• Һекайә
• 26 Маусым, 2012

Һаят дегәндә...

 (Һекайә)

Түнниң қара пәрдиси чәк-чекидин сөкүлди. Упуқта таң бәлгүси билинди. Дәсләп йүксәк тағлар чоққилири, мәғрур терәкләр көрүнди. Зиминда аппақ сүзүклүк қоюқлишиши билән җай-җайларда ениқлиқ, җанлиниш сезилди. Күн чиқиш тәрәптин ечилған деризидин балқип кирип, нур өйниң булуң-пушқақлириғичә тариған нур тал-тал чачлири ястуқ йүзигә йейилған Меһригүлниңму җамалиға келип қонди. Әгимә қара қаш, ақпишма тәбәссүм қетип қалған ләвләр билән яришимлиқ зинақ егиси бу йоруқлуқни ғидиқлаш билдиму яки қәрәли шундақмедики, әйтәвир, ойғинип кәтти. Қоюқ, узун кирпиклири сайисидики қариқаттәк көзлирини липилдитип бир пәс яттидә, әтрапни күзәтти. Билдики, ериниң оң билиги бойниниң астида қапту. Әндиләтин сәккиз айниң үзини көрүватқан бовиғи сол тәрәптики бөшүктә паңшиң ухлаветипту. Меһригүл йотқандин қандақ суғирилип чиққан болса, шу хилдики еһтиятчанлиқ билән кийинди. Хас ханисиға кирип жуюнуп, таранди. Теги нават рәң гүллүк көйнигиниң үстидин яришимлиқ желеткисини кийди. Ейип, чиңқилип турған көксиниң үстидин сийпиғач арилиқтики бошлуққа өтти. Нериқи өйдә ухлаватқан қейинаниси билән қизи Аидәмгә билиндүрмәй, һойлиға чиқти. Пешайванға қариму-қариши қурулған язлиқ чайханиниң арқисидин көтирилгән сувадан, терәкләрниң мәйин чайқилиши, бағдики гүлзарлиқта сайришиватқан булбулларниң авазидин, пешайван қириға йөткәлгән қача гүлләрниң димақни ярғидәк пурақлиридин һөзүрлинип, пәскә чүшти. Очақ беши тәрәптики икки чақлиқ һарвуни көрди. Аидәм ахшам шу һарву билән суға берип, қуруқ қайтқан еди. Шу чағда аписиға «Туңни һарвудин айримидим. Сәһәр ойғитиветиң, мәктәпкә барғичә аләмниң сүйини тошуветимән», дегән. Меһригүл шу һарвуни сөригиничә кочиға чиқти. Алиқинини көзигә сайә қилип төвән қариведи, кочиниң дохмушидики колонкиниң әтрапида һеч ким көрүнмиди. —   Худайим буйриса, — кетиветип шивирлиди Меһригүл. — Әтә чоң дадамлар келиду...   Чоң дадисини есиға еливеди, әзайи-бәдинини қандақту-бир сеғиниш иллитип өткәндәк билинди. Балилиқ вә өсмүрлүк жиллиридики арзулуқ күнлири хиялидин өтти.     Меһригүл башланғуч мәктәптә оқуватқан жиллири рәсим сизишқа қизиқип қалған еди. Көзгә челиққан нәрсиләрниң шәклини һәйәл қилмай қәғәзгә чүширишкә алдиратти. Шуниму ейтмай болмайдуки, сизған рәсимләр нәрсиләрниң әйнән шәкли болуп қелишини яқтурматти. Уларда қандақту-бир өзгичилик, мәна болушини халатти. Бирақ бу мәхсәткә йетиш үчүн неминиду билиши, неминиду үгинишниң лазимлиғи көңлидин өтсә, өзичила ойға чөмүп, султийип қалатти. Қиз мана шундақ күнләрниң биридә мәркизий гезиттин атақлиқ рәссам Бәкрәм Камал тоғрилиқ йезилған мақалини оқуп қалди. Мақалидин өзини ойландуруп жүргән көп соалларға җавап тепипла қалмай, рәссамниң мошу жутлуқ екәнлигидинму бәк хурсән болуп кәткән еди. Мақалида йезилишичә, Бәкрәм Камал рәсим сизишқа қизиқип қалған жиллири, худди Меһригүлдәк көп нәрсиләргә интилған екән. Бир алаһидилиги, турмушни берилип үгинипту. Оқулуши лазим болған китапларни қәйәрдин болмисун тепип оқупту. Мәшһур рәссамларниң һаяти, иҗадий паалийәтлирини билишкә интилипту. Җумһурийәттә тонулған барчә рәссамлар билән тонушупту. Ахир-ақивәт Ташкәнткә берип, рәссамларни тәйярлайдиған алий оқуш орниға чүшүпту. Әгәр Меһригүлдиму шу хилдики имканийәтләр болған болседи. Бирақ мутәәссип дадиси «Рәсим дегән у аләмгә барғанда, кишидин җан талишидиған нәрсә. Бу ишиңни ташлимисаң, бармақлириңни икки ташниң арисиға елип, миҗип ташлаймән», дәп йәр тәпти. Шу, шу болди, қизниң йоли кесилди. Лекин тәсвирий сәнъәткә болған еһтирами солмиди. Бәкрәм Камални пат-патла әсләйду. У тоғрилиқ йезилған мақалә билән униңға қошуп елан қилинған «Назугум» намлиқ рәсимини көз алдиға кәлтүриду. Рәсимдә Назугум чачлири чугулған, кийимлири җул-җул, қоллири кәйнигә матап бағланған һалда тәсвирләнгән еди. У шу көрүнүштә қаршисида чәкчәрәп турған һингақ чиш, газир көз, сөрүн теләтләргә шундақ бир ғәзәп-нәпрәт билән қариған едики, әйни вақитта Меһригүл бир пәс Назугум обризиға кирип, униң тилидин «Сәнләрни Худайим немишкиму яратқан болғеди. Сәнләр болмиған болсаңлар, бизму бәхтияр яшиған болаттуқ», дәп шивирлавәткинини сәзмәй қалған еди. Рәссамға болған һөрмәтму яки «Назугум» дегән рәсимдики балқип турған мәна-муддиаму, әйтәвир, қиз кейинки күнләрдә, бу рәссамниң гезит вә журналларда елан қилинған чоң-кичик рәсимлиридин альбом ясавалди. Униңдин рәссам тоғрилиқ йезилған чоң-кичик мақалилар, рәсимлири қоюлған көргәзмиләр, тамашибинниң һәм айрим атақлиқ рәссамларниң пикирлири орун алған еди. Меһригүл шу альбомни варақлап-варақлап ахири бир күнләргә келип, саһибҗамал қиз болуп йетилди. У яқ әйни вақтидики көрүнүшлири билән жигитләр арисида сөз йәтмәс периштә сүпитидә тәрипләнсә, чоңлар арисида «Худайим, бизгиму Меһригүлдәк келин әта қилсаң», дегән арзуға айланди. Һәтта уларниң арисидики бәзи мәнсәпдар, пулдар кишиләр «Дунияримниң һәммиси кәтсә кәтсун, шу қизни келин қилмайдиған болсам, етимни йөткәветимән», дәп мәйдисигә урғанларму чиқти. Лекин инсан һәл қилғучи әмәс, бәлки һаятниң көзгә көрүнмәс бир зәррисидур. У мурат-мәхситигә әқил-идриги, күч-ғәйритигә сөйүнүп йәтмәк болсиму, бәзидә дағда қелишлириму мүмкин. Алайлуқ, Меһригүлни талишиш таза әвҗигә чиққан бир пәйттә, бу мәлигә айиғини бала чағлирида зәхмиләндүрүп, «ақсақ», «току» ләқәмлири сиңип қалған  20 яшлар чамисидики Мунаждин исимлиқ оғли бар Баһарәм исимлиқ бир тул аял көчүп кәлгән еди. Улар дәсләп мәлидә болуватқан гәп-сөзләргә пәрва қилмиди. Амма «яхшини көрүш пәриз» дегән гәп барғу. Шуниңға әмәл қилди, әтималим, Баһарәм бир күни: «Тохтиғина, махтиған қизи зади қандақкин?!» дегән ой билән Меһригүлниң йолини пайлиди. Ахири улар робиро кәлди. Қиз базардин келиватқан чеғи, алдидин чиққан Баһарәмгә егилип салам бәрди. «Ва әләйкүм әссалам, анам қизим», — дегиничә, еғизини ечипла қалди Баһарәм. — Немә дегән чирайлиқ қиз. Пешанисиниң иллиқлиғини қаримамдиған. Йәрниң җенини ағритивәтмәй дегәндәк, сипайә маңидекәна, күлүпла туридекән. Худайим яман көз, яман сөзләрдин асриғай, илаһим!». Мундақ һаләт Мунаждинниңму бешидин өтти. Шуниңғичә «Бир қошуқ су билән ғурттидә жутувәткили болидиған» талай қизларни көргән жигит Меһригүлни көргән күндин башлап түнләрни бедар өткүзүшкә башлиди. Қизни қайта көрүп қалармән, дегән нийәттә уларниң һойлисини күнигә нәччә рәт әгийдиған болувалди. Бир қарап қалса, һәҗәп әмәс, дәп арқисидин әгишип бармиған йәрлири қалмиди. Ахири көңлидикиниң барини аққа чүширип, хәтни хошнисиниң кичик қизи арқилиқ Меһригүлгә сунувәтти. Гәп шуниң билән түгимиди. Хәт егисигә тапшурулуватқан чағда, бирәсиниң көзигә чүшүп қалдиму яки Мунаждинға хәт сунуш мәслиһитини бәргән кишиниң еғизидин чиқип кәттиму, әйтәвир, бар гәп әтисила мәлигә йейилди. Тетиқсиз шаңхочиларниң базири кәлди. Мунаждинниң ақсақ айиғи билән қизға сунған хетидики бәзи сөзләрни, аписиниң пәришан хатирә һаләтлирини охшатмиған немиләр қалмиди. Мунаждинни тутувелип: «Һәй, току! Бу мәлидә һөсни-җамали Йүсүп әләйһиссаламдин қелишмайдиған, әқил-закавити билән җаһанни пир айландурушқа қудрити йетидиған биздәк жигитләр турғанда, саңа немә қоюпту», дегүчиләрму чиқти. Лекин бу хилдики урунушларниң һәммиси бекар кәтти. Бир қанчә күнләрдин бери Мунаждинларниң дәрвазиси алдиға кәлгәндә, қәдәмлирини астилитидиған, йоли кәлгәндә, ичкиригә көз ташлайдиған болуп қалған Меһригүл бир күни Мунаждинни йолдила тутувалди. Дәсләп һал-әһвал сорашти, кейин әсли мәхситигә көчти: — Силәрниң рәссам Бәкрәм Камал ака билән қандақ бағлинишиңлар бар? —  У киши мениң чоң дадамғу, — җанлинип кәтти Мунаждин. — Мениң дадамниң акиси болиду. Чоң дадам яш вақтида оқуш үчүн Ташкәнткә кетип, шу яқлиқ болуп қаптекән. Дадам һаят вақтида бир-бирини пат-патла издишәттекән. Дадам вапат болғандин кейин, бу хилдики издәшләр сәл суслишип қалди.  — Мәнму шундақ ойливедим, — деди Меһригүл сәл сүкүт қилип, кейин қошуп қойди. — Бизниң мәлигә көчүп кәлгиниңларға хелә болуп қалди. Шундин бери чоң дадиңизниң бирәр қетим кәлгинини аңлимидуқ. — Чоң дадам иҗаткар киши, — чүшәндүрүшкә алдириди Мунаждин. — Һәр хил мәмликәтләрдә болидиған жиғинларға қатнишиду. Көргәзмиләрни уюштуриду. Яш рәссамлар билән учришишларни өткүзидекән. Иш қилип вақти зиқ. Шуниңға қаримай, хәт йезип, һалимизни сорап туриду. Буниңдин үч айчә илгири пенсиягә чиқиш мунасивити билән  уюштурған  тәнтәнисигә чақириведи, апамниң орниға мән берип кәлдим ... Мана шу учришиштин кейин улар йәнә талай қетим үзму-үз кәлди. Бу учришишларда Меһригүл Мунаждиндин Бәкрәм Камал тоғрилиқ көп нәрсиләрни сорап биливалди. Арида болуватқан соал-җаваплар шу қәдәр сәмимий вә тәбиий  едики, өзлирини тутуш, мәналиқ беқиш, има-ишарәт, оюн-күлкиләрниң һәммиси ахириға берип, уларни бир-биридин айрилалмайдиған һәқиқий ашуқ-мәшуқлар дәриҗисигә йәткүзди. Бу йеңилиқ  ата-ана, қом-қериндаш, яру-бурадәрләрни чәксиз хурсән қиливәткән болса, қан жутуп жүргән көрәлмәсләрниң ғәзивини һәссиләп ашурди. Улар бу җәриянда  Меһригүлгә бир қанчә қетим доқ-попузилар қилиштин янмиди. Мунаждинниң алдини торап, еғизиға кәлгәнни ейтти. Ахири, бир қанчиси бирикип уруп, чала өлүк һалитидә кочиға ташлап кәтти. Лекин бу рәзилликләрдин Меһригүлму, Мунаждинму чөчимиди. Йолини қилип, өйлиниш тойини өткүзүшмәкчи болушти. Бу хәвәрму рәқипләргә берип йәтти. — Дат! — дәп вақиравәтти Рәхим дегән бири. — Бу дәртләргә мениң чидиғучилиғим йоқ. Қәйәрдә болмисун, башқа келидиғини бир өлүм. Бу мәлидә йә мән туримән, йә һелиқи току туриду. У ғилаптин пичиғини чиқарғанда, топниң ичидин нери-перисини ойлиғучилиғи бар Ғаппа дегән бири һәммини өзигә қаратти: — Ағиниләр, — деди у өзини бесиқ тутуп. — Һәммимиз әркәк. Һәммимизниң нәпси бар. Мунаждинниңму нәпси бар. Шуниң пәрқигә йәтмәй, чидимаслиқниң һәммисини қилдуқ. Буниң билән иш оңланмиди. Аңлисам, Меһригүл: «Мунаждин шәһиримизгә тонулған устиға айланди. Бирәр жуқури дәриҗидики мәктәпләрдә оқалмиған болсиму радио, телевизор, музлатқу, кир жуюш машинилирини җөндәшни өзлүгидин үгәнди», дәп махтап жүрүпту. Һәқиқәтни алғанда, Мунаждин растинла җигәрлик жигиткән. Бизниң көрсәткән рәсвачилиқлиримизниму көтәрди. Демәк, улар бир-бирини яхши көриду. Яхши көрүшкәнләрниң арисиға тиқилиш инсаптин әмәс. Яман оюмиздин янайли. Улар болсиму, мурат-мәхситигә йәтсун...    Уларниң дегини болди. Көп өтмәй, Мунаждин билән Меһригүлниң тойи болди. Тойниң үстидә Бәкрәм Камалниң өзи турди. Меһригүл бу кишини той бәзмисидә таза ениқ көрди. Аппақ чачлири гәжгисигә чүшкән, чәктүрүп ясатқан сақал бурутлири һөснини ачқан, һәммигә мулайим, һөрмәт билән қарашқа адәтләнгән бу адәм әтиси келинни саламға әкиргинидә, көңлидики әң яхши тиләк-арзулирини изһар қилип, дуа бәрди.  Меһригүл хиялидин өткүзгән вақиәләрдин мәмнун болди, әтималим, өзичила күлүмсириди: — Худайим буйриса, чоң дадамни әтә йәнә көримән... У яқ йәнә немиләрниду демәкчи болуведи, кимду келип билигидин тутти: — Немиләрни дәватисиз, апа! Өзиңизчила бир немиләрни дәп кәттиңизғу.  Меһригүл қаршисида бой тартип қалған сумбатлиқ қизи Аидәмни көрди. Қиз қоюқ чачлирини түрмиләп, әрәнчә кийингән һалда күлүмсирәп туратти. — Өзәмчә сөзләп кәткиним, — қизиниң көзлиригә бақти ана. — Худайим буйриса, әтә рәссам бовиңиз келиду. — Униғу билимән. Лекин мени немә үчүн сәһәр ойғитивәтмидиңиз. Қарисам, су елинидиған қачиларниң һәммиси суға толупту. Әнди мән немә қилай? — Сиз өйләрни қайтидин бир тазилап чиқиң. Кейин қалған-қатқан кирләрни жуюветиң. Мән болсам, нан йеқивалай...

***

Шундақ қилип, зариқип күткән күнниңму теңи атти. Һәммә орунлиридин сәһәр турди, һойла-арамға су сепилип, сүпүрүлди. Бараңниң астидики бүглүк, ханиларға чирайлиқ, қелин көрпиләр селинди. Җозиларға тизилған назу-немәтләр иштиһани ачиду. Пешайванға есилған канайдин қулаққа йеқимлиқ нахша-сазлар яңримақта. Холум-хошнилар, дәрвазиниң алдидин өтүп кетип барған кишиләр бүгүн бу аилидә өзгичә бир хошаллиқниң болуватқанлиғини пәмлиди. Саат иккиләргә йеқин қораға сур рәң «Мерседес» йеник  автомашиниси кирип кәлди. Худди тойға җабдунғандәк чирайлиқ кийинишкән аилә әзалири меһманларниң алдиға чиқти. Машининиң ишиги ечилип, дәсләп Бәкрәм Камал, кейин аяли Ипарәм билән оғли Зәпәрләр чиқип кәлди. Баһарәм меһманлар билән қучақлишип дегидәк көрүшти. Учисиға чирайлиқ ақ көйнәк кийип, бешиға яришимлиқ яғлиқ таңған Меһригүл әң ахирида Бәкрәм Камалниң алдиға келип егилди: — Әссаламу әләйкүм, һөрмәтлик чоң дада, хуш кәпсиләр… — Бу ким болди? — авази җанан чининиң авазидәк зил яңриған җугандин көзини үзәлмәй қалди рәссам. — Паһ-паһ, немә дегән чирайлиқ, немә дегән зилва, һай қизим, хаталашмисам, сиз бизниң Мунаждинниң… Меһригүл һөппидә қизирип, тәстиқ мәнасини билдүрди. Бәкрәм Камал тақәт қилалмиди. Келинни дәрһал алдиға чақирип, көксини мәйдисигә йеқивалди: — Барикалла, қизим, барикалла. Вақит немә дегән жүгрүк. Һәммә иш, худди түнүгүн өткәндәкла билиниду. Паһ, паһ… Меһманлар алди-кәйни болуп ичкирилиди. Мунаждин меһманлар орунлишип, һал-әһвал соришип болғандин кейин, аталған йоған қошқарниң бешини алди. Һәйәл қилмай, холум-хошнилар «Меһманлар убдан кәптиму?», «Һармай-чарчимай дегәндәк?» дейишип, киришкә башлиди. Уларниң арисида Бәкрәм Камал билән биллә өскән, жирақ-йеқиндин кәлгән меһманлар, наһийәниң атақлиқ нахшичи-сазәндилириму бар еди. Хулләс, шу кечиси бу өйдин түнниң алла мәһәлигичә нәғмә-нава үзүлмиди. Һәммә хошал. Лекин уларниң ичидә Меһригүлниң хошаллиғи башқичә еди. У яқ буниңдин бир йерим ай илгири Мунаждин: «Сән қандақ қарайсән, чоң дадам көп әмгәк қилип, һарған адәм. Һазир дәм елишқа чиқти. Халиған йеригә баралайду. Пәрзәнт қатари өйимизгә чақирип, бир қанчә күн хизмитини қилсақ, қандақ болар?» дәп сориғанда, «Җенимғина дадиси, шундақму соал боламду. Ахири сиз билән мән дадимизниң хизмитини қилалмидуқ. Чоң дадам дегән дадимизниң бир туққан акиси, хәлқимизниң иптихарлиқ пәрзәнди. Шундақ кишини өйимизниң төридә олтарғузуп, хизмитини қилсақ, биздә арман қалаттиму?!» дәп қинқиниға сиғмай қалған еди. Меһригүл бу сөзләрни чин дилидин ейтқан екән. Чоң дадилири кәлгән күнидин башлап жүгрәп жүрүп хизмитини қилди. Алдидин тоғра өтмиди. Қелин көрпиләрдә олтарғузди. Арқисиға қош-қош ястуқларни қойди. Ахшамлири хас тикилгән орун-йотқанларда ятқузди. Әтигән-ахшамлири җозиниң үстини юмшақ нан-тоғачлар, сүт-қаймақ, гөшлүк қилип қорулған һәр хил сәйләр, бағдин йеңила үзүп келингән шерин мевиләр, түрлүк-түмән назу-немәтләрдин айримиди. Гүллүк йоған апқурларға қуюлған  қаймақлиқ әткән чайлирини сунуп турди. Қолини көксидин чүшәрмиди. «Елиңлар, беқиңлар», дегән сөзләр еғизидин төкүлүп турди. Бәкрәм Камал бу хилдики илтипатлардин ич-ичидин хурсән еди. Келинниң гөзәл көрүнүшлири, йеқимлиқ авази, җараңлиқ күлкиси, шәрму-һая билән назинин беқишлиридин сөйүнәтти. Һәр қетим көзи көзигә чүшкинидә, немиләрниду дегүси келәтти. Банә-сәвәпләр билән туғулуп қалидиған сөһбәтләрни үзгиси кәлмәтти. Сөздин сөз чиқирип, йенидин айриғуси кәлмәтти. Шуңлашқа жирақ-йеқиндин чайға чақирғанларниң өйлиригә биллә елип кетиду. Кейинки күнләрдә арилиқтики илгәрки тартинишлар, һетиқашлар қисқирашқа башлиди. Уларниң орнини өз көрүш, ичәкишишләр егилиди. Әнди Бәкрәм Камал келинини башқиларниң алдидиму махтап, әркилитишләрдин чөчимәйду. Йоли кәлгинидә у йәр, бу йеридин тутуш, сийпаш, һәтта пешанисидин, мәңзидин сөйүвелишлардинму һелиқмайдиған болди. Меһригүл чоң дадисиниң бу мунасивәтлиридин бәзидә өзини әпсиз сезиду. Көңлидин һәр хил қорқунучлуқ ойларму өткән. Лекин уларниң һеч қайсисиға әрик бәрмиди. «У киши һәммә қәдирләватқан инсан, әң муһими, йолдишимниң чоң дадиси. Мән шундақ улуқ затниң алдида келинлик салаһитим билән яшаватимән. Әһвалға қариғанда, чоң дадам мениңдин рази. Шуңлашқа өз қизи сүпитидә әзизләватиду. Немә дегән кичик пейил, сәмимий адәм», дейиш билән чәкләнди.

***

Аридин он бәш күн өтти дегәндә, нериқи мәлидики Патәм исимлиқ меһманлар чүшлүк тамаққа чақирди. «Мән бүгүн аптапқа чиқмай. Қан бесимим өрлигәндәк туриду», деди Бәкрәм Камал. Мунаждинни қайсиду-бир ширкәтниң адәмлири бузулуп қалған компьютерини җөндәшкә елип кәтти. Аидәм болса, әтигәндила мәктивигә кәткән. Меһригүл аписиға: «Мән чоң дадамға қаримисам болмас. Униңдин өзәңлар берип түгитип келәрсиләр», дегән гәпни қилди. Хулләс, шу күни Бәкрәм Камал деризигә қелин пәрдиләр тартилған салқин өйдә бир-икки саатчә дәм алди. Чиңқи чүш пәйтидә бағниң арқисида еқиватқан ериқниң сүйигә айиғини чилап хелиғичә олтарди. Пәйти кәлгән бир мәзгилдә Меһригүлгә: «Маңа деризигә йеқин бир җайға орун қилип бериң. Китап оқумақчимән», деди. Меһригүл униң дегинини әмәлгә ашуруш үчүн ичкәрки өйгә қарап меңиведи, Бәкрәм Камал у яқни соңдашти. Улар меһманханиниң босуғисида робиро кәлди. Бәкрәм Камал келининиң чиқип кетишигә йол қоймиди. Қолтуқлап дегидәк расланған орунға йеқин бир җайға олтарғузди. Өзи юмшақ көрпиләрниң үстидә бәдәшқан қуруп олтарғач сөз башлиди: — Көрүп турупсизки, шунчә кәң һойла-җайда иккимиз оңчә қалдуқ, — деди у муһим бир мәсилини һәл қилишқа интилған көрүнүштә. — Мениңчә, бу асанлиқ билән қолға келидиған пурсәт әмәс. Мән уни силәрниң өйгә кәлгән күндин башлап зариқип күтүп келиватимән. Сәвәви шуниңдики, сиз шу күндин бери өзиңизни унтуп, учуп жүрүп бизниң хизмитимизни қиливатисиз. Униңдин чин мәнадики һөрмәт, муһәббәт байқилип туриду. Бу ишлардин чоң апиңиз иккиләнниң беши көккә йәтти. — Бәкрәм Камал бу сөзләрни қиливатқанда, Меһригүлни йәр астидин күзитип көрди. Ошуқчә ховуп сәзмигәндин кейин башмалтиғини пүкти. — Бу дейилидиған биринчи гәп болса, иккинчиси шуниңдин ибарәтки, мән өзәмниң һалал әмгигим вә әҗайип истедатим билән аброй-атақ тапқан адәммән. Шан-шөһритим қанчә жуқури болса, кишилик һаятта тапқан байлиғим, җисманий қудритим шунчилик мустәһкәм. Мисал кәлтүридиған болсам, Ташкәнтниң нәқ мәркизидә мениң үч турушлуқ өйүм болған. Униң бирсидә өзимиз яшап кәлгән, иккинчисини оғлум Зәпәрниң илкигә яздуруп қойдум. Үчинчисидә мени рәнҗиткән, өзиниң гепини растқа чиқиришқа үгәнгән ахмақ қизим Разийә олтириватиду. У мән яман көридиған, иш-оқитиниң тайини йоқ, бир кәмбәғәл, әзәл-әбәттин сәралиқ бир немигә тегивелип, шу өйдә яшаватиду. Мениңчә, у әшу өйни өзиниң дәп ойлиса керәк. Чөшүрини хам санимисун, биз, чоң апиңиз билән келишип, шу өйни силәрниң намиңларға яздуруветишни көңлимизгә пүктуқ. Халисаңлар, Ташкәнткә көчүп берип яшаңлар. Халисаңлар, бизгә охшаш Алмутиға тегишивелишиңларғиму болиду. Бу сөзүм сизгә мақул кәлсә, мән бу йәрдин қайтип берип, Ташкәнткә қарап учимән. Рәсмийәтләрни өтәш үчүн бириңлар мениң билән биллә болушиңлар керәк. Бирақ Мунаждинниң иши көп охшайду. Бәлки сиз баридиғансиз?.. Мәслиһәтлишип иш көримиз. Хош, мениң бу тәкливимгә қандақ қарайсиз? Меһригүл күтүлмигән бу соалдин дәсләп гаңгириғандәк болди. Шундиму өзигә хаслиқ билән тил қатти: — Чоң дада, — деди вәзминлик билән, — мениңчә, бизгә толиму чоң илтипат көрсәтмәкчи болуватисиз. Буниң үчүн пәқәт рәхмәт дейиштин өзгә чаримиз йоқ. Амма ейтмай болмайдиған гәп, бу мәслиһәт алди билән, аилиниң чоңи, йәни оғлиңиз Мунаждин билән болуши керәкти. Шундиму у кишиниң бу тәклипкә қошулуши әмир мәһәл. Чүнки апам қерип қалди. Пат-пат ағрип қалиду. Униң үстигә һазир туруватқан һойла-җайимизни бу һаләткә кәлтүрүш үчүн көп җапаларни тартти. Униңда уруқ-аймақлиримизғичә қийналмай яшаймиз, дәйду. Бу һәқ гәп. Растинла мениң җававим лазим болидиған болса, қериндишим Разийәм аҗиз бала. Қиз бала немила қилмисун, ата-анисиға ишәнчә қилиду. Тоғрирағи, қиз үчүн ата өрүлмәс тирәк. Сизгә шунчилик ишәнчә бағлиған қериндишимниң бойни қисилип қалмисун. Аңлишимға қариғанда, йолдиши көп оқуған жигиткән. Амма һазирчә амити кәлмәйветипту. Худайим буйриса, уларму йолини тепип кетәр. Сәвир қилиң. Кәчүрисиз, мән алдиңизда һөрмәтсизлик қилип, көпирәк сөзләп қойдум. Меһригүл гиләмниң үстини сийпиғач, үзини йәргә қаратти. Баятин униңдин көзини үзмәй олтарған чоң дадисиниң зоқи кәлди, әтималим, тумшуқлирини созуп, келининиң пешанисидин сөйүвалди: — Мән сизниң шундақ җавап беришиңизни билгән. Мошу җаваплириңизниң өзидин әқиллик екәнлигиңизни биливелиш тәс әмәс. Хәйир, бу мәсилә бойичә кейинирәк йәнә бир гәплишәрмиз. Әнди үчинчи бир гәп, — үчинчи бармиғини пүкти Бәкрәм Камал. — Мән бу йәргә келип, йеңи бир иҗадий ишқа илһамландим. Өйгә барғинимдин кейин «Уйғур қизи» дегән мавзуға рәсим сизмақчимән. Униңда сизниң чирайлиқ қарашлириңиз, шерин тәбәссүмиңиз вә мәналарға бай има-ишарәтлириңиздә миллитимиз қизлириниң иппәт-номуси, өз новитидә, уйғурлиғидин пәхирлиниш туйғулири җош уруп туридиған болиду. Бирақ... — Бәкрәм Камал сөзиниң шу йеригә кәлгәндә немишкиду оңайсизланған һаләткә чүшүп, қалған сөзлирини тәпсилий ейтишқа тиришқандәк болди. — Бирақ маңа бир немә йетишмәйду… — рәссам сөзлирини йәнә үзди. У әндики сүкүнатта келинидин «Сизгә йетишмәйватқан нәрсә немә?» дегән соални күткән. Амма Меһригүл униң немини мәхсәт қиливатқинини пәмлидиму яки растинла башқа немиләр тоғрилиқ ойға чөмдиму, әйтәвир, зуван сүрмиди. Бәкрәм Камалниң тақити пүтти. Орнидин сәл силҗидидә, келининиң белидин елип, ястуққа тартти. — Маңа йетишмәйватқан нәрсә — сизниң қаймақтәк аппақ тениңизни анидин туғма һалитидә бир көрүш еди, җеним… Баятин болуватқан сөз-һәрикәтләрниң мәнасиға йетәлмәйватқан Меһригүл мәңзигә сақал-бурутниң чаплашқинини, киндигиниң төвән тәрипигә қозуқтәк бир неминиң тирәлгинини билип, орнидин қаңқип кәтти: — Вийәй, мону адәмниң сәтлигини… У яқ ғал-ғал титирәтти. Әзайи-бәдинидә лап етип янған ғәзәп-нәпритини көзлиригә җәмләп, шундақ бир сәскиниш билән қаридики, ахир-ақивәт сөзләшкә мадари йәтмигәндәк, үн селип жиғлиған пети өзини һойлиға атти.

***

Таң атти. Әтигәнлик чайға меһманлар билән Баһарәм, Мунаждин һазир болди. Лекин җоза күндикидәк расланмиған еди. «Елиңлар, беқиңлар» дәп туридиған Меһригүл көрүнмиди. Мунаждинниң ейтишиға қариғанда, ағрип кечичә азаплинип чиқипту. Әтиси «Апамларниң өйигә берип келәй», дәп кетип қалди. Шу кәткиничә икки күн кәлмиди. Әһвалниң бу дәриҗидә җиддий түс елиш сәвәплири Бәкрәм Камалға аян. Шуниң үчүн аялини көндирип, үчинчи күни Алмутиға қарап йолға чиқти. Меһригүл улар йолға чиққанлиғидин хәвәр тапқан күнниң әтиси өйигә қайтип кәлди. Бу чағда у тамдәк татарған, қол-аяқлиридин мағдир кәткән, җүдәң қияпәттә еди. Һәммә һәйран. Немә болғанлиғини сорашти. «Һеч йерим ағримайду, пәқәт ялғуз қалғум келиду», дегәндин башқа җавап болмиди. Дәрвәқә, у яқниң ялғуз қалғуси келәтти. Қәйәргила қаримисун, чоң дадисиниң ечиқиған көзлирини көргәндәк болиду. Ейтқан сөзлири қулиғиниң түвидә җараңлайду. Шундақ чағларда баш елип, дәшти чөлләргә чиқип кәткүси, авазиниң баричә вақирап жиғлиғуси келиду. Шу териқә аридин бир айдәк вақит өтти. Бир күни Алмутидин Мунаждинниң намиға Бәкрәм Камалниң аләмдин өткәнлиги тоғрилиқ телеграмма кәлди. «Вай, бу немә тәғдир?» дәп дат салди Баһарәм. «Әнди чоң дадисиз қалдимму?» дәп ичидин жиғлиди Мунаждин. Улар шу күнила такси яллап, Алмутиға қарап йолға чиқти. Дәрвазиниң алдида бовиғини қучақлап қалған Меһригүлниң көңлидин «Еһ, чоң дада, мән әзизлигән петичә кәткән болсиңиз, мәнму улар билән дәпин мәрасимиға қатнишиш үчүн маңмасмедим», дегән ойлар өттидә, дәрвазини аста йепип өйгә кирип кәтти. Ана-бала мәрһумниң җәсиди йәрдин көтирилмәй туруп, мәнзилгә йәтти. Мунаждин әтиси чоң дадисиниң үч нәзирини өткүзүп, йезиға қайтти. Баһарәм болса, мәрһумниң қирқиға олтирип қалди. Ипарәм қирқи нәзири өткәндин кейин Баһарәмни йөткигүчиләр қатарида бу йезиға кәлди. Йәнә шу чағда епини кәлтүрүп, Меһригүлни баққа елип чиқтидә, аста шивирлиди: — Қизим, — деди у яқ. — Сизгә ейтидиған  бир гәп бар. У немә гәп десиңиз, чоң дадиңиз бу йәрдин қайтқан күндин башлап, сизниң намиңизни пат-патла тилға елип жүрди. «Меһригүл» дәйдудә, хелиғичә үн-түнсиз олтирип кетиду. Немишкә шундақ қилидиғинини тәкрар-тәкрар сораймиз. Лекин бешини йәрдин көтәрмәйду, еғизиниму ачмайду, — Ипарәм шу сөздин кейин әтрапқа еһтият билән қаридидә, келинигә техиму йеқинирақ олтарди, — җан тәслим қилидиған күни болса, — ичигә чоңқур тинғач сөзини давам қилди. — Там тәрәпкә қарап узақ ятти. Һәйран болидиған йери, бир күндин бери сөздин қалған адәм туюқсизла «Меһригүл, қизим. Мән сизниң алдиңизда қара үз болдумғу. Мени кәчүрәләрсизму» дедидә, кәчтә берип җан тәслим қилди. Бу зади қандақ гәп? — Меһригүлниң мүрисидин тутуп өзигә қаратти Ипарәм. — Икки аләм мән сиздин рази болуп кетәй, мошу мәсилә тоғрисида билгиниңизни сөзләп бәрсиңиз. Меһригүл күтүлмигән бир хатирҗәмлик билән чоң аписиға қариди: — Бәлким, аңлиған болушиңиз керәк, мән бала чағлиримда рәсим сизишқа бәк һирисмән болған. Йәттинчи синипқа көчкән жилим «Каккук сайриған терәк» дегән бир рәсим сизиведим, һәммә яратти. Шу чағларда чоң дадамниң шөһрити аләмгә тариған. У кишиниң мошу шәһәрдин екәнлигини билгинимдин кейин шу рәсимниң чоңайтилған көрүнүшини әвәттим. Хелә вақитқичә җавап болмиди. Аридин йерим жилдәк вақит өткәндә, шу рәсим «Саадәт» журналида елан қилинип қалди. Тоғра, бир аз өзгәртилгән. Йәни мән терәкниң төвән тәрипигә соқма тамлиқ кона өйниң шәклини сизған. Журналдики рәсимдә жирақ бир йәрдин тонури көрүнүп туридиған һойлиниң көрүнүши берилгән. Хулләс, бу рәсим «Баһар нәпәси» дәп атилип, чоң дадамниң намида елан қилинип кәтти. Мән бир қанчә заман бир үндә, бир түндә болуп жүрдүм. Хәйир, у вақитму өтүп кәтти. Унтупму кетиведим. Бирақ бийил кәлгиниңларда бу гәп тосаттин қозғилип қалди. Тоғриси, өйгә қайтишиңларға йеқин чоң дадам мениң һелиқи жиллири сизған рәсимлиримни көрүп олтирип, «Каккук сайриған терәкниң» әсли нусхисини көрүп қалди. Пешанисигә бирни уруп: «Бу рәсимни сизған сиз екәнсиздә!» дәп һәйран болди. Мән күлүп қойдум. Чоң дадам: «Вай, мән өләй, қизим, мән бу рәсимни журналға сунғанда, сизни азирақ тонуштуруп, яхши тиләкләрни билдүргән едим. Бирақ тәһрират хадимлириниң бепәрвалиғи түпәйли мениң намимда бесилип кәтти. Мән сизниң алдиңизда қара үз болдум. Мени тоғра чүшиниң, қизим, мениңда задила әйип йоқ», дегән гәпләр билән көзигә яш алди. Қисқиси, чоң апа, «Қара үз болдум», дегән гәп мана шундақ сәвәп билән ейтилған. — Бу гәпни сиздин башқа йәнә ким билиду. — Үчинчи киши болуп сиз биливатисиз. — Вай, җенимғина қизим, — Меһригүлниң мүрисидин тутуп өзигә қаратти Ипарәм. — Илла-билла бу гәпләр ичимдә чирип кәтсун. Һәқиқәтәнму «Қара үз» болғидәк иш боптекән. Вай шәрмәндә… Меһригүл мийиғида күлүп қойди. Әслини алғанда, бу күлкә тәсадипи тоқулған һекайиниң күчидинму яки болмиса саддә дил чоң аписиниң бирдин ишинип, изһар қиливатқан аҗизанә ялвурушидин туғулғанму, буни билгидәк әтрапта һеч ким йоқ еди. Йәһия ТАЙИРИЙ.