• Әхбаратлар еқими
• 08 Ақпан, 2024

Әдип тәғдири — хәлқиниң тарихиға айланған

«Мән акамдинму, инимдинму үгәндим. 
Әгәр һаҗәт болса, баламдинму 
үгинишни номус көрмәймән» 
 Әбдилдә ТӘЖИБАЕВ.
 

Әбдилдә Тәжибаев (1909 — 1998) – шаир вә драматург, филология пәнлириниң доктори, профессор, Қазақстанниң хәлиқ язғучиси. У 1909-жили Қизилорда (Ақмешит) шәһиридә дунияға кәлгән. Қизилордидики житим балилар интернатида тәрбийиләнгән. Чимкәнт шәһиридики йәттә жиллиқ мәктәпни тамамлиған. С.Киров намидики Қазақ Дөләт университети (һазирқи әл-Фараби намидики ҚазМУ), Москвадики М.Горький намидики Әдәбият институти йенидики Алий әдәбий курсини тамамлиған. Әмгәк паалийитини 1926 — 1928-жиллири «Еңбекші қазақ» гезитида почта-гезит тошиғучи болуп башлиған, кейин корректор болуп ишлигән. 
1932 — 1934-жиллири Қарсақбайдики «Қызыл кеші», «Лениншіл жас» (һазирқи «Жас Алаш») гезитлирида муһәррирниң орунбасари, 1934 — 1939-жиллири Қазақстан Язғучилар иттипақи башқармисиниң кативи, 1939 — 1943-жиллири Қазақстан Язғучилар иттипақиниң рәиси, 1945 — 1948-жиллири Қазақ ССР Пәнләр академияси Тил вә әдәбият институтида бөлүм башлиғи хизмәтлирини атқурған. 1958 — 1960-жиллири. «Қазақ әдебиеті» гезитиниң мәсъул муһәррири, 1960 — 1984-жиллири Қазақстан Язғучилар иттипақи башқармисиниң кативи, Қазақ ССР Пәнләр академияси Әдәбият вә сәнъәт институтида чоң илмий хадим, театр вә сәнъәт бөлүминиң башлиғи хизмәтлирини атқурған. 
Әбдилдә Тәжибаев 1927-жилдин башлап қәләм тәвритишкә башлиған. Дәсләпки шеирлири шу жили «Жұмысшы» гезитида, кейинирәк, йәни 1933-жили «Жаңа ырғақ» нами билән топлам болуп чиқти. «Оркестр», «Құтқару», «Екі жиған», «Абыл», «Шын жүректен», «Сүйген жүрек», «Таныс дауыстар» намлиқ поэмилири билән шеирлири, «Аралдар», «Жаңа өрімдер», «Кешеден бүгінге», «Кәне қоңырау», «Жастық жылдар», «Құрдастар», «Толағай» вә башқиму шеир топламлири нәширдин чиқти. Ә.Тәжибаев «Жүректілер» пьесилар топлиминиң, «Халқым туралы аңыз», «Жомарттық кілемі», «Жыр күмбез» намлиқ драмилиқ дастанлириниң, «Майра», «Жартас», «Жалғыз ағаш – орман емес», «Көңілдестер», «Қыз бен жігіт», «Монологтар» пьесилириниң, «Дубай Шубаевич», «Той боларда» вә башқиму комедияләрниң муәллипи. «Хаттар сөйлегенде», «Өмір мен ерлік» кәби тәнқит, эссе, нәсрий китаплирида әдәбият билән сәнъәткә мунасивәтлик баһалиқ пикирләрни ейтқан әдәбий тәнқитчи. 

Шәмшидин АЮПОВ,
«Uigur avazi»

 Әбдилдә Тәжибаев — қазақ әдәбиятиниң тарихида исим-шәрипи алтун һәрипләр билән йезилидиған көрнәклик җәмийәт әрбаби. У шундақла әдәбиятшунаслиқ, театршунаслиқ саһасидиму һармай-талмай әмгәк қилған истедатлиқ алим. «Өмір және поэзия» (1960), «Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы» (1971) монографиялири, «Қазақ театр тарихының» I томини (1975) қураштурғучилириниң вә муһәррирлириниң бири болуши униң тәтқиқатчилиқ қирлирини көрситип беридиған муһим әһмийәткә егә әмгәкләр десәк, ашуруп ейтқанлиқ болмайду. 
Тәтқиқатчи-алим “Жылдар, ойлар” китавида Җамбул, М.Әвезов, А.Жубанов, С.Муқанов вә башқа әдәбият, мәдәнийәт әрбаплири һәққидә ой қозғайду. Сәккиз қирлиқ әдипниң һаят йоли қазақ әдәбияти билән мәдәнийитиниң толуқ шәҗирәси дейишкә асас бар. Әдип тәғдири —хәлқиниң тарихиға айланған. Житимчилиқ билән йоқсизчилиқниң дәрдини тартип өскән Әбдилдә Тәжибаевниң шаир болуп йетилишидә шаир аниси Айманкүлниң зор төһпә қошқанлиғи тарихтин мәлум. 1929-жили Қазақ педагогика институтиниң филология бөлүмидә тәһсил көргән болғуси шаир әмгәк паалийитини Қарсақбайдики «Қызыл кенші» гезити муһәрририниң орунбасари лавазимидин башлап, «Лениншіл жас» («Жас Алаш») гезити муһәрририниң орунбасариғичә болған балдақларни бесип өткән. Униңдин кейинки һаяти Қазақстан Язғучилар иттипақиниң, Қазақстан Пәнләр академиясиниң лавазимлиқ хизмәтлиридә өтти. 
Өткән әсирниң жигирминчи жиллиридин нәзим дуниясиға бөсүп киргән шаирниң шан-шөһрити өзи йоруқ дунияни тәрк әткәнгә қәдәр өчкән әмәс. Дәсләпки шеирлар топлими «Жаңа ырғақтан» (1934) башланған иҗадий издинишләр өз чоққисидин төвәнлигини йоқ. Шаир қәлимигә мәнсүп дастанлириниңму сани хелә бар. «Оркестр», «Абыл», «Портреттер», «Майра», «Монологтар», «Ақын» кәби әмгәклири өткән әсирниң 30 — 60-жиллири арилиғидики қазақ поэзиясиниң йүксәк чоққиси болди, дейишкә әрзийду. Талантлиқ шаирниң «Аралдар» (1958), «Кешеден бүгінге» (1964), «Жартас» (1967), «Көне қоңырау» (1973) китаплириму әдипниң көзлигән пәллисигә йетип, қазақ поэзиясиниң өрләш йолиға чүшкәнлигиниң рошән испатидур. Шаирниң жуқурида тилға елинған әсәрлири көплигән хәлиқләр тиллириғиму тәрҗимә қилинип, оқурмәнләр қәлбидин мунасип орун алған.
Әбдилдә Тәжибаевни көпкә тонутқан йәнә бир мурәккәп жанр — драматургия. У бу саһадиму қириқ жилға йеқин әҗир сиңдүргән истедатлиқ қәләм саһиби. Әдип 1964-жили «Жүректілер» намлиқ дәсләпки пьесилар топлимини нәширдин чиқарди. «Жомарттың кілемі», «Халқым туралы аңыз», «Көтерілген күмбез» намлиқ әсәрлиридә Вәтәнгә муһәббәт, достлуқ, инсаний пәзиләт идеялири толуп-ташқан. Шундақла зулум-ситәм, қатиллиқ, сатқунлуқ кәби нашайин һәрикәт егилириму өз дәриҗисидә гәвдиләндүрүлгән. «Гүлден, дала», «Майра», «Жартас», «Жалғыз ағаш орман емес», «Қыз бен солдат», «Көңілдестер», «Монологтар» драмилирида — инсан әркинлиги, уларниң җәмийәттики орни, муһәббити, гражданлиқ-вәтәнпәрвәрлик пәризлири һәққидә муһим мәсилиләр оттуриға қоюлған. 
Әбдилдә Тәжибаев қазақ театр сәнъитини драматургиялик әсәрләр билән тәминләштә һармай-талмай әмгәк қилған истедатлиқ драматург. Униң 1971-жили йезилған «Қазақ драматургиясының дамуы мен қалыптасуы» әмгигидә «Трагедияләр билән драмиларға жиғлиған болсақ, пуханимиз қанғичә күлидиған комедияләргә немишкә нәзәр ағдурмаймиз?», дегән пикир алға сүрүлгән һәм әдип өзи у пикирләргә җавап сүпитидә көп жанрларда қәләм тәврәткән. Һәтта мифик драмиларни вуҗутқа кәлтүрүштә қәләмдиши Мухтар Әвезовтин үгәнгәч, униң билән мусабиқигиму чүшкәндәк болди. Әбдилдә Тәжибаевниң «Жалғыз ағаш орман емес», «Қыз бен солдат» пьесилири бойичә сәһниләштүрүлгән спектакльлар 1958 — 1967-жиллири Москва тамашибинлириниму қайил қилип, қәлб тарлирини чәккән еди. Әдипниң «Майра» драмисини өз сәһнилиридә қоймиған қазақ театри йоқ десиму болиду. Истедатлиқ драматург «Ақын мен Батыр», «Өшпеген оттар» пьесилирини йезип, яшинип қалған болсиму тиним тапмай, кечә-күндүз шиҗаәтлик әмгәк қилған қәләм саһиби. 
Әбдилдә Тәжибаев қазақ кино сәнъитиниңму тәрәққий етишигә зор үлүш қошқан әрбаптур. У Н.Погодин билән һәмкарлиқта «Жамбыл» бәдиий фильминиң сценарийини йезип, 1954-жили кино мухлислириниң диққитигә һавалә қилди. Әдип башқа әдәбият вәкиллириниң бирқанчә әсәрлирини қазақ тилида сөзләткән маһир тәрҗиман сүпитидиму көпчиликкә тонулди. А.Пушкин, Т.Шевченко, Н.Островский, Г.Гейне кәби рус муәллиплириниң әсәрлирини қазақ тилиға әркин һәм маһиранә тәрҗимә қилишни билди.
 Әбдилдә Тәжибаев җәмийәт әрбаби сүпитидиму тилға аларлиқ изгү ишларни әмәлгә ашурди. У узун жиллар давамида Германия-Қазақстан достлуқ җәмийитиниң рәиси болди. 1963-жили Қазақстан Алий Кеңишиниң депутати вә Җумһурийәт Алий Кеңиши Президиуминиң әзалиғиға сайланған. У Қазақстанниң хәлиқ язғучиси, Қазақстан Җумһурийити Дөләт мукапитиниң лауреати, Лени», Октябрь инқилави, икки қетим Әмгәк Қизил туғи вә “Һөрмәт бәлгүси” орденлири вә бирқанчә дөләт медальлири билән тәғдирләнгән. Бу күнләрдә туғулғининиң 115 жиллиғи атап өтүлүватқан истедатлиқ әдип вә униң қалдуруп кәткән бай һәм бебаһа мираси әвлатлири қәлбидә әбәдил-әбәт сақланғуси.