Әхбаратлар еқими
01 Ақпан, 2024

Йетүк бәдиий тәрҗимә – вақит тәливи

Кейинки вақитларда қәрәллик нәширләр сәһипилиридә миллий әдәбиятимизниң өтмүши билән бүгүнкисигә мунасивәтлик мақалилар пәйда болушқа башлиди. Толиму муһим, бәкму әһмийәтлик ушбу мақалиларда узун жиллардин бери «үгдәп қалған» Қазақстандики уйғур әдәбияти мәсилилири һәққидә гәп қозғалди.
Әдәбий тәнқитниң көңүлдикидәк әмәслиги, уйғур иҗаткарлириниң әсәрлиригә болған қизиқишниң төвәнлиги вә мавазуниң тарийиши мәзкүр җәриянни хелила еғирлаштуруп қойди.
Бу нуқтидин ейтқанда, өзгә тиллиқ оқурмәнниң уйғур әдәбияти вә, умумән, уйғур хәлқи һәққидики тәсиратиниң беваситә әдәбий тәрҗимә арқилиқ шәкиллинидиғанлиғини қәйт қилиш керәк.
Шуниң билән биллә башқа хәлиқләр язғучи, шаирлириниң әсәрлирини уйғур тилиға тәрҗимә қилиш уйғур оқурминини өз иҗади билән тонуштурупла қалмай, шундақла әдәбиятини бейитиду.
Жиғинчақлап ейтқанда, бәдиий тәрҗимә дуния әдәбият җәрияниға қошулушқа, ялғузлуқ вә касатлишишниң алдини елишқа ярдәм бериду, лекин, әпсуски, уйғур әдәбиятида униң бәлгү-аламәтлири байқалмақта.
Бу йәрдә гәп өзгә тилларға уйғур әдәбиятиниң нәччә әсәри тәрҗимә қилинғанлиғида әмәс, мәсилә уларниң қанчилик дәриҗидә тәрҗимә қилинғанлиғида вә, әлвәттә, сүпитидә.
Сан җәһәттин ейтқанда, һечқандақ муәмма йоқ, чүнки «Простор», «Звезда Востока» қатарлиқ журналлар билән «Литературная Азия» вә «Литературная Алма-Ата» кәби альманахлар сәһипилиридә айрим уйғур муәллиплириниң әсәрлири рус тилида елан қилинди. Шуниң билән биллә рус тилида уйғур язғучи, шаирлириниң топламлири нәшир қилинди. Бу җәһәттин 1934-жили йоруқ көргән «Уйғур поэзияси» намлиқ шеирий топламни әсләп өтсәк, купайә. 1968-жили «Голоса уйгурских поэтов» («Уйғур шаирлириниң авази») намлиқ шерий топлам йоруқ көрди. 1973-жили Москвада «Утренний ветерок» («Сәһәр сәлкини») сәрләвһисидә уйғур язғучилириниң һекайиләр топлими оқурмәнләр билән үз көрүшти. 1979-жили йәнә шу Москвада бир вақитта уйғур шаирлириниң икки топлими йоруқ көрди. Уларниң биринчиси «Ветви чинары» («Чинар шахлири»), иккинчиси «Уйғур депиниң авази» («Гул уйгурского бубна») дәп атилиду. 2007-жили йоруқ көргән Қазақстан шаирәлириниң «Мадонны Турана» («Туран мадоннилири») топлимидин хәлқимиз вәкиллиридин Патигүл Сабитова, Хуршидәм Илахунова, Патигүл Мәхсәтова, Гүлнарә Авутованиң шеирлири орун алди. 2013-жили оқурмән билән үз көрүшкән «Созвездие Турана» («Туран юлтузлар түркүми») топлимиға уйғур классик шаирлириниң әсәрлири киргүзүлди.
Шуниң билән бир вақитта, Алмута, Ташкәнт, Москва шәһәрлиридә рус тилида Зия Сәмәди, Һезмәт Абдуллин, Җамалидин Босақов, Мәсимҗан Зулпиқаров, Муңлуқ Бақиев, Әхмәтҗан Һашири, Турған Тохтәмов кәби язғучиларниң әсәрлири изчил вә давамлиқ айрим китап болуп нәшир қилинди.
Бу йәрдә техи 1960-жили Һосман Мәмтахуновниң «Уйғур әдәбиятиниң классиклири» намлиқ китапни нәшир қилдурғанлиғини алаһидә тәкитләш керәк. Ушбу китапта муәллип Хирқитий, Зәлилий, Низарий вә Билал Назим қатарлиқ классик шаирларниң иҗадийити һәққидә тохтилиду.
Мәзкүр шаирларниң исим-нәсиби өзгә тиллиқ оқурмәнләргә – башқа милләт вәкиллиригила әмәс, һәтта уйғурларғиму аз тонуш еди. Тәкитләш керәкки, аридин жигирмә жил өтүп, йәни 1982-жили, Мурат Һәмраев «Шәриқниң талланма лирикиси» түркүмидә икки йүз сәксән миң нусхида Билал Назимниң китавини тәрҗимә қилип, йоруққа чиқарди. Ушбу түркүмдә һәрхил хәлиқләрниң мәшһур шаирлириниң, атап ейтсақ, Низами, Наваи, Бабур, Абай, Мәхтумқули кәби бүйүк қәләмкәшләрниң әсәрлири нәшир қилинатти.
Шундақла Мурат Һәмраев тәрипидин классик шаирлиримиз Зәлилий билән Нәвбәтийниң айрим шеир, ғәзәллири тәрҗимә қилинди. Алаһидә тәкитләш керәкки, мәзкүр тәрҗимиләр беваситә уйғур тилидин қилинған болуп, уйғур муәллиплириниң әсәрлириниң русчә тәрҗимисидә мол орун алидиған наениқлиқ вә қопал хаталардин қечиш имканийитини бәрди.
Бүгүн башқа әдәбий муһитта, башқа мавзуларда ишләватқан, хәлиқара сәһнигә чиқиш йолида қәләм тәвритиватқан шаир, язғучилиримизниң йеңи әвладиниң әсәрләрни өзгә тилларға тәрҗимә қилишта өтмүштики хаталарға мутлақ йол қоймаслиғи, илгәрки нуқсан, камчилиқларни тәкрарлимаслиғи бәк зөрүр.
Уйғур муәллиплири вә уларниң әсәрлириниң тәрҗиманлири алдидики мәхсәтләр түп-асасидин өзгәргәнлиги бүгүн һәммигә аян. Әгәр бурун башқа тилда нәшир қилиш язғучиниң аброй-инавитини ашуридиған алаһидә нәрсә дәп һесапланған болса, заманивий басқучта бу йетәрлик әмәс. Әлвәттә, мабада язғучи тәрҗиманни қизиқтурса вә келәчәктә кәң китапханлар аммисиниң диққитини өзигә җәлип қилса, муваппәқийәт қолға чоқум кәлтүрүлиду. Амма бүгүнки күндә мәсилә тәрҗиминиң йетүклиги, әсәрниң әқлий вә тарихий рәң, колоритини тикләш, әслинусха муәллипиниң йәккә хусусийәтлири билән услубиға қәтъий риайә қилиш қатарлиқ муһим мәсилиләрдин ибарәт.
Шеирийәтни тәрҗимә паалийитиниң алаһидә түри сүпитидә тәрҗимә қилиш муәммалириға чоңқур чөкмигән һалда, биз тәрҗиминиң қайси тәрипигә көңүл бөлүш керәклиги һәққидә бирла мисал кәлтүримиз.
Уйғур хәлқиниң урпи-адәтлири, рәсим-йосунлири, әнъәнилири билән тонуш тәрҗиман Рәхимҗан Розиевниң «Йәттә кәтмән топа» («Семь кетменей земли») шеирида орун алған асассиз бурмилашларға һечқачан йол қоймиған болатти. Шеир мавзусидин көрүнүп турғинидәк, муәллип вапат болған адәмниң қәбригә йәттә кәтмән топа ташлаш рәсим-йосуни һәққидә гәп қозғиған. Мәзкүр шеирниң тәрҗимисидә болса, қайтиш болған кишиниң тавутиға йәттә кәтмән топа ташлиниду дейилгән.
Әпсуски, уйғур шеирийитидә бу хилдики тәрҗимиләр пат-пат учришиду.
Проза әсәрләрни көздин кәчүргәндә, буниңдинму ечинишлиқ әһвалларни көримиз. Умумән алғанда, Қазақстанниң уйғур прозисида һәрхил жанр вә түрлүк мавзулардики әсәрләр моҗут. Уларниң арисида, һәқиқәтәнму, оқурмәнләр қәлбини тәвритидиған надир әсәрләр бар. Ойлаймәнки, әгәр тәрҗиманлар өз һүниригә җиддий вә әстаидил яндашқан болса, уйғур прозисиниң барчә җәзибидарлиғини чәттиллиқ оқурмәнгә убдан йәткүзәләтти.
Тәрҗиманларниң бесим көп қисми қурларара мәтиндин яки сөзму-сөз тәрҗимидин пайдилиниду, андин әслинусхини «шәпқәтсиз» рәвиштә бузуп, уни бурмилайду. Шу әснада тилни билмәй туруп, шундақла мәлум мәнадин ейтқанда, әсәри тәрҗимә қилиниватқан хәлиқниң һаят тәризини, тарихини, мәдәнийитини, турмушини билмәй туруп, язғучи-әдипниң қанчилик истедатлиқ болушидин қәтъий нәзәр, ақивәт һаман һалакәтлик болуши мүмкин.
Ениқ мисалларға мураҗиәт қилайли. Язғучи Камал Һасамдиновниң «Тиләймән аманлиқни» намлиқ һекайиси бар:
«Дадам йоған-йоған йерип ташлавәткән йериндиларни ушшақдаватимән.
– Исмайилҗан, – дадамниң авази титирәп, сәт аңлансиму, бирдин тонудум. Қарисам, дадамниң чирайида қан йоқ, тамдәк татирип кетипту. – Оғлум, мону атқа минип, отунни базға апиривәт».
Мәзкүр парчә рус тилиға мундақ тәрҗимә қилинған:
«Когда, подражая отцу, я хекая, разрубал полено, вдруг услышал голос отца:
– Исламджан, сынок, – голос был тихий, дрожащий, да и сам он был бледный, осунувшийся, – отвези-ка эти дрова на баз».
Һәммидин бурун, әслинусхида һекайә қәһримани дадисиға тәхлит қилип, «тамиғини қирғанлиғи» һәққидә һечнемә дейилмәйду. Буниңдин ташқири, тәрҗиманниң «баз» ибарисини чүшәнмигәнлиги көрүнүп туриду. Әксичә болғанда, у «һойла» мәнасидики «баз» шевисини ишләтмигән болатти. Амма бу йәрдә пүтүнләй қалаймиқанчилиқ йүз бериду, чүнки һекайә қәһримани отунни һойлидин һойлиға тошуған болуп қалған. Әгәр әслинусхида балиниң исми Исмайилҗан болса, тәрҗимидә у Исламҗан болуп өзгәргән.
Тәрҗиманлар әсәрләрниң маһийитини чүшәнмәслик билән биллә, әслинусхиға бәк әркин мураҗиәт қилишиду: кәлсә-кәлмәс сөз-ибариләрни, җүмлиләрни, пүтүнсүрүк бәтләрни «тоқуп», әсәр мәтинини халиғиничә бурмилайду. Буниңға язғучи Турған Тохтәмовниң «Тамға» сәрләвһилик һекайиси яхши мисал болалайду.
Биринчидин, бу әсәр һекайә жанриниң умумий етирап қилинған рәсмий өлчәмлиригә мас келиду, йәни у һәҗим җәһәттин чоң әмәс. Иккинчидин, һекайә қәһриман һаятидин пәқәт бирла вақиәни өз ичигә алиду, демәк, «Тамға» кичик шәкилдики әсәрләр даирисигә кириду. Үчинчидин, һекайә миллий рәң-колорит элементлириға толуп-ташқан, бу өз новитидә әсәргә өзигә хас алаһидә түс бериду.
Мәзкүр һекайиниң тәрҗимиси әслинусхидин хелила пәриқлиниду. Тәрҗиман мәтингә әсәр һәҗимини сезиләрлик дәриҗидә ашуридиған узундин-узун «пәлсәпәләштүрүшни» киргүзүвәткинини тилға алсақ, купайә. Мундақ өзәмчиликкә һәргизму йол қоюшқа болмайду, чүнки бизниң алдимизда проза жанриниң әң кичик шәкли – һекайә турупту.
Буниңдин ташқири, әсәрниң баян қилиниш шәкли бузулған. Ахири һекайидә баш қәһриман қизини сорап кәлгән әлчиләрни үч қетим рәт қилиду, амма азаплиқ ой вә кәчүрмишләрниң нәтиҗисидә у йәнила қизиниң өзиниң узун жиллиқ дүшмининиң оғлиға ятлиқ қилинишиға рази болуп, келишиду. Әтиси әтигәнлиги у аялиға әлчиләрниң төртинчи мәртә келиши керәклигини ейтиду вә бу сөзләр арқилиқ өзиниң әнди тойға қарши әмәслигидин бешарәт бериду.
Тәрҗимидә болса баш қәһриман әтиси әтигәнлиги, немишкиду, көмүқонақ йетиштүрүштә рекорд яратқанлиғи үчүн мукапатқа алған сим-костюмини кийип, һәтта аялини әгәштүрүп, кәлгүси күйоғлиниң өйигә бариду.
Әлвәттә, вақиәләрниң мундақ берилиши һәрқандақ уйғур аилиси үчүн мутлақ қобул қилиниши мүмкин әмәс, чүнки бу уйғур хәлқиниң пүткүл роһий һалитигә, урпи-адәтлиригә тамамән зит нәрсә.
Бәхиткә қарши, мошу хилдики нуқсан, камчилиқлар бу язғучиларниң һекайилиридин сирт йәнә башқа тәрҗиманлар тәрипидин қилинған тәрҗимиләрдиму учришиду.
Йолдаш Азаматовниң «Хәритидики үч чекит» һекайисидә, мәсилән, мундақ мисраларни оқуймиз:
«...Бүглүккә қоюлған җоза үстидә аппақ дәстихан, униңда хилму-хил татлиқ-турумлар, алма, үзүмләр. Җоза йенида поруқлап турған самовар. Меһминимиз төрт қат көрпиниң үстидә путини узуниға сунуп олтириду. У пиялидики чейини арилап-арилап сүмирип қоюп, боғуқ аваз билән сөзлимәктә».
Көрүнүп туридики, һекайиниң парчиси «бүглүк», «җоза», «көрпә» қатарлиқ миллий рәң-бояқ элементлириға тоюнған, лекин тәрҗимидә бу миллий колорит пүтүнләй бурмиланған. Русчә тәрҗимисигә нәзәр ташлайли:
«...На низком столе разная снедь, здесь же кипящий самовар. Гость сидит на топчане, вытянув ногу. Прихлебывая горячий чай, он глухим голосом рассказывает о событиях многолетней давности».
Әслинусхида самовар җозиниң йенида дейилсә, тәрҗимидә у үстәл үстидә болуп қалған. Шуниң билән биллә, тәрҗимидә миллий рәң-бояқларниң көплигән элементлири изсиз йоқалған. Мәсилән, «көрпә» ибариси. «Җоза» сөзи болса, пака үстәл дәп тәрҗимә қилинған. Бизчә болғанда, тәрҗиман өз мәхситигә йетәлмигән, йәни миллий колорит тамамән йоқ. «Җоза» биз үчүн бу пака үстәл әмәс, бәлки қисқа путлуқ ширә яки үстәлчә. Бу деталь бәкму муһим. Көплигән тәрҗиманларниң «пака путлуқ» бирикмисини ишлитиши тәсадипи әмәс. Башқичә ейтқанда, җозиниң егизлиги көрпә үстидә олтарған адәмгә қолайлиқ болуши үчүн, әйнә шундақ ясалған. Тәрҗимидә «меһман бүглүктә олтириду» дейилгән, амма җозиниңму бүглүккә қоюлғанлиғи һәққидә ейтилмиған. Буниңдин келип чиқидуки, һекайә қәһримани бүглүктә олтирип, путлирини җоза астиға сунмай, бәлки җозиға сунған...
Бәзидә ярқин миллий рәң-бояққа тоюнған бир ибарә тәрҗимини рәңдар қиливетиши яки, әксичә, уни пүтүнләй бузуветиши мүмкин. Мисал сүпитидә, әң болмиғанда, «көрпә» сөзини алайли. Уйғурларда көрпә бу – өзигә хас чүшәк болуп, адәттә, узун, амма тар болиду. Көрпиниң едәнгә селинидиғанлиғи, униңға меһманларниң олтиридиғанлиғи барчә уйғурларға мәлум. Бу сөз һәрбир әдипниң әсәридә учришиду.
Лекин мәзкүр ибарә һәрхил йоллар билән йәткүзүлиду һәм бу, өз новитидә, тәрҗиманниң тәпәккүр вә маһарити дәриҗисидин далаләт бериду. Йолдаш Азаматовниң жуқуридики һекайисидин кәлтүрүлгән парчидин тәрҗиманниң бу сөзни тәрҗимә қилмай, «атлап» өтүп кәткинини ениқ көрдуқ.
Башқа уйғур муәллиплири бу җәһәттин сәл амәтлик болди. Мәсилән, язғучи Шайим Шаваевниң «Анар гүлидәк ечилармән» әсәридә мәзкүр сөз тәсвирләш услубида тәрҗимә қилинған: «Старик сидел на толстом одеяле (қелин көрпидә) и слушал тишину, гнетущую, пустую».
Һезмәт Абдулинниң әсәридә мәзкүр ибарә мундақ тәрҗимә қилинған:
«Даже сама Джухаза встала с ложа, покрытого атласным одеялом». («Жухаза»).
Шайим Шаваевниң «Имзасиз хәтләр» әсәридә «көрпә» сөзи башқа ибаригә алмаштурулған: «Потом уже пригласили гостя занять в доме почетное место, а сами украдкой приглядывались к нему. Гульхан чон-апа постелила для гостя новую шелковую курпачу, чем привела его в смущение».
Зия Сәмәдиниң «Майимхан» романиниң тәрҗимисидиму мәзкүр сөз ишлитилгән, амма бу ибарә башқичә йезилған вә униңға изаһ берилгән:
«Музыканты уселись на предназначенной для них бархатной корпаче».
Бу тәрҗимиләрниң һәммиси мәлум миқдарда ләззәтни йоқатқан болсиму, моҗут болуш һоқуқиға егә. Амма һәрқандақ уйғур оқурмини Йәһия Тайировниң «Саадәт териги» һекайисиниң русчә тәрҗимисини мутлақ қобул қилалмайду:
«В минуту он постелил курпачу, покрыл ее скатертью». Көрпә селип, униңға дәстихан йепиш мүмкинму?
Тәрҗиман «курпача» сөзигә изаһ бәргән болсиму, рустиллиқ китапхан дәстихан астиға йәнә көрпә селишниң немә һаҗити бар, дәп гаңгирап қалиду, чоқум.
Уйғур прозисида повесть жанри кәң намайән болған. Лекин уйғур әдиплириниң маһарити тәрҗимиләрдә тоғра тәдбиқ етилмигән. Улар өз әсәрлиридә ипадилимәкчи болған нәрсиләрниң көп қисми бурмиланған яки пүтүнләй йоқап кәткән.
Әнди нәсирниң повесть жанриға тохтилайли. Мисал сүпитидә даңлиқ язғучи Турған Тохтәмовниң «Кона түгмән» әсәригә нәзәр ташлайли.
Умумән алғанда, мәзкүр әсәр, бизниң пикримизчә, пүткүл уйғур әдәбиятиниң әң яхши повестьлириниң бири. Зор маһарәт билән йезилған бу әсәр һәқиқий мәнасида уйғур оқурмәнлириниң әң сөйүмлүк повестиға айланди. Әсәрдики вақиәләр урушниң еғир жиллирида йүз бериду. Жирақтики уйғур йезисиниң күндилик турмуш, тирикчилигини тәсвирлигән язғучи вақиәни баян қиливатқан әсәрниң баш қәһримани балиниң, униң аниси Азниханниң, Садиқниң вә башқа персонажларниң мүҗәз-хулқини, тоғриси обризини катта маһарәт билән ечип бериду. Повестьниң сюжети аддий. Балиниң аниси өзини айимай, пүткүл вуҗуди билән колхозда ишләйду вә урушта җәң қиливатқан йолдишиниң ғәлибә билән қайтип келишини күтиду. Өмүрлүк җүптиниң йеқин ағиниси болған колхоз рәиси Садиқ накалиғи сәвәвидин, урушқа бармайду. У қолидин келишичә достиниң аилисигә қарайду, ярдимини айимайду. Амма қип-қизил ғевәтчи, питнә-пасатчи вә һарам аял Хушнәм Садиқ билән Азниханға төһмәт қилиду. Азниханниң йолдиши Надирға Азниханниң бевапа екәнлиги тоғрилиқ төһмәткә толуп-ташқан хәт язиду. Надир Хушнәмгә ишиниду, шуңлашқа уруштин қайтип келип, өзиниң өйигә – рәпиқиси Азниханниң қешиға әмәс, бәлки Хушнәмниң өйигә бариду. Аридин бираз вақит өтүп, Надир өзиниң хаталашқанлиғини чүшиниду вә аяли Азнихандин кәчүрүм сорайду, аилисигә қайтип келиш хаһиши бар екәнлигини билдүриду. Бирақ Азнихан уни кәчүрмәйду.
Әслинусхида Т.Тохтәмов мундақ язиду:
« – Яқ, Савутка! Силириниң киргәнлиригә рәхмәт. Амма Надир буниңдин кейин бу өйгә киримән дәп ойлимисун. Йепиқ қазан йепиқ бойичә қаливәрсун. Түкәргән түкрүкни қайтип ағзиға елип болмайду. Башқиларға охшаш буни әрмигә узитиветип, кәйнидин турмушқа чиқип кәтсәм, мәнму кетәр едим. Қәдримни билмиди. Әнди Хушнәмни аламду, башқисини аламду – өзи билсун. Амма ейтқиним ейтқан.
Апам ейтқинидин қайтмиди... Бу қетим униң көзидин яшму чиқмиди».
Мәзкүр повесть мәзмуни тәрҗимидә наһайити қопал бурмиланған. Тәрҗимидә мундақ дейилгән: «...бовайлар пешайвандин чүшүп, кочида кетип барғинида, дадамниң улар билән биллә әмәслигини көрдүм. У өйдә қалған еди».
Ениқки, тәрҗиман әсәрниң маһийитини зор дәриҗидә бурмилап, униң ахирини түптин өзгәртивәткән...
Уйғур нәсрий әсәрлири тәрҗимилири һәққидә гәп қилғанда, романларни тәрҗимә қилиш әмәлиятиға тохтилип өтмәскә задила болмайду. Вақит җәһәттин алғанда, роман жанридики әң биринчи тәрҗимә – Һезмәт Абдуллинниң «Турпан тәвәсидә» тарихий романидур. Мәзкүр әсәр 1964-жили «Жазушы» нәшрияти тәрипидин йоруқ көргән.
Мошу романниң рус тилидики тәрҗимиси нәшир қилиниши биләнла, филология пәнлириниң доктори, профессор Мурат Һәмраев мундақ дәп язған еди: «Һәммидин бурун, романниң бәк қисқа екәнлигини тәкитләш керәк. Нәтиҗидә мән буни илаһий қисқартиш дәймән, романда пәқәт бирла бәттин ибарәт «мәдәк» баплар пәйда болупту».
Шундақ қилип, әгәр һекайиләр билән повестьлар тәрҗимилиридә артуқчә қошумчилар, һәддидин зиядә чәлкәшликләр болса, ушбу роман тәрҗиман тәрипидин «рәһимсиз» қисқартилған.
Умумән алғанда, тарихий роман жанри айрим тәтқиқат мавзуси болуши мүмкин. Униң үстигә, уйғур қәләмкәшлириниң қизиқиши зор болған бу хил әсәрләрниң мәсилиси әстаидил үгинишни, әтраплиқ тәтқиқатни тәләп қилиду.
Бу йәрдә пәқәт шуни тәкитләш муһимки, һәрқандақ тарихий әсәрдә һәтта уйғур оқурмәнлиригиму толуқ чүшинишлик болмиған тәпсилатлар болса, тәрҗиман үчүн тарихий романни тәрҗимә қилиш бәк мүшкүл. Башқичә ейтқанда, тарихий роман тәрҗимани наһайити диққәтчән вә еһтиятчан болуши тәләп қилиниду. Ейтилғанларға мисал сүпитидә Зия Сәмәдиниң «Майимхан» романидин парчә кәлтүрәйли. Әсәрниң бешидила төвәндики қурларни оқуймиз:
«Икки қәдәм алға басти Шарванәм:
– Қайси либасни халайдекин, хеним?
–   Мәшру жуязини. Растла, атиси нәдә?
–   Паша ғоҗам бағда. Әтималим..».
Көрүп туруптимизки, умумән алғанда, мәзкүр парчә чүшинишлик. Лекин, еһтимал, заманивий уйғур оқурминидә «мәшру жуяз» ибарилири гуман пәйда қилиши мүмкин.
Тәрҗимидә оқуймиз:
«Только сейчас Шариван решилась покинуть порог и приблизилась к Мастуре на два шага:
–   Какое платье сегодня угодно госпаже?
–   Машру жуяза... Да, кстати, а где же отец?
–   Господин в саду.
Романдики «мәшру жуяза» сөзлири «алтундин һәл берилгән йәңсиз аяллар кийими» дегән мәнани билдүриду. Уйғурларда аяли аилә башчиси болған йолдишини «дадиси» дәп атайду. Романда болса, мәзкүр сөз «господин» — «җанап» дәп тәрҗимә қилинған.
Көрүп турғинимиздәк, тәржиман дедәк аялниң исминиму өзгәртивәткән. Әслинусхида әсәр қәһриманиниң исми «Шарванәм» болса, тәрҗимидә бурмилинип, немишкиду, «Шариван» болуп қалған. Бу йәрдә сөз, ибариләргә изаһ берилгинини тоғра һесаплаймиз.
Шуниң билән биллә тәрҗиманниң әслинусхидики изаһларни тәрҗимә қилмиғини кишини һәйран қалдуриду. Зия Сәмәди мундақ дәп язиду:
«Таҗи мөһри» дәп аталмиш бөлмә гуң җанаплириниң мәхсус ишханиси болуп, орда ичидики башқа бөлмиләрдин көрә һәйвәтлик вә сүрлүк еди». «(Гуң – граф. Хализатниң унвани)».
Заманивий уйғур оқурминигә асасий җәһәттин «гуң» сөзи натонуш екәнлигини етиварға елип, әсәр муәллипи әслинусхида мәзкүр ибаригә изаһ бериду. Бу наһайити тоғра, чүнки роман ХVIII әсирдә йүз бәргән вақиәләрни өз ичигә алғачқа, нәқ мошу сөздә тарихий колорит муҗәссәмләнгән.
Әнди тәрҗимини қараштурайли:
«Резиденция и кабинет гуна Хализата располагалась в центральной части дворца, и на всякого, будь то знатный вельможа или простолюдин, производили впечатление гнетущего холода и суровости».
Ениққи, ушбу тәрҗимә жуқурида кәлтүрүлгән парчиниң муәллип тәкитлигән тарихий рәң-бояқни әйнән бериш бу яқта турсун, уни тамамән қалаймиқанлаштурувәткән. Чүнки рустиллиқ оқурмәнгә «гуң» ибариси чүшинишлик әмәс. Башқичә ейтқанда, тәрҗиман язғучиниң алаһидә әһмийәт бериш арқилиқ оқурмәнни шу вақиттики кәйпиятқа чөмдүрүш мәхситидә қолланған услуб, техникисини чүшәнмигән.
Әпсуски, Зия Сәмәдиниң әсәрлирини тәрҗимә қилиш әмәлиятидила әмәс, бәлки тарихий мавзуға йүзләнгән башқа язғучилиримиздиму мошуниңға охшаш нурғун әһваллар моҗут.
Биз, ниһайәт, шуни чүшинишимиз керәкки, сөзму-сөз, йәни қурларара тәрҗиминиң мустәһкәм әмәлияти, техиму ениқ қилип ейтсақ, мундақ тәрҗимә қилишниң замани аллиқачан кәтти. Бу немә дегәнлик? Бу дегәнлик көплигән уйғур әдәбиятиниң надир әсәрлирини қайтидин тәрҗимә қилиш лазим. Әксичә болса, тәрҗимә җәриянида йол қоюлған өтмүштики бурмилашлар кейинки әвлат оқурминигә өтүп кетиду, халас.
Мошу нуқтидин ейтқанда, уйғур тилиға өрүлгән бәдиий тәрҗимиләр билән бағлиқ ишларниң бүгүнки әһвали бизгә бираз үмүт әта қилиду. Мәзкүр тәрҗимиләр рус тилидин яки қериндаш түркий тиллардин тәрҗимә қилинғинидин қәтъий нәзәр, тоғридин-тоғра, беваситә әмәлгә ашурулуватиду. Бу әснада нами дуния әдәбият мухлислириға яхши мәлум бүйүк язғучилар – Л.Толстойниң, Ч.Айтматовниң, А.Чеховниң, Г.К. Андерсенниң, ДЖ. Свифтниң қәһриманлирини уйғурчә сөзләткән маһир тәрҗиман Малик Мәһәмдиновниң исмини һәммидин бурун тилға елишқа әрзийду. Бу, ейтиш керәкки, асан әмәс. Камил ишинимәнки, тәҗрибилик тәрҗиман катта-чоң тарихий әсәрләрни ана тилимизда сөзлитишкә қадир.
Қазақ, рус, өзбәк шаирлириниң шеирлирини тәрҗимә қилиш билән җанлиқ шуғуллиниватқанлар арисида Әхмәтҗан Исрапиловни аташқа болиду. У шундақла нәсрий әсәрләрниму тәрҗимә қиливатиду. Шундақла проза жанрида Мухтәрҗан Җумаров тәрҗиман сүпитидә өзини яхши намайән қилди.