• Маарип
• 03 Қыркүйек, 2020

Дәрислик – тәңдашсиз билим мәнбәси

Маарип – һәрқандақ дөләтниң асаси. Келәчәктә бизни немиләр күтидиғанлиғи беваситә оқуғучиларниң бүгүнки билимигә бағлиқ. Әгәр балилар бағчисида сәбиләр оқуш вә йезиш асаслирини үгәнсә, мәктәптә зор билим сәвийәсини егиләйду, әтрап муһит билән өзара мунасивәт орнитиду, һаятий тәҗрибә топлашқа башлайду. Бала нәқ мәктәпниң васитиси түпәйли җәмийәттә яшашқа тәйярлиниду. Мошулар арқилиқ яш әвлатниң келәчиги, истиқбали муәәйәнлишиду. Маарип — мәрипәткә һәрқачан алаһидә етивар берилип, давамлиқ ислаһат қилинишиму шу баистин, әлвәттә.
Оттура мәктәптә билим сүпитини яхшилишта дәрисликләрниң муһим роль ойнайдиғанлиғи һәркимгә аян. Заман-заманлардин бери дәрислик оқуғучиларға изчил билим бериштики бирдин-бир қурал болуп келиватиду. Башқичә ейтқанда, дәрислик – инсанийәт кәшип қилған әң бебаһа, тәңдашсиз билим мәнбәси. Чүнки миллий әнъәнә, урпи-адәт, мәнавият, әсәр-әтиқә, қәдрийәтләр билән илим-пән, шу җүмлидин педагогика вә техника муваппәқийәтлири оқуш программилири билән дәрисликләрдә өз әксини тапиду.
Йеңи технологияләр кәң җарий қилиниватқан, компьютерлиқ вә оқутушниң башқиму заманивий васитилири мислисиз йүксилип, җими мәктәпләрдә аммивий рәвиштә қоллиниливатқан бүгүнки күндиму дәрислик өз әһмийитини йоқатмай, дәвир тәләплиригә әгишип, тәдриҗий риваҗланмақта.
Дәрислик йезиш — мурәккәп бир җәриян. Дәрислик муәллипиниң чоңқур билим вә мол тәҗрибә саһибкари болушила купайә әмәс. Оқуш қураллирини йезишни қолға алған мутәхәссисниң билим даириси кәң, дәрисликкә қойилидиған дидактикилиқ-методикилиқ тәләпләрдин толуқ хәвәрдар болуш, стандартлар билән программиларда көрситилгән билимни оқуғучиларға йүксәк маһарәт билән изчил, қәдәмму-қәдәм йәткүзүш, балиларниң яш алаһидилиги билән психологиясини чоңқур чүшиниш, маарип-мәрипәтниң җәмийәттә егиләйдиған орни һәмдә адәм капиталиниң мукәммәллишиштики роли қатарлиқларниң йетүк билимдани болуши шәрт.
Чоң әвлат вәкиллири кеңәш маарип системисини һели унтуғини йоқ. Кеңәш маарипи сүпәт җәһәттин дуниядики алдинқи үчлүккә киргән екән. Оттура, оттура мәхсус вә алий мәктәпләрдә һәрбир дәрис наһайити бәләнт дәриҗидә өтүләтти. 100дин ошуқ жирик мәһкимә билим бериш системисиға хизмәт қилатти. Әйни чағда СССР Педагогика пәнлири академиясидә 100 миңдин ошуқ алим меһнәт қилған еди.
Саһа мутәхәссислириниң тәкитлишичә, кеңәш билим бериш системисида ушбу утуқлар билән бирқатарда нуқсан-камчилиқларму орун алған екән. Өткән әсирниң 80-жиллирида мәктәпләрдә йеңи пәнләр киргүзүлүп, оқуғучиларниң мәзкүр пәнләрни өзләштүрүш иқтидари сезиләрлик төвәнлигән. Униң үстигә, кеңәш дәвридә дәрислик вә оқутуш-методикилиқ комплекслар Москвада нәшир қилинип, барлиқ иттипақдаш җумһурийәтләр мәктәплириниң оқуғучилири асасән коммунистик ғайә билән суғирилған тәрҗимә дәрисликләр арқилиқ билим алатти. Елимиз мустәқилликкә еришкәндин кейин, вәтәнлик алимлар билән методист-устазлар тәрипидин миллий қәдрийәтләр асасида йезилған, йеңи әвлат дәрисликлири дәп нам алған оқуш қураллири тәйярлинип, йоруқ көрди. Чарәк әсир давамида мәзкүр дәрислик вә оқутуш – методикилиқ комплекслар бирнәччә қетим қайта ишлинип, жилдин-жилға мукәммәллишип, нәшир қилинди вә бу җәриян һазирму давамлишиватиду.
Дәрислик нәзәрийәсиниң асасчиси, бүйүк чех педагоги Ян Каменский ХVII әсирдә «Рәсимләрдики һисий шәйиләр дунияси» намлиқ тунҗа рәсимлик дәрислигини йезип, саһа тәрәққиятиниң келәчигини бәлгүләп бәргән еди. Ейтиш керәкки, алимниң буниңдин 400 жил бурун йезилған мәктәп дәрислигини түзүшниң нәзәрийәвий принциплири һелиму әһмийитини йоқатмиди. Ян Каменскийниң дәрисликниң оқутуш қурулмисида тутидиған орни, униң илмий вә, шуниң билән биллә, раван тилда, аддийдин мурәккәпкә қарап чүшинишлик йезилиши керәклиги кәби қиммәт қарашлири билән пикир, баянлири йүзлигән жиллар мабайнида дәрислик йезишқа бәл бағлиған муәллипләр үчүн үлгә-нәмунә болуп, қолланма хизмитини атқурди.
Дәрислик – милләтниң шәкиллинишидики бетәкрар бир һадисә. Ушбу йөнилиштә К.Д. Ушинский, Д.Д. Зуев, А.Шопе қатарлиқ даңлиқ педагог-алимлар әстаидил паалийәт жүргүзүп, саһа тәрәққиятида өчмәс из қалдурди. Бу җәһәттин атақлиқ мәрипәтчи, шаир, язғучи Ибрай Алтынсаринниң қазақ миллий маарипида егиләйдиған орни алаһидә. У тунҗа анатиллиқ мәктивини ечип, қазақ тилида йезилған дәсләпки дәрисликниң муәллипи аталди. «Мәктәпләр үчүн йезилған дәрисликләр өзиниң идеологиялик мәзмуни һәм униңда берилгән материаллар җәһәттин ана тили билән хәлиқ даналиғиниң бай мирасиға асаслиниши керәк. Дәрислик қизиқарлиқ вә оқуғучиларға чүшинишлик болуши шәрт», дәп язған еди у өзиниң бир мақалисида. И.Алтынсаринниң «Қазақ хрестоматияси» бүгүнки күндиму балилар билән ата-аниларниң сөйүмлүк китави болуп қалди.
Дәрислик йезишниң өз қанунийәтлири бар. Бу қанунийәтләрни чоңқур илмий нуқтида өзләштүрмигән муәллип тәрипидин йезилған дәрисликләрдә муқәррәр рәвиштә нуқсан-камчилиқлар орун алиду. Мәктәп дәрисликлириниң бәрпакарлири – конструкторлири (муәллип, тәһрир, рәссам, техникилиқ вә бәдиий муһәррирләр) күн тәртивидики тәләпләрниң һөддисидин алий дәриҗидә чиққандила, улар яратқан мәһсулат тәл-төкүз, беҗирим болиду. Бу, шүбһисизки, билим бериш сапасини көтиришниң асаслиқ амиллириниң бири.
Шуниң билән биллә, маарип-мәрипәтни техиму риваҗландурушта оқутуш программилириниң сүпитини йәниму мукәммәлләштүрүш, педагог-устазларниң кәспий маһаритини давамлиқ көтириш, риқабәткә қабилийәтлик әвлат йетилдүрүш, мәнивий-әхлақий вә вәтәнпәрвәрлик тәрбийә, заманивий технологияләрни, илим-пән кәшпиятлирини җарий қилиш, дәрисликшунаслиқ илмини тәрәққий қилдуруш, билим бериш саһасидики йетәкчи дуния мәмликәтлиридә елип бериливатқан иш-паалийәтләрни тәтқиқ қилип, тегишлик хуласиләрни чиқириш, әң муһими, «Билим, билиш, маһарәт» парадигмисидин «Оқуғучиларниң иқтидарини шәкилләндүридиған нәтиҗигә йүзләнгән билим бериш» парадигмисиға көчүш қатарлиқлар муһим роль ойнайду.
Бу әснада миллий мәктәплиримиз үчүн дәрисликләрни йезип, пүткүл аңлиқ һаятини маарипқа, илим-пәнгә, педагог кадрларни тәйярлашқа беғишлиған Айшәм Шәмиева, Ғоҗәхмәт Сәдвақасов, Туғлуқҗан Талипов, Шавдун Кебиров, Октябрь Җамалдинов, Шеривахун Баратов, Махмут Абдурахманов, Рабик Исмайилов, Савут Моллавудов, Бүвихан Әлахунова, Патигүл Сабитова вә мубарәк исим-шәрипи тилға елинмай қалған онлиған башқиму алим, мутәхәссисләрниң пидакар әмгигини мәмнунийәт һәм чоңқур иптихар билән қәйт қилимиз. Һазир бу намайәндилиримизниң ишини уларниң шагиртлири муваппәқийәтлик давамлаштуруп, анатиллиқ мәктәплиримизни сүпәтлик дәрисликләр билән тәминләштә аз болмиған төһпиләрни қошуватиду. Салаһийәтлик тәрҗиманлиримиз өз өшнисидики вәзипини утуқлуқ атқуруватиду.
Һәр жили йеңи оқуш жили башлиниш һарписида уйғур редакциялири моҗут нәшриятларға у яки бу дәрислик һәққидә әхбарат елиш мәхситидә сансизлиған адәм телефон қилиду. Әслини сүрүштүргәндә, «Қишниң ғеми яздин» дегән нәқил асасида иш тутқан әвзәл, йәни новәттики оқуш жили аяқлашмай туруп, кейинки жилниң тәйярлиғини көрүш әқилгә мувапиқ. Һаҗәтлик дәрисликләрни алдин-ала тизимлап, шу оқуш қурали йоруқ көргән нәшриятниң мәхсус китап дукиниға мураҗиәт қилиш лазим. Йәнә бир мәртә алаһидә тәкитләш керәкки, һәрқандақ кархана өз мәһсулатиниң херидариниң көп болушиға мәнпийәтдар. Бу җәһәттин нәшриятларму истисна әмәс. Дәрислик буйрутма асасида нәшир қилиниду, йәни тираж оқутуш уйғур тилида жүргүзүлидиған мәктәпләр буйрутмилири асасида шәкиллиниду. Шуңа әң авал җай-жайларда буйрутма мәсилисигә диққәт бөлүш лазим.
Һазир иҗтимаий торларда сахта мәрипәтвәрләр, хәлқи үчүн бирәр иш қилип бақмисиму, өзлирини худди тағни талқан қиливәткәндәк көрситишкә хуштар, диванда оңда йетип, бемәна һөкүм чиқиридиған иғвагәрләр көпийип кәтти. Бу хилдики «Фейсбук» чолпанлири билән пәтвачилар иҗтимаий таратқуларда чәклимә-цензуриниң йоқлуғидин пайдилинип, ағзиға кәлгәнни билҗирлап, соғақчилиқ уруғини сәпмәктә. Йеқинда әшундақ салаһийәтсиз, миллий маариптин тамамән бехәвәр болушиға қаримай, өзини зор чағлап, билимдан һесаплайдиған, һазир чәт әлдә яшаватқан сабиқ вәтәндишимизниң: «Уйғур мәктәплиридә дәрисликләр йоқниң орнида, мәһәллә-мәһәллиләрдики жигитбашлири хәлиқтин пул жиғип, дәрисликләрни сетивелип, оқуғучиларға тарқитип бериватиду», дегәнгә охшаш қип-қизил төһмити ғәзәп-нәпритимни қозғиди. Мундақ бурадәрләргә дәрру рәддийә бериш керәк. Миллий мәтбуатимизниң байрақдари болған гезит арқилиқ дүмбисидин түңлүк ачсаңму ичигә йоруқ чүшмәйдиған, оқ йәтмәс йәргә муш тәңләйдиған мошу хилдики наданларға дөлитимиз тәрипидин җими анатиллиқ мәктәплиримизниң дәрислик вә оқутуш-методикилиқ қолланмилар билән толуқ һәм һәқсиз тәминлиниватқанлиғини, хәлқимизниң маарип-мәрипити, сәнъити, мәдәнийитиниң ронақ тепип, йүксилишигә барлиқ шараитларниң яритилғанлиғини әслитип өтмәкчимән. Уйғур мәктәплиридики балилар саниниң қисқираватқанлиғи, миллитимиз вәкиллири үгүттәк яшаватқан йеза-кәнтләрдә синипларниң аз ечиливатқанлиғи вә һаказилар – бу мутлақ башқа мәсилә һәм буниңға пәқәт өзимизла әйиплик, халас.
Бәрһәқ, миллий маарип мәсилисиниң күн тәртивидин чүшмәй келиватқанлиғи хелә узун болди. Рәсмий мәтбуат сәһипилиридә, һәрхил көрүнүштики мәҗлис-сорунларда моҗут шараитлардин толуқ пайдилиниш, пәрзәнтлиримизни анатиллиқ мәктәпләрдә оқутуш һәққидә күрмиң қетим ейтилди, тәшвиш-әндишигә толған чоң-кичик мақалилар йезилди. Гезитимизниң өткән санида елан қилинған Руслан Арзиевниң тәтқиқат характерлиқ көләмлик мақалисиму пүтүнләй миллий маарип мәсилисигә беғишланди. Ушбу мавзуға аит «Уйғур авазиниң» бөлүм башлиғи Шәмшидин Аюповниң вә башқа миллий маарип пасибанлириниң онлиған, һәтта йүзлигән мақалилири бесилди. Амма нәтиҗә көңүлдикидәк әмәс. Маарипи йоқ милләт – мәһкүмлүккә йүзләнгән милләт, әртә яки кәч чоқум набут болидиған милләт. Бу һекмәтни дайим әстә тутқан әвзәл.

Малик МӘҺӘМДИНОВ,
«Атамұра» нәшрияти Уйғур
редакциясиниң башлиғи.