• Бизниң сөһбәт
• 16 Қараша, 2023

«Һаятниң өзи мөҗүзә»

Бу униң пат-пат тәкрарлайдиған ибариси. Пүткүл аңлиқ һаятини медицина саһасиға беғишлиған атақлиқ онкохирург, Қазақстанниң әмгәк сиңәргән әрбаби, медицина пәнлириниң доктори, профессор Ғалым Әдилбаевни кәсипдашлири һәқлиқ рәвиштә өзлириниң устази, дәп санайду. Дуниявий онкологлар җәмийити болса, уни Қазақ миллий медицина илминиң бренди дәп иқрар қилди.  Ғалым Базеноғли билән учришиштин илгири униң тоғрилиқ йезилған “Инсанийәткә беғишланған өмүр” намлиқ топламни оқуп чиқтим. Униңда көплигән чәтәллик, исми дунияға тонулған онкология илминиң ярқин вәкиллириниң алим һәққидики пикир-инкаслири орун апту. Аброй-атиғи қанчә бәләнт болса, һаятта шунчә аддий вә һәйран қалғидәк кәмтар инсан билән болған сөһбәт давамида қулиғимда “Егилидекән алма шахлири”намлиқ нахшиниң аһаңи тинмай яңриди. 

—    Һөрмәтлик Ғалым Базеноғли, Сизниң паалийитиңиз һәққидики мақалилар муәллиплири келишивалғандәкла, «Улуқ хирург», «Башламчи» вә башқиму мәдһийиләрни айимапту. Уларға шәк кәлтүрүш оюмдиму йоқ. Маңа, болупму Сиз һаятини сақлап қалған бемарларниң чин ихласи билән ейтқан инкас-тәшәккүрлири толиму яқти. Сиз мошу кәмгичә әң еғир ағриқларниң бири — рак ишшиқлири билән күришип келиватисиз һәм бу саһадики әң утуқлуқ мутәхәссис дәп етирап қилиндиңиз. Дәриялар булақтин һасил болидиғу. У булақ қәйәрдә?
—    1951-жили Талдиқорған вилайити, Андреев наһийәсигә тәвә Фурманов авулида дунияға кәптимән. Мениң ана жутум һазир «Аққайың» дәп атилиду. Мән әҗайип инақ вә бәхитлик аилидә туғулуп өстүм. Бовам, момам, ата-анам һәм биз, сәккиз пәрзәнт. Бовамниң ейтқини һәммимиз үчүн қанун еди.
Дадам Базен 18 йешида урушқа атлинип, Берлинғичә барған адәм. У уруштин илгири муәллимләрни тәйярлайдиған курсни пүтәргән екән. Уруштин кейин мәктәптә ишләп жүрүп, институтта оқуди. Узун жиллар мәктәпни башқурди. Анамму башланғуч синиплар муәллими еди. Һәр иккилиси жутумиздики инавәтлик инсанлар сүпитидә зор һөрмәткә егә болди. Устазлиқ паалийитидиму зор утуқларға еришип, «Қазақстан маарип әлачиси» дегән йүксәк атаққа еришти.
—    Бу гәпчә, балилиқ дәвриңиз наһайити бир җиддий шараитта өткән охшимамду?
        –   Әсла ундақ әмәс. Әксичә, бизниң аилидә балини таяқ билән “адәм қилиш” усули бу яқта турсун, бир-биримизгә еғир параң қилиш, көңүл рәнҗитиш болмиди. Аддий авул балилири охшашла шох, бәңваш болуп өстуқ. Амма билимгә хуштарлиқ – аиләвий әнъәнимиз еди. Дадам охшаш тарихчи болушни арман қилдим. У чағларда китап тапчил болидиған. Мән китапханиға чүшкән йеңи китапларни әлдин балдур елишқа тиришаттим. Дадамму, қәйәрләрдинду, йеңи чиққан китапларни тепип келәтти. Талишип оқаттуқ. Өзиму тарихий әсәрләрни тинмай оқуйдиған, башқиларниму ана тилни, тарихни үгинишкә дәвәт қилип жүридиған һәқиқий зияли киши болди.
—    Балилиқ арминиңиздин оңайла ваз кечипсизғу? Өкүнмәмсиз?
        –   Мән оттура мәктәпни пүтәргәндә, чоңлар “Бир аилигә икки муәллим йетиду. Әнди бизгә дохтур керәк” дәп қарар қилишти. Һәтта апам Алмутиға биллә келип, медицина институтиға емтиһанларни тапшуруп болғичә йенимда жүрди. Һеч өкүнгиним йоқ. Һазирғичә тарихий китапларни издәп жүрүп оқуймән. Чүнки кимла болма, алди билән өз елиңниң тарихини, тилини, мәдәнийитини билиш, сөйүш вә һөрмәтләш – муқәддәс борчуң, дәп һесаплаймән. 
—    Медицина саһаси шәрәплик вә әң қийин һесаплиниду. Грек данаси Сократ: “Һәммә кәсипләр — адәмләрдин. Пәқәт үчила — педагог, сот вә дохтурлуқ — Алладин” дегән екән. Йәнә бир әллама Ибн Сина болса: “Дохтурниң көзи лачинниңкидәк өткүр, қоли қизниң қолидәк назук, өзи ширжүрәк вә иландәк дана болуши керәк” дәпту. Биз яшаватқан шараитта бу бебаһа несиһәтләргә әмәл қиливатқанлар наһайити азлиғини һәр иккимиз һис қилимиз.
—    Тоғра дәйсиз. «Билим издәш — жиңнә билән қудуқ қезиштинму тәс» дәп бекар ейтмиған. Бу кәсипкә, умумән, һәрқандақ кәсипкә интаси йоқлар уни йерим йолда ташлап кетиду. Жуқуридики дана пикирләргә кимла болса қошулиду. Муәллим, сот, дохтурлар көп. Җәмийәткә һәммиси керәк. Униңсиз йәнә болмайду. Әнди өз кәспиниң һәқиқий маһири болуш башқа гәп. Бирәр кәсипни җан беқиш үчүнла өзләштүргән адәмләрдин җәмийәткә қилчә пайда йоқ. Улар пәқәт өз мәнпийитини ойлайду. Өз кәспиңдә утуқ қазиниш — мәхсәткила әмәс, нийәткиму бағлиқ. 
Шәхсән, мән бу кәсипкә башта ата-анамниң хаһиши билән кәлдим. Раст, рус тилиға чолта авул балилири үчүн алий мәктәптә русчә оқуш, латин тилидики терминларни үгиниш, еғир пәнләрни өзләштүрүш оңай әмәс. Дәсләпки курсларда оқушни ташлап кәткәнләрму бар. Маңа ата-анамниң ишәнчисини ақлаш наһайити муһим еди. Дәсләпки икки жил еғир болди. Қийналдим. Китаптин баш көтәрмидим десәмму болиду. Ақивәт, мән тил тосқунлуғини йеңипла қалмай, өзәм үчүн тепишмақ болған бу кәсипниң қир-сирини ечишқа мәккәм бәл бағлидим. Бу саһа студентлириниң күн тәртиви башқа алий мәктәпләрдин кәскин пәриқ қилиду. Уларға оқуш билән бирқатарда ағриқханиларда давамлиқ әмәлий тәҗрибидин өтүш шәрт. Студентлиқ дәвир инсан балисиниң раса тавлинип, һаятқа тоймай, һәммигә өзини уруп туридиған шох яшлиқ вақитқа тоғра келидиғу. Һәммигә үлгәрдуқ. Көңүл көтириш үчүн, әлвәттә, дәсмийә керәк. Ата-аниниң гәҗгисигә минивелиш жигиткә лайиқ әмәс. Тәтилдә студентлиқ отряд тәркивидә қурулушларда ишләп, өзимизни қамдидуқ. Оқуш җәриянидиму кечилири жүк чүширип, қизларни меһман қилишқиму пул тепип жүрдуқ. 
—    Ғалым Базеноғли, бийил бу саһада хизмәт қиливатқиниңизға топ-тоғра 50 жил, йәни йерим әсир бопту. Униң 47 жили бир орунда, Қазақ онкология вә радиология илмий-тәтқиқат институтида өтүватиду. Устазлиқ паалийитиңизниму қатар елип бериватисиз. Чарчимидиңизму?
      – Яқ. Мән өзәмни ишсиз тәсәввур қилалмаймән. Иш күнүмни саат 7дә башлаш – мениң үчүн йезилмиған қанун. Буму ата-анамдин жуққан хисләт. Һаят узақ мусапә әмәс. Уни үнүмлүк пайдилиниш һаҗәт. Әкси тәғдирдә мән бүгүнки утуққа йәтмәс едим. Ишиңдин қанаәт тапмисаң, бәхтиңму пүтүн болмайду. 
Раст, вақит тез өтүп кетипту. Мән 1973-жили қолумға хирург-стоматолог дипломини елип, жутқа алдиридим. Чүнки у жиллири йеза йеридә алий билимлик мутәхәссисләр тапчил болди. Бемарлар җениға дава издәп, шәһәргә беришқа мәҗбур болди. Наһийәлик ағриқханида үч жил ишлидим. Бу жиллар мениң үчүн зор тәҗрибә мәктиви болди. Ағриқларни кабинетта давалаштин сирт, жирақ авулларға, мал фермилириға беришқа тоғра кәлди. Профилактикилиқ чарә-тәдбирләрму еғир ағриқларниң алдини елиш үчүн зөрүр әмәл. Наһийәлик ағриқханида тәҗрибилик хирургларниң назарити астида хирургиялик операцияләрни ясидим. Аста-аста мустәқил ишләшниму үгәндим. Шу дәвирдики шараитта 22 яшлиқ мутәхәссис үчүн бу – зор утуқ вә ишәнчә. Ата-анамниң, болупму мени “Ата оғли” дәп бөләкчә көридиған бовам билән момамниң, хошаллиғи чәксиз еди. Әнди мениң уларни йәргә қаритишқа мутлақ һәққим йоқ. Чүнки һаят – Яратқучиниң бәндигә әта қилған мөҗүзиси. Уни сақлап қелишқа қадир дохтур болуш – техиму чоң мөҗүзә. Мән бу һәқиқәткә убдан көз йәткүздүм. 
1976-жили җумһурийәтлик Қазақ онкология вә радиология илмий-тәтқиқат институти Баш вә боюн ишшиқ ағриқлири бөлүминиң илмий хадим хизмитигә конкурс елан қилди. Әлвәттә, бу келәчиги зор, әтивалиқ хизмәткә намзитини сунғанлар наһайити көп еди. Мениң амитим болди. Кичик илмий хадим болуп, хизмәткә елиндим. Чоң шәһәрдә, чоң давалаш мәһкимисидә ишләш арминимға йәттим. Иккинчидин болса, мән илмий вә әмәлий җәһәттин көңлүм толғидәк дәриҗигә ериштим. Кәмтарлиқ чәмбиридин сәл алқип кәтсәмму, өзәмни әмгәктин бәхтини тапқан инсан дәп һесаплаймән.
—    Ундақ адәмләрниң қатариға кириш үчүн немә керәк?
       – Алди билән яхши устаз. Бу җәһәттин мән илмий рәһбирим — медицина пәнлириниң доктори, профессор Софья Баймахановани миннәтдарлиқ билән әсләймән. Намзатлиқ диссертация яқлишимға йеқиндин ярдәм бәргән алимә Сауле Баишеваниму устаз сүпитидә һөрмәт қилимән. Москвалиқ онколог-хирург, профессор Владимир Ольшанскийниңму мениң илмий-тәтқиқатлиримға тәсири зор болди. Мән намзатлиқ диссертациямни қоғдиғанда, у иштрак қилиши шәрт болмисиму, әттәйләп Алмутиға йетип кәлди. Биз йеқин достларға айлинип кәттуқ. Кәсипдашлар сүпитидиму бир-биримизгә таянч-мәслиһәтчи болдуқ. Улар – өз кәспигә чәксиз садиқ, интайин җавапкәр мутәхәссисләр. Һаятимда әшундақ вижданлиқ адәмләргә дахил болғинимниң өзи амәт-бәхит әмәсму. 
Жуқурида “Дохтурлуқ — Алладин” дегән гәпни әсләп өттуқ. Кәсипни тоғра таллашму – утуқниң кепили. Һәр һалда миң талантлиқ болуп кәтсәңму утуқниң ачқучи — тинмай издиниш вә меһнәттә екәнлигини инкар қилиш мүмкин әмәс. 
—    Сизниң докторлуқ диссертацияңиз хелә жил кәйнигә сүрүлүп кәткинидин хәвирим бар. Бу арминиңизму әмәлгә ашқан болса, мошу саһадики әң яш пән доктори болар едиңиз. Рәнҗип, бисиңиз қайтқан чағлар болдиму? 
—    Һаят йоли дайимла дағдам боливәрмәйдуғу. Униң үстигә мән хизмәт қиливатқан мәһкимә — давалаш, реабилитация, ағриқниң алдини елиш билән бирқатарда илмий-тәтқиқат билән шуғуллинидиған тәнһа мәркәз. Көплигән мутәхәссисләр, җүмлидин мәнму устазлиқ паалийәт билән шуғуллинимиз. Мундақ әһвалда диссертация үстидә ишләшкә вақитму қис. 
Кеңәш дәвридә илим-пәнниң тәрәққиятиға алаһидә диққәт бөлүнәтти. Илмий дәриҗигә нисбәтән, “жүгәнләш” принципи моҗут еди. Тәләйгә қарши, бизниң бөлүмдики ялғуз профессор С.Баймахановани башқа бөлүмгә йөткәветишти. У чағда мән шу устазимниң мәслиһити билән “Боғуз вә қизил өңгәштики рак” мавзуси бойичә докторлуқ диссертация үстидә қизғин тәтқиқат билән шуғуллиниватқан едим. 
Көп өтмәй, бизниң институтқа Н.Блохин намидики миллий онкологиялик тәтқиқат мәркизиниң хадими, профессор, атақлиқ хирург-онколог Евгений Петрович Матякин иш баби билән кәлди. Биз мениң диссертациям һәққидә мәслиһәтләштуқ. У маңа йеңи мавзу үстидә ишләшкә киришсәм, рәһбәр болушқа вәдә бәрди. Әлвәттә, мошу саһаниң карванбеши болған мутәхәссисниң тәкливигә хошаллиқ билән рази болдум. Бу йәнә 3 жил вақит тәләп қилидиған мәшәқәтлик иш еди. Вақит беһөддә өтмиди. Мән россиялик кәсипдашлиримдин көп нәрсиләрни үгәндим. Әң муһими, пластикилиқ хирургия усулини өзләштүрдүм. У дәвирләрдә Қазақстанда ундақ операция техи җарий қилинмиған еди. Алмутиға қайтип келишим биләнла өзимизниң институтта бу қийин вә назук операция түрини утуқлуқ әмәлиятқа айландурдум. Профессор Ольшанскийму униң қир-сирлирини мукәммәл үгәтти. Нәтиҗидә мән 37 йешимда елимиздә мошу саһадики дәсләпки пән доктори аталдим. 
        – Ғалым Базеноғли, сиз йерим әсирдин бери күришип келиватқан әң хәтәрлик ағриқларниң бири – рак ағриғиға тохтилайли. Бу ағриқ немидин пәйда болиду? Униң дәсләпки бәлгүлири немиләрдин ибарәт?
        –  Биринчи новәттә, бу – сәлбий амиллар. Йәни тамака чекиш, жуқумлуқ токсикологиялик җәриянлар. Спиртлиқ ичимлик, чүчүмәл вә аччиқ қорулған таамларму шу җүмлидин. Йәнә бир хәтәрлик амил — адәмдики папиллома вируси. Бу хәтәрлик вирусларниң йүздин ошуқ түри бар топи. Уларниң бәзилири тамамән сезилмәйду. Иккинчилири түгүрчәк бәзләрдә намайән болиду. Йәнә бир топи болса, онкологиялик ағриқларни пәйда қилиду. Әң хәтәрлик йәнә икки түри моҗут. Улар – адәмниң җинсий органлири, еғиз бошлуғи вә үчәйдә учрайдиған ишшиқлар. Бирақ попилломини вақтида, йәни йеңи пәйда болғанда ениқлиса, униңдин қорқушниң һаҗити йоқ. Бу 5 — 8 жил арилиғидики узун җәриянда өсүп йетилидиған вируслар топиға ятиду. Йәни һәрбир адәмниң иммунитетиға бағлиқ һадисә. Иммунитети күчлүк вә сағлам һаят тәризигә риайә қилидиған адәмләрниң әзалири бу ағриқни өзлири давалашқа қабил. 
Ракниң дәсләпки бәлгүлири көп. Узун вақит сақаймиған ярилар, теридики дағлар, еғиз бошлуғидин жириңлар, эрозиялик ишшиқлар вә һаказа. Әнди баш вә боюн әзалириға кәлсәк, бу тамақни жутқанда гекитәкниң ағриши, сөзләлмәй қелиш охшаш бәлгүләрни бериду. Бәхиткә қарши, сағлам һаят тәризиму дайимла бу ағриққа қарши туралмайдиған пәйтләр бар. 
—    Сиз баш вә боюн ишшиқлири мәркизиниң асасини салдиңиз һәм уни 30 жилдин ошуқ башқурдиңиз. Нәтиҗиләрдин көңлүңиз су ичәмду?
        – Давалаш – дайим тәрәққиятни, йәни технологияләрни тәләп қилидиған давамлиқ җәриян. Бирәр йеңи усулни өзләштүрүп қоюпла, чәклиниш, қанаәт һасил қилишқа болмайду. Мәркәзниң хирург-онкологлири һәр жили йүзлигән операцияләрни ясайду. Йәни мән мәркәзни башқурған дәвирдә миңлиған адәмләрниң һаятини сақлап қалдуқ. Бу — бизниң әң чоң утуғимиз. Әлвәттә, һәрқандақ операция өз алдиға мурәккәп. Баш — адәм әзалириниң ичидики әң назуги. Ишшиқ көздиму, қулақтиму, бурундиму, еғиздиму, һәм буларниң ичидиму, сиртидиму пәйда болуши еһтимал. Шуниң үчүн баш әзалирини операция қилиш үчүн хирург-стоматолог, отоларинголог, радиолог, эндокринолог, онколог вә еһтияҗға мувапиқ башқиму мутәхәссисләр җәлип қилиниду. Операцияниң утуқлуқ болуши – әйнә шуларниң кәспий дәриҗисигә бағлиқ.
Мән узун жиллардин бери С.Асфендияров намидики Қазақ миллий медицина университетида һәм Россия медицина университетида дәрис берип келиватимән. Һәрқандақ устаз шагиртлириниң утуғиға хошал болуши һәқ. Шагиртлирим Мурат Қайбаров, Георгий Ким, Майра Азимханова, Виктория Шипилова вә Гүлжан Қидирбаева – намзатлиқ диссертациялирини алий дәриҗидә яқлиған мутәхәссисләр. Һазир улар мошу мәркәздә хизмәт қиливатиду. Талантлиқ алим, алтун қоллуқ хирург-онколог Мурат Қайбаров әнди мениң орнумда мошу мәркәзни башқуруватиду. 200дин ошуқ операция ясайдиған бизниң мәркәзниң тәҗрибиси чәт әлләрдиму җарий қилинишқа башлиди. Буларму һелиғичә онкологларниң хәлиқара форумлириға иштрак қилип, чәтәллик кәсипдашлириниң тәҗрибисини, йеңи технологияләрни үгиниватқан өз кәспиниң әң илғар вәкиллири. 
—    Ейтмақчи, баш вә боюн ишшиқлири бойичә хәлиқара Евразия конгресси 2011-жили Қазақстанда өтти. Бу форумни уюштурушниң җавапкәрлиги сизниң һөддиңизгә жүкләнгәнлигини аңлидуқ...
        – Бу форумниң I илмий-әмәлий конгресси 2009-жили Белоруссиядә өтти. Шу йәрдә иккинчи конгрессни қәйәрдә өткүзүш һәққидә хелә бәс-муназириләр болди. Индия, Түркия, Россия вә Хитай охшаш күчлүк мәмликәтләр бу муһим әнҗуманни өз елидә өткүзүшкә көп күч чиқарди. Амма форум иштракчилири Қазақстанни тоғра көрүшти. Бу – бизниң вәтәнлик онколог алимларниң тәҗрибиси хелә үстүн екәнлигидин дерәк беридиған муһим амилдур. 
Мәзкүр форумға дунияниң 35 мәмликитидин 400гә йеқин йетәкчи мутәхәссис қатнашти. Италия, Испания, Словакия, Сербия, Чехия, Бразилияниң мәшһур онкологлири өз тәҗрибиси билән бөлүшти. Болупму баш һәм боюн ишшиқлирини давалашта чоң утуқларға еришкән индиялик Айяр Субрамина, тәйвәнлик Хао Шен, Улуқ Британия вәкили Джулио Вульгарниң докладлири кейин онкология илмини үгинишниң дәрисликлиригә киргүзүлди. Бу конгрессниң Қазақстан саламәтликни сақлаш системиси үчүн чоң савақ, илмий-әмәлий җәһәттин муһим илгириләш нуқтиси болғини талашсиз.
—    Бүгүнки таңда “Медицинилиқ туризм” дегән чүшәнчә пәйда болди. Көплигән вәтәндашлиримиз, әлвәттә, қол-илкидә барлар, имтиязни чәтәллик дохтурларға бериватиду. Бәзидә биздә давалаш имканийити йоқ болғачқа, еғир бемарларму һәрхил хәйрихаһлиқ фондлар, аһалиниң ярдими билән чәт әлгә беришқа мәҗбур...
—    Буниңға һәйран болушниң һаҗити йоқ. Ағриқниң түри интайин көп. Һәрбир әлдә уни давалашниң өз усуллири моҗут. Әлвәттә, заманивий технология җәһәттин озуп кәткән вә илим-пән тәрәққий әткән, әң муһими, бу саһаға көп мәбләғ аҗритилған әлләрдә имканийәтму жуқури. Чәт әлгә бериватқан бемарларниң һәммисинила сақийип кәтти, дәп ейталмаймиз. Уни, журналист сүпитидә, сизму яхши билишиңиз керәк. 
Хәлиқ ичидә “Биздин башқа һәммә йәрдә яхши” дегән чүшәнчиму бар. Миңлиған доллар хәшләп, алған давани өзимиздиму һәқсиз елишқа болиду. Ойлаймәнки, бу тенденция аста-аста бесилиду. Униң үчүн дөләт бу саһаниң тәрәқиятиға мәбләғни айимаслиғи һаҗәт, дәп ойлаймән.
—    Кейинки вақитларда “Йеңи технология” дегән ибарини көп қоллинидиған болдуқ. У немиләрдин ибарәт? 
         – Илмий-техникилиқ тәрәққият – инсанийәт дуниясиниң барлиқ саһалири үчүн муһим. Йәни қәдәмму-қәдәм һаят сапасини яхшилаш дегән сөз. Мәсилән, клиникилиқ давалашниң аҗралмас қисми болған заманивий хирургиядә биология, физика вә башқиму фундаментальлиқ илимларниң әң йетүк тәҗрибиси қоллиниду. Операция җәриянида ультрааваз, лазерь вә башқиларниң үнүми жуқури. Операция кабинетлири заманивий электронлуқ, оптикилиқ аппаратлар, компьютер, гипербарикилиқ оксигенация аппаратлири билән тәминләнгән. Шундақла хирургиядә һазир атом энергияси, иммунология, химия, кибернетикиниң йеңи кәшпиятлириму җарий қилинди. Бу саһа интайин тез тәрәққий әтмәктә. Мутәхәссисләрниң тәҗрибиси анестезиология, реаниматология, полимерлар, йеңи антибиотиклар, қанниң уюп қелишиниң алдини алидиған қураллар, гормон вә ферментларға тайинип техиму бейишқа башлиди.
—    Толиму үмүтвар қиливәттиңиз. Биздә, йәни вәтәнлик саламәтликни сақлаш саһасида немә камчил?
—    Аһалиниң барлиқ қатламлири үчүн қолйетимлиқ медицинилиқ ярдәм һарқандақ өзини заманивий дәп һесаплайдиған дөләт үчүн муһим көрсәткүч болуши шәрт. Йәни “мәмликәтниң тәрәққияти гражданларниң саламәтлигигә бағлиқ” дегән чүшәнчини әмәлдарларниң мейисигә яхшилап қуюш керәк. Медицинилиқ кадрлар вә бу саһа алимлири биздә һечкимдин кам әмәс. Амма давалаш мәһкимилириниң, болупму йезиларда, заманивий техникилиқ базиси начар. Ағриқни вақтида ениқлаш үчүн эндоскопия, ультраавазлиқ, компьютерлиқ магнитлиқ-резонанслиқ томография охшаш җабдуқлар һавадәк һаҗәт. Әпсус, улар пәқәт чоң давалаш мәһкимилиридила моҗут. Буларниму, имканийәткә бола, йешишкә болиду.
Әң муһим проблема — адәмләрниң өзидә. Мән кәсипдашлиримниң өз вәзиписигә, йәни бемарларға һөрмәт билән муамилә қилишини, сәвирлик, чидамлиқ болушини халаймән. Әгәр бемар дохтурға ишәнмисә, һечқандақ заманивий техника, даваму кар қилмайду. Бемарға һисдашлиқ билдүрүш — һәқиқий дохтурниң әң муһим вәзипилириниң бири болуши шәрт.
—    Шәхсән өзиңиз 250тин ошуқ илмий мақалиларниң вә 17 муһим кәшпиятниң муәллипи. Уларниң алий мәктәп вә медицина мәһкимилиридә әмәлиятқа айланғини яхши мәлум. Өзиңиз үчүн уларниң қайсилири муһим?
—    Мениң илмий әмгәклирим, тәтқиқатлирим хәлиқара форумларда вә өзимиздә көпчилик диққитигә сунған баянатлирим бирнәччә топлам болуп йоруқ көрди. МДҺ вә башқа әлләрдә — АҚШ, Корея, Испания, Голландия, Сингапурда өткән илмий-әмәлий конференциялириниң йәкүнлиридә орун алди.
Ахирқи илмий әмгәклиримниң бири “Баш вә боюн ишшиқлириниң талланма қисимлири” дәп атилиду. Профессор Х.Абасатов вә оғлум Дәурен Әдилбайниң һәмкарлиғида тәйярланған мәзкүр монография 2017-жили йоруқ көрди. Бу әмгәк мошу саһадики клиникилиқ онкология проблемилириға беғишланған. Униңда эпидемиология мәсилилири, этнологиялик амилларниң роли, диагностика, давалаш вә реабилитацияниң әнъәнивий вә йеңи усуллири өз ипадисини тапқан. Мәзкүр топлам студентлар вә әмәлияттики мутәхәссисләр үчүн пайдилиқ дәп ойлаймән. 
—    Оғлуңизму ишиңизни давамлаштуруватқан охшайду. Сизниң тәсириңизму яки өзиниң хаһишиму?
       – Кәсип таллашқа кәлгәндә, мән балилиримниң ихтияричә болдум. Дәурен мениң кәспимниң қанчилик қийин екәнлигини әс киргәндин бери көрүп өсти. Шундиму мошу саһани таллиди. Һазир у қәдимки шәкилләнгән, тәҗрибилик хирург-онколог, медицина пәнлириниң намзити. Көплигән еғир вә йеник операцияләрни утуқлуқ әмәлгә ашуруватиду. У 33 йешида баш вә боюндики ишшиқларни еливәткәндин кейин учрайдиған дефектларни җөндәш усулини кәшип қилди. Бу – яш алим-врач үчүн чоң утуқ. Дәурен бираз вақит йенимда ишлиди. Рәһбәрлик униң уюштуруш қабилийитиниму жуқури баһалап, институт мудириниң орунбасари вәзиписини тапшурған еди. Бәрибир униң илимға болған қизиқиши үстүн кәлди. Униң қарарини аилимиз қоллиди. Һазир у Америкиниң чоң илмий-тәтқиқат мәркәзлириниң биридә хазмәт қиливатиду. Әмәлий тәҗрибидинму қол үзгини йоқ. 
Йәнә бир пәрзәндим — қизим Жанар ихтисат саһасини таллавалди. Икки алий билим алди. Астанада у саһаси бойичә рәһбирий хизмәт атқуруватиду. Улар өмүрлүк җүптүм — Найля Аханқизи иккимизниң пәхри. Нәвриләрму өсүп йетиливатиду. Ата-анамдин кейин мениң мәслиһәтчим, ғәмхорчим вә йеқин сирдишим болалиған аялим иккимиз өзимизни әл-жут алдида қәриз-пәрзимизни адил ада қилип келиватқан бәхитлик аилә дәп һис қилимиз. У кәспи бойичә рус тили вә әдәбияти пәниниң муәллими. Мән билим алған вә һазир устазлиқ қиливатқан медицина университетиниң филология кафедрисида оқутқучи болуп ишлиди. Һазир пенсиядә, һә мән болсам, һели иштин қол үзгиним йоқ. Чүнки мән өзәмни беғишлиған саһа мениму қоюп бәргүси кәлмәйватқан охшайду.
—    Бир саһада йерим әсирдәк хизмәт қилиш ейтмаққа оңай. Қийинчилиқларму көп болғанду?
       – Бу – һаятниң қануни. У пүтмәс-түгимәс қариму-қаршилиқлардин ибарәт. Мәнму, улуқ Абай атимиз ейтқандәк, һаят карвинидики аддий бир хиш, йолувчи. Өзәмгә чушлуқ хошаллиқ, қайғумму йетәрлик. Бирақ мән өз күчүмгә ишинип яшидим. Пәқәт алға интилип, мәхситимгә йетишкә тириштим. Өзәм таллавалған йолда тохтап қелишқа һәққим йоқ. Өзәңгә ишиниш — зор мәдәт беридиған амил. Қийинчилиқни йеңиштә, әлвәттә, аиләмниң қоллишиму чоң роль ойнайду. 
Ишимдиму арилап ача йолға дуч келидиған пәйтләр болиду. Ундақ чағларда сәвирчанлиқ билән әқил-һошумни җәмләшкә тиришимән. Һәрқандақ мәсилиниң һәрхил йешимлирини издәймән вә ахирида операция үстилидә ятқан бемар үчүн әң пайдилиқ усулни таллаймән. Бу мениң инсаний вә кәспий мәҗбурийитим. 
—    Биз Кеңәш дәвриниң мәһсули. Шу түзүмдә алған тәрбийимиз та әбәткичә қенимизда қалиду. “Бәхит ахчида әмәс” дегән чүшәнчә мейимизгә сиңип қалған еди...
—    Униңға һәргиз ишәнмәймән. Яхши өмүр сүрүш үчүн бәрибир ахча керәк. Көп болса, техиму яхши. Йеқинлириңға, тонушлириңизға ярдәм берәләйсән. Әвладиңниң ғемини қилалайсән. Әгәр улар һечнәрсидин хиҗаләт болмай яшиса, пәқәт шу чағдила өзәңни бәхтияр сезишиң мүмкин. 
—    Әмгигиңиз мунасип баһаланғанду. Шундақ болса, уларниң ичидә өзиңизгә әтивалиғи қайси?
       – 2012-жили мән “Саламәтлик сақлаш саһасиға қошқан һәссиси үчүн” номинацияси бойичә җәмийәтлик миллий “Алтын жүрек” мукапитиға ериштим. Бу – “Бауыржан” җәмийәтлик хәйрихаһлиқ фонди тәсис қилған Оттура Азиядики бирдин-бир алий мукапат. Униңға сазавәр болғанниң арисида дөләт әрбаплири, тиҗарәтчиләр, аддий әмгәк адәмлири бар. Һәммисигә ортақ бирла хисләт — ярдәмгә муһтаҗ адәмләргә ярдәм қилиш, һисдашлиқ билдүрүш. Мениң үчүн бу мукапат әң алий вә қиммәт болуп һесаплиниду. Бу мән саламәтлигини, бәзидә болса, һаятиниму сақлап қалған бемарларниң миннәтдарлиғи дәп билимән вә өзәмни техиму бәхтияр һис қилимән.
—    Мәзмунлуқ сөһбитиңиз үчүн рәхмәт. Мәнму шуларниң қатарида сиздин миннәтдармән вә ишиңизға техиму зор утуқларни тиләймән.

Сөһбәтләшкән 
Әхмәтҗан ИСРАПИЛОВ.
«Uiğur avazi»