• Әхбаратлар еқими
• 02 Мамыр, 2024

Чәвгән

Әвлат тәрбийисидә миллий оюнларниң атқуридиған роли интайин чоң. Улар бу оюнлар җәриянида җисманий тәрәққий етип, тәртип-интизамға риайә қилишқа үгиниду. Миллий оюнлар жүгрәш, һәрикәт қилиш — тәнтәрбийә мәшиқлиридинла ибарәт болуп қалмай, улар бәдиий сөз бирлигидә әмәлгә ашиду. Миллий оюнларниң асасий қисми әмгәк сөйүшкә, тапқурлуққа вә җисманий тәрәптин чиниқишқа, чәбдәс болуп тәрбийилинишкә қаритилған. Төвәндә милләтниң мәнивий ғәзниси болған миллий оюнларниң бири — «Чәвгән» оюниға қисмән тохтилип өтүшни мувапиқ көрдуқ.

Шәмшидин  АЮПОВ,
«Uiğur avazi»

“Чәвгән” – қедимий заманларда түркийтиллиқ хәлиқләрдә кәң таралған спорт оюни. Оюнчилардин маһирлиқ билән чәбдәсликни тәләп қилидиған мәзкүр оюн түри йеқинқи заманларғичә барлиқ түркийтиллиқ хәлиқләрдә, җүмлидин қазақлар билән уйғурларда миллий оюн сүпитидә қоллинилип кәлгән. Әпсуски, бу оюн түрини һазирқи күндә барлиқ түркий хәлиқләрниң әвлатлири унтиди, десәкму болиду.
«Чәвгән» оюнини ядимизға чүширидиған ат спорт түри бу күнләрдә Европида учришиду. Инглиз ақсүйәклириниң сөйүмлүк спорт оюниниң бири — «Поло» оюни. У бүгүн биз, уйғурлар, билән қазақ қериндашларға пәқәт телевизия арқилиқла яхши тонуш. Ениғирағи, ат үстидә әгир яки илмәк таяқ билән доп қоғлап ойнайдиған бу оюнни «ат хоккейи» дейишкиму болиду. Уни заманисида бизниң әҗдатлиримизму яқтуруп ойниған. Униңға қедимий түркий мираслар, атап ейтсақ, улуқ әлламалар Махмут Қәшқәрий билән Йүсүп Хас Һаҗипниң әмгәклири испат болалайду. X — XI әсирләрдики түркий хәлиқләрниң қедимий мираслирида «Чәвгән» оюни тоғрилиқ ениқ мәлуматлар бар. Улуқ шаир, әдип, философ вә дөләт әрбаби Йүсүп Хас Һаҗип өзиниң шаһанә әсәри «Қутадғу билик» дастанида «Әлчиләр қандақ болуши керәклиги» тоғрилиқ баян қилинидиған бабида ушбу чәвгәнни тилға алиду. «Әлчи билимлик, идрәклик, наһайити жүрәклик, еғир-бесиқ болуши керәк, улар сөзгә тәбир берәләйдиған йәнә дамка-шахмат ойнашни яхши билсун, рәқиплири униңдин раса мат болсун. Чәвгән оюнида маһир болсун, оқму аталисун» дәйду. Әнди улуқ тилшунас алим, мәшһур җәмийәт әрбаби Махмут Қәшқәрий яратқан аләмшумул төһпиләрниң бири «Түркий тиллар дивани» шаһанә әсәридә чәвгәнни ат үстидин мәхсус илмәк таяқ билән доп қоғлап ойнайдиған спорт түри дәп атап өтиду. Тәкитләш лазимки, мәзкүр оюнниң асасий бөшүги – түркий хәлиқләр екәнлиги шүбһисиз.
Әҗдатлиримиз ойниған «Чәвгән» оюни бүгүнки күндә дуния хәлқиниң қизиқишини ойғитип, кәң тарилип кәлмәктә. Ейтишларға қариғанда, Аргентинида, һәтта аялларму ушбу оюнни ойнайдиған көрүниду.«Чәвгән» оюни кейинки жиллири хошна Өзбәкстан Җумһурийитидиму яхши йолға қоюлуп кәлмәктә. 
Хуласә шуки, умумән, миллий оюнларниң пәйда болушиға әҗдат­лиримизниңму қошқан төһписи бар. Униң билән биз һәқлиқ йосунда пәхирлинимиз. Шундақ екән, әйнә шу әҗдатлардин мирас қалған миллий оюнлиримизни бүгүнки яш әвлатқа аманәт сүпитидә қалдуруп һәм уни үгитип кәтсәк, нур үстигә нур болар еди. Көрнәклик философ Зигмунд Фрейд: «Оюн дегинимиз – бала үчүн уни һечким үгитәлмәйдиған нәрсигә үгитиш услуби», дегән екән. Демәк, әҗдаттин әвлатқа мирас қалған миллий оюнлиримизни һечқачан унтумай, уни заман тәливигә мувапиқ йеңичә йүксәлдүрәлисәк, милләт келәчигиниң парлақ болидиғини талашсиз.