• Гезитхан пикри
• 25 Қаңтар, 2018

Әтики күнимиздин немә күтимиз?

Кейинки вақитларда «Уйғур авази» гезити сәһипилиридә миллий-мәдәний тәрәққиятимизға аит бирқатар мақалилар елан қилинди. Уларда көтирилгән мәсилиләр миллий роһидин үзүл-кесил мәһрум болмиған һәрқандақ адәмни тәврәндүриду, ой салиду. Бизму бу мәсилә әтрапида шәкилләнгән бәзи пикир-мулаһизилиримизни көпчилик билән ортақлишишни мувапиқ көрдуқ. Бу, әлвәттә, наһайити чоң һәм чәксиз мавзу. Шуңлашқа муһим бәзи мәсилиләргила тохтилип өтмәкчимиз.Милләт келәчиги ­– миллий маарипта Мошу қанатлиқ ибаригә әмәл қилсақ, «бүгүн миллий маарипимиз қанчилик дәриҗидә?», дегән соалниң пәйда болуши тәбиий. Лекин, миңларчә әпсус, бу әснада еғиз толтуруп махтанғидәк һечнәрсимиз йоқ, дәп ишәшлик ейтсақ болиду. Чүнки биз Қазақ ели яритип бериватқан, дөләт Конституциясидә капаләтләндүрүлгән мүмкинчиликләрдин тоғра һәм толуқ пайдилиналмайватимиз. Бу, әлвәттә, өз алдиға чоң мавзу. Шуңлашқа миллий мәктәплиримизгә бала топлаш мәсилисигила тохтилайли. Биз бу мәсилиниң интайин муһимлиғиға қаримай, мәвсүмлүк ишқа айландурувалдуқ. Күз келип, дехан бир жиллиқ әмгәк-әҗриниң һосулини жиққандәк, мәктәпкә бала топлашта бир-икки ай паалийәтчанлиқ көрсәткәндәк қилимиздә, қалған жил давамида уни каллимиздин чиқириветимиз (Ейтмақчи, гезит-журналлиримизға муштири топлаш, театр абонементлирини тарқитиш җәрияни һәққидиму худди шу пикирни ейтсақ болиду). Мәктәпләргә бала топлаш мәсилиси биз үчүн қиямәт-қайим. «Уйғур мәктәплириниң келәчиги йоқ», дәп ейтқан бир биләрмәнниң ғодур пикрини көпчилик модиға айландурувалди. Бу йәрдә миллий мәктәплиримизниң әвзәлликлири һәққидә гәп қозғимаяқ қояйли. Чүнки бу һәққидә зиялилиримиз, җай-җайлардики мәдәнийәт мәркәзлириниң вәкиллири билән жигитбашлири ейтип, еғизиниң бир қат териси чүшүп кәтти. Биз пәқәтла «немишкә шундақ?» дегән соалға җавап издәп көрәйли. Һәрқандақ адәм балисини бирәр һүнәр егиләш яки билим елиш үчүн устазниң алдиға апарғанда, униң әқил-парасити, кәспий маһарити вә, әлвәттә, җәмийәттә тутқан орнини баһалап, иш тутиду. Өтмүштә устазларниң иззәт-абройи шу дәриҗидә жуқури едики, уларниң алдиға балисини йетиләп кәлгән ата-аниниң «гөши сениң, устихини мениң» дәп тапшуруши тәсадипи ейтилған гәп әмәс. Бу мәсилә бүгүнки таңда қанчилик дәриҗидә туриду? Бирла мисал. Бизниң дәвримиздә кочида муәллимни учритип қалсақ, орнимизда тохтап, баш кийимимизни елип саламлишаттуқ. Һазирчу? Устазлар билән оқуғучилар арисидики мунасивәтни, юмшақ ейтқанда, мувапиқ дәриҗидә дәп ейтиш тәс. Оқуғучиниң муәллимгә болған һөрмәтсизлиги адәттики иш болуп қалди. Униңға ким әйиплик? Әлвәттә, биз, ата-анилар. Балимизни һимайә қилип, һәрқандақ мәсилидә муәллимниң гекитигигә есилишқа тәйярмиз. Немишкә шундақ? Чүнки муәллимләрниң җәмийәттики тутқан орнини шу қәдәр пәсләштүрүвәттуқ. Һәрқандақ чоң-кичик мәрасимларда муәллимлиримизниң бар-йоқлуғиға көңүлму бөлмәймиз. Билсәк, муәллим биз дәрру төргә башлайдиған тиҗарәтчиниңму, һаҗимниңму устази. Миңлиған пәрзәнтлиримизгә билим берип, милләт келәчигини тәминләватқан тәвәррүк инсанлар. Әлвәттә, һаҗимлиримизға, болупму улар яшанған адәмләр болса, чоң һөрмәт турғусидин қариғинимиз яхши. Чоңларға һөрмәт көрситиш миллий урпи-адәтлиримизниң бир есил қирини намайиш қилғуси. Ейтмақчи болғинимиз, устазларму һечкимдин кам әмәс. Миллий бирлик вә өзара өмлүк Бу мәсилә һәрқандақ хәлиқниң мәдәний тәрәққиятида әң муһим роль ойнайдиғанлиғи аллиқачан испатлинип болған һәқиқәт. Бу мәсилидә биздә немишкә бирлик йоқ? Бизчә болғанда, бу мәсилиниң учи төвәндики асасий нуқтиларға келип тирилиду. Биз тәнқитни сәмимий қобул қилиш ихтидаридин мәһрум. Һәрқандақ мәсилидә тәнқидий пикир ейтилдиму, болди, у адәмни өзимизгә дүшмән дәп тонуймиз. Тоқумни қарнимизға елип, дәрру һуҗумға өтимиз. Сиркимиз су көтәрмәйдиған һаләткә чүшүп қалдуқ. Һәрким өзиниңкини һәқ дәп, өзимизниң гепини сүттин пак санаймиз. Ялған махташ билән қуруқ тағани өрә турғузушниң мүмкин әмәслигигә көз йәткүзгимиз кәлмәйду. Тәнқит – утуқ, тәрәққият капалити екәнлигини етирап қилмаймиз. Аримизда сәмимий бәс-муназириниң йоқлуғиму асасий нуқтиларниң бири. Шу нәрсә ениқки, бәс-муназиригә чүшкән һәрқандақ мәсилә өзиниң мәнтиқилиқ йешимини җәзмән тапиду. Чүнки нәқ бәс-муназирә һәқни һасил қилиду. Кәчүрүмчанлиқ яки кәчүрүм сораш хисләтлири биз үчүн тамамән ят. Бирәвниң алдида өткүзгән хаталиғимиз яки камчилиғимиз үчүн кәчүрүм сорашни номус көримиз. Кәчүрүм сориғанлиқни тәслим болғанлиғимиз, тиз пүккәнлигимиз яки баш әккәнлигимиз дәп чүшинимиз. Әсли ундақ әмәс. Кәчүрүм сораш (әлвәттә, әйиви болса), инсан балисиниң бойиға сиңгән әң есил, гөзәл пәзиләтлириниң бир көрүнүши, халас. Бу инсаний хисләт шәриәттиму рәғбәтләндүрүлиду. Әнди кәчүрүм сориған адәмни кәчүрмәслик, гуна һесапланғуси. Бир-биримизни етирап қилмаслиқму миллий тәрәққиятимизға давамлиқ кашила болуватқини һәқ. Бу – зияли әһлиниң шәнигә дағ кәлтүрүватқан илләтлиримизниң бири. «Вай, у кимкән шунчә?», «Немә қиптәк у шунчә?» вә һаказиларни еғиз толтуруп ейтимиз. Болмиса уларниң һәрқайсиси миллий-мәдәний тәрәққиятимизға биркишилик һәссисини қошуп келиватиду. Тутқан йолумиз билән ейтқан пикримиз натоғра болсиму, өзимизниңкини тоғра дегәнләрни махтап, йәттә қәвәт асманниң үстигә чиқириватқинимиз хәлиқ үчүн қанчилик зиян әкиливатқиниға писәң қилмаймиз. Әсли зиялиларниң милләт сүпитини бәлгүләйдиғанлиғи инкар қилип болмайдиған һәқиқәт. Чүнки зиялисиға қарап, хәлқигә баһа берилиду әмәсму! Мақалимизни хуласиләштин илгири, инглиз философи Элеонора Рузвельтниң әқиланә пикри билән ортақлишип өтүшни мувапиқ көрдуқ. У яқ җәмийәттә адәмләрни үч топқа бөлүпту. Келәчиги парлақ, дағдам тәрәққият йолиға чүшкән адәмләр баш қошқанда әтики күни, истиқбали һәққидә музакирә қилип, келәчәккә план-реҗиләрни түзидекән. Иккинчи топтики адәмләр әтрапта болуватқан вақиә-һадисиләрни муһакимә қилип, өзлиригә тегишлик хуласә чиқирип, иш тутидекән. Әнди үчинчи топтики адәмләр болса, өзиниң әтрапидики адәмләр һәққидә, «Әву андақ дәпту, мону мундақ қипту, андақ десә боптекән, мундақ қилса боптекән» дейиш биләнла чәклинидекән. Бизчә ейтқанда, қуруқ ғевәт. Мана мошу топқа чүшүп қелиштин сақлинайли, қериндашлар! Шавкәт НӘЗӘРОВ, журналист, язғучи.