисти. Ейтмақчи, Москвада яшайдиған Хизмәтҗан акиму Россияниң мәркизидә уйғурларниң бешини қошуп, урпи-адәт вә әнъәнилиримизни риваҗландуруш йолида тәр төкмәктә. У бовиси һәққидә балилириға һекайиләп, Нахабинодики қәбирстанлиққа әвладини елип барди. Өрнәклик солдатниң нәврилири бовиси һәққидә кәңирәк мәлумат тепилидиғанлиғидин техила үмүт үзмәй келиду.
Қошумчилаш лазимки, Тохтахуновларниң бир қошқа момиси рус, йәнә бир қошқа момиси украин миллитиниң қизлири болған екән. Һазир күйоғул вә келинләрниң арисида қазақ, рус вә татар милләтлириниң вәкиллири бар. Уларниң барлиғи ата-аниси бәргән алий тәрбийиси билән һаят кәчүрүп, үлгилик аилиләрни қурди. Бүгүнки күндә қериндашларниң чоңи Розахун ака 74 яшқа кәлсә, кәнҗиси Меһринсәм 45-баһарини қарши елиш алдида туриду. Нәврә-чәвриләрму еғиз толтуруп ейтқидәк утуқларни арқилап келиду. 
Илаһим, Нурәхмәт вә Туранқиз Тохтахуновларниң чоңқур томурлуқ чинарға охшиған сулалисигә көз һәм тил тәгмисун!

Алмута вилайити,
Әмгәкчиқазақ наһийәси