• Һекайә
• 16 Наурыз, 2024

Бәндичилик қурвини

(Һекайә)

Хәп, күнниң нурлири өткүр нәйзиниң учидәк көзгә кирип, чүшиватқини. Қәйәргә йетип кәлгинини уқай десә, көз ачқузмайду. Бу халта кочида йә сайә бәргидәк бирму дәрәқ йоқ. Отун үчүн кесип болған охшайду. Һелиму конилар өстүрүп қоюптекән. Момай мүкчәйгән белини бир қоли билән тутуп, аран кетип бариду. Бир қолида ичидә бирнемилири бар йерим қапни дүмчәк дүмбисигә артивалған. 
Йолувчи момай өмүр мусаписидә бойнида талай жүкләрни көтирип маңған. Кичигидинла көп җәври-җапа көрүп, тавланған. Дәсләп хәлиқниң саватини ачимән, дәп атиси наһәқтин «хәлиқ дүшмини» болуп етилип кәтсә, аниси зиялиниң аяли болғини үчүн еғир ишқа һайдалған. Житим қалған бәш бала бәш тәрәпкә териқтәк чечилип, балилар өйлирини паналиди. Уларниң кейинки һаяти намәлум. Пәқәт уруштин кейинла тәсадипи сиңлисини тапти, тапқанда – қәбрини...
Һазирму у әшу бир мудһиш жилларни әскә елип, йол узақлиғини авутмақчи. Аптап вә йолниң четидики чаң-топа момайни һалсиритип қойған еди. Йолниң қасниғида маңай десә, қорай басқан, меңишқа қолайсиз. Техи калачниң ғичилдиған авазини аңлисила болди, ишлар һавушуп, мейәңни «йәйду». «Кәт» дегәнгә кәтсунму, йә бу ипласлар. Зади көзлигән мәнзилигә йетиш тәс болмақта. 
Житимлар өйидин кейин саватини кәчки мәктәптин чиқирип, тамака совхозида һесапчи болуп ишлиди. Әмгәкчиләрниң ишлигән бәдилигә қарап бөлүнгән хираҗәтни тоғра тәхсимләп жүргән күнләрниң биридә совхоз мудири йоқилаң бир сәвәпләр билән уларниң тәр төкүп ишләп тапқан ахчилирини кесивәтти. Ишчилар нарази болуп, жуқуриға әризә язмақчи болғанда, совхоз мудири ялған һөҗҗәт ясап, һесапчини әйиплик қилип, тутуп бәргән. Һесапчи өзини ақлимақчи болғанди, тегишлик һөҗҗәтләр көздин «ғайип» болди. Һәммиси «қануний» болуп чиқти ахири. Әндила жигирмигә толған қиз чиқимни қайтуруш үчүн үч жил бекарға етизда ишлиди. Абройи дәпсәндә болуп, һағичә аһанәт йеди. Сотланғили тасла қалди...
Һелиму мошу жут пешанисидин силиди. «Қәризини» өтәп болғандин кейин, балилар өйидә биллә тәрбийиләнгән дости Арзигүлни мошу жуттин тепип, қолиға кәтмән, бешиға пана сориди. 
– Һәй, Айимхан, – әйнә әшу Арзигүлниң тонуш авази аңланди қулиғиға. – Еғаңлап нәләрдин келиватисәнуй? 
Униң еғаңлап келиватқинини Арзигүл момай нәдин билсун? Йенидики бовийи пичирлиған болуш керәк. Арзигүл момайниң көзи кор. Айимхан иккиси етизда көмүқонақта биллә ишләп жүргәндә, күтүлмигән йәрдин трактор дәрияға ғулап кетип, көзини қуйивәткән. Һелиму аман қалди. Адәттә, етиздин қайтқанда, әмгәкчиләр қонақ бесивалған прицепларниң үстигә олтиривалидиған. Шу күни Арзигүл көзидин, Айимхан икки бармиғидин, йәнә иккиси путлиридин айрилип, йәнә бири һаяти билән хошлашқан. 
– Нәдин дәйсән, өткәндә әву бир тонушумниң оғли: «Угатқан қонақ бар, җениңларға бираз вақит тамақ қилип турарсиләр», дәп ейтқан. Шуни әкивалай, дәп келиватимән, – Айимхан күн көрүш истигидә әшу йерим қап қонақ угиғидин талқан ясап, озуқ қилиш үчүн әтигән кетиведи. Туққини йезиниң бешида туриду. Өзи туридиған өй айиғида. Берип, кәлгичә һеч һали қалмиди. Мана Арзигүл достиму хойма алдидин чиқип қалди. Улар мошу йолниң бойида туриду. 
– Кәл, төмүр достум, олтар, бираз демиңни ал! – Арзигүл момай йениға тәклип қилди. 
– Бу чиримайдиған, сунмайдиған төмүр момайдә! – бовийи махтиди.
– Сунмайдиған момай болидиғинини билгән болсаң, евалаттиңдә сән... – һәзилләшти момийи. «Қәһ, қәһ» күлди бовай.
– Сунмайдиған төмүр нәдә бар! Көзгә көрүнгән алтунниму дат басиду, қәдрини билмисәң, – Айимхан ойидин ялған сөзни ойлап тепип, достиниң көңлини алди. Бовайға «теч» дегәндәк ишарә бәрди. 
Әслидиғу Айимхан һәқиқәтән алтундәк қиз еди. Һөрмәт-иззәтни билидиған – тәрбийилик, қолидин кәлмәйдиғини йоқ – ишләмчан, өткүр сөзлүк – әқиллик, ялған сөзлимәйду – уйити бар, яхшилиқ қилишни билидиған – көйүмчан. Бәзидә мошундақ есил хисләтлири бар адәмләрни һарам нийәтлик кишиләр көрәлмәйду. «Тәңшәлмигән дуния» дегини мошу болса керәк, яки «бәндичилик» дәп қойимиз. Айимхан талай қетим әйнә шу «бәндичиликниң» қурвини болди. Һәтта балилири үз өрүп кәтти... Бала дегән туққан анисини ташлап кәтсә, қанчә төмүр болсиму, өзлүгидин сунуп кетидиған охшайду.
– Әссалам, ана! – һойлидин бовай билән момайниң отидин кирип, сүйидин чиқиватқан келини Зумрат чиқип, Айимхан момай билән әһвал сорашти. – Хуш кәпсиз, бу йәрдә олтарғичә, өйгә кирсәңлар болмамду! Чай-пай ичип...
Айимхан бу қетим келинниң авазидин чөчисиму, бир тәрәптин өзиниң қизиниң авазини аңлиғандәк хошал болди. Шуңлашқа болса керәк, һаяҗанлиқта:
– Рәхмәт, қизим. Өйгә алдираймән, – дәвәткинини өзи сәзмәй қалди. 
– Өйгә кирмисәңму, бираз олтар, мошу йәрдә «гәп сатайли» – деди Арзигүл. 
Келинниң сөзидин кейин орнидин дәс туруп кәткән Айимхан момай йәрдә ятқан қапни диккидә дүмбисигә алдидә:
– Рәхмәт, достум. Тез бармисам, өйдә мени күтиватқан җугайнимәк барғу, билисәнғу. Кейин бир келип, пуғанимиз қанғичә муңдишармиз. Көрүшкичә аман болайли, – дәп улар билән хошлашти. 
Арзигүл болса:
– Худайимға аманәт! – дәп арқисида қалди. Бовайму уни аяп ичидин «уһ» тартивалди.
– Бечарә Айимхан! Балилири ташлап кәткинини аз дәп...
– Болди атиси, ойлиғандин немә пайда? Худайим бар! Һәммини вақит көрситиду...
Айимхан йәнә шу халта йолға чүшти. Байиқи келинниң авази қулиғидин һеч кәтмәйла қойди. Қизиниң авазиға бәкму охшайдекән. Момай оғлиниңғу хошна йезида тиҗарәтчи екәнлигидин хәвәрдар. Қизиниң нәдә екәнлигини билмәйду. Һәр қетим қизи әскә кәлсила: «Нәдиду, җеним, қизим!» дәп кинәйду. Илгири «Бир келип кәтсә яхши болатти, сеғинишимни бесивалсам» десә, кейинки күнлири «әң болмиғанда, нәдә екәнлигини биливалсам, сеғинишимни бесивелишқа шу йетәрликти» дәп қойиду.
Айимхан мошу йезиға келип, совхозда ишләйду. Көп өтмәй, хошна йезидин қатнап ишләйдиған Зәйнахун билән тонушуп, өй-отақлиқ болиду. Дәсләп бир убдан оғул, кейин омақ қизни дунияға елип келиду. Шунчә көргиликләрдин кейин, Айимхан «Маңиму бәхит таңлири атидекәнғу» дәп хошал һаят кәчүрүшкә башлиған. Лекин өмүр йоллири гадирмашқу. Күтүлмигән йәрдин Зәйнахун иккиси қурған аилиниң һули бир күн ичидила «ғулап чүшиду». 
Дүшмән жирақтин әмәс, йениңдин тепилидиғини җандин өтүп кетидиғу. Қириқ жил йеқин ағинә болуп келиватқан Зәйнахунниң илпити Мәхсүт бир күни меһманға келип, һараққа раса тойивалиду. Йолдиши ухлап қалғачқа, «Мәхсүтни йолға чиқирип қояй, аяли бала-чақиси билән күтиватқанду, өйигә тез йетивалсун» дегән ойда Айимхан кочиниң айиғиғичә биллә келиду. Мана мәшәдә Мәхсүт көптин ойлап жүргән һарам нийитини әмәлгә ашурмақчи болиду. Мана мошу йәр қолайлиқ – чәт һәм қараңғу, әлму сүт уйқида. Мәхсүт күтмигән йәрдин Айимханни чирмақ селип йәргә ятқузувалди. Мәхсүт бурундин қанчә һарақ ичсиму, мәс болмайдиған әр. Айимхан бирнемә дәй дегичә, ағзиниму қаттиқ қоли билән мәккәм йепивалди. Бечарә аҗизниң путлири йәр татлап, қоллири еғир тәнни иштирип көрди. Морлиди. Лекин һеч нәтиҗә бәрмиди. Бир чағда «даққидә» қилған аваз чиқти. Үстидә ятқан Мәхсүт бирдәмниң ичидила йерилған поңзәктәк поссидә болуп, һошидин кәтти. Айимхан астидин миң бир җапалар билән еғинап чиқти. Турушиғила качитиға еғир муш тәгди. Йәргә жиқилған пети һошидин кәтти. 
Әйнә шу мушниң қаттиқлиғи униңға һазирла тәккәндәк болуп, бир «уһ» тартивалди. Шу чағда қолидин серилип чүшүп кетәй дегән қапни бир силкип, дүмбисигә артип, қолайлиқ қилип тутувалди. Андин өз-өзигә «Өткүнчи дуния екән, һәммиси кетиду. Әң муһими, һарим таза... Момай бу қетим көзигә лиққидә яш алди, ичидин чиққан налиси уни һалидин техиму кәткүзүп, тохтитишқа мәҗбурлиди. Қапму қолидин серилип, икки бармақ арисини житип чүшти. Уни сезиватқан момай йоқ. Момайни қийнаватқан һазир ички кәчүрмилири. Мана һазирму көз йешини конирап кәткән көйнигиниң етигигә сүртүвалди. Андин қапни қолиға алай дегәндә, жуқуридин чүшүп келиватқан машина келип тохтиди. Кәйнигә буруливеди, ичидин келишкән бир жигит чиқип:
– Айимхан мома, әссаламу әләйкүм! Қандақ әһвалиңиз? Нәдин келиватисиз? Бу йоған қапни көтирип, неманчә аварә болдиңиз? Әкелиң мән апирип беришәй, олтириң машиниға, – һелиқи жигит аманлишип, биртәрәптин ағзи тохтимай кәйни-кәйнидин соал дегәнни ямғурдәк яғдурувәтти. 
– Ваәләйкүм әссалам, балам! Рәхмәт яхши. Яқ-яқ, болди. Өзәм аста йетивалимән, өйму әйнә, – дәп Айимхан момай ялған ейтти. 
– Андақта, өйүңизгә әкирип берәй! – жигит қапни қолиға алмақчи болди.
– Рәхмәт дедимғу саңа. Болди, өзәм әкиривалимән! – бу қетим момай авазини бираз көтирип җавап қайтурди. Жигитму бирқисим болуп, шүккидә қариди. Ичидә болса, «һәҗәп, һә!» деди, халас. Шундиму хиҗаләт болуп:
– Ана, һаҗәтмән болуп қалсам, маңа хәвәрлишиң, мән чоқум йетип келимән, – дедидә, машинисиға олтирип йолиға раван болди. 
Айимхан момай өзиниң «Рәхмәт дедимғу» дәп қопал авазда җавап бәргинигә хиҗаләт болди. Бирақ у сөзни момай бекар қилмиди. Өткәндә оғлиниң ярдәмчиси йолда келиветип, момайни өйигичә йәткүзүвәткән еди. Бу әһвални билип қалған оғли ярдәмчисини иштин бошитиветипту. Мону һазирқи жигитму момайниң оғлида ишләйду. Униңму иштин айрилип қалмаслиғи үчүн машинисиға олтармиди...
Момай бешидики күмүч рәңлик яғлиғини түзәвелип, үзидики өмүр салған қоруқларни бойлап, судәк еқиватқан тәрлирини, андин пешанисини йеңи билән сүрттидә, мүкчәйгән пети йолини давам қилди. Униң хияли балилири таман чапти. 
Һелиқи Мәхсүтниң қилиғидин кейин качитиға урған өзиниң йолдиши Зәйнахун еди. Мәхсүтниң һарам ойи чәттә қалсун, яман ойлап қалған Зәйнахунму «Аялим көзүмгә чөп салди» дәп, шу күни кечиси аялини өйдин қоғлап чиқарди. Балилириму әс йетип қалған еди. Анисини тоғра чүшәнмигән уларму, Айимхандин ваз кечип, атиси билән қелишти. Кейин Айимхан өзиниң гунасиз екәнлигини дәлилләш үчүн Мәхсүткә берип, әқил билән йешишкә барған еди. Барса, Мәхсүт өйдә йоқ. У әл-жут ичидә бешини қандақ тик көтирип жүридиғанлиғини миң ойлап, ичидә көйүп-өртинип, ахири өзини тик ярдин ташлаветипту. Айимхан издигән һәқиқәт шу күни бевақит өлүм билән у дунияға кетип, униң бойнида пәқәт Мәхсүтниң хиянитила қалди, халас. 
Алиқандәк жутта миш-миш тез тарайду. Айимхан йәнә наһәқ гунаға патти. Нәгә баридиғини билмәй, беши гаңгирап қалди. Өткәндиғу Арзигүл қутулдурувалған. «Бу қетим у мени өйгә киргүзмәйду. Бу йеқимсиз хәвәр униңму қулиғиға йетип барғанду» дәп ойлап, өпкиси миң парә, жүриги жулум-жулум Айимхан шу күни йеза четидики қуруп кәткән җигдини пана қилип, таңни атқузди. Жиғлап көзлири қуруп кәткән аҗиз нәгә беришини билмәй, күрмиң ойлар илкидә дәрия бойиға қарап йол алди. «Һаятқа керәк болмисам, бақиға керәк болармән», дәп суға өзини ташлап өлүвалмақчи болди. Тән-тени титирәп-шүркинип туратти. Шу чағда аҗиз аял «Кәчүр, мени һаят, кәчүр дада, апа! Кәчүрүветиң, Зәйнахун, кәчүрүветиңлар балилирим, кәчүрүветиңлар... Силәрниң мени чүшәнмәйватқиниңлар һәқ, сәвәви, силәр көрмидиңлар, билмидиңлар. Униңға пәқәт Мәхсүт... Чидимас өлүвалди», дәп налә қилди. 
– Уғу чидимаскән... – тосаттин тонуш аваз аңланди. Айимхан кәйнигә бурулушиғила, Арзигүл достиниң бовийи қолидин елип, қирғақ тәрәпкә тартивалди. Икки дост тәңла йәргә гүпла чүшти. 
– Достум, һеч йериңгә зәхим тәгмигәнду? – Арзигүл униң үсти-бешини қеқишқа башлиди. Андин мәккәм қучақлавелип: «Достум, мән һәммини билимән, чүшинимән. Лекин сән ундақ қилмиғин, балилириңни ойла, мени ойла!» – дедидә, паңңидә жиғлавәтти. 
– Достум, мән хаталиқ қилдим... – Айимхан гепиниң ахирини чиқарғичила, Арзигүл:
– У сениң гунайиң әмәс. Һәммини унтуғин! Һазирчә хәқниң көзигә челиққичә өйгә кәттуқ. Қалғинини шу йәрдә мәслиһәтлишимиз, — деди. Арзигүл йеңи өйгә көчивелип, бурунқи тоқал өйгә Айимханни киргүзүп қойди. 
Айимхан өйигә йеқин қалғанда, неридики өйдин чиқиватқан нахша-сазни аңлап қалди. Йеқинарақ келишигә хошна туридиған аилидә йеқимлиқ вақиә йүз бериветипту. Һойла алдида чәт әлниң узун машиниси. Әйнигидә «Анимизға — 80 яш!» дегән йезиқ җилвилинип туратти. Балилири машинидин анисини қолтуқлап чүширип, қолиға гүлдәстиләрни тәғдим қилип, нурлуқ үзидин сөйүватиду. «Тәвәллудиңиз мубарәк болсун, ана!», «Бизниң бәхтимизгә йүз яшаң!» дейишип, тәбриклишиватиду. Тәбрикләватқанларниң арисида оғлиму бар еди. У мошу өйгә күйоғул. Анисини байқап қалған оғли беши билән «өйүңгә кетивәр» дегән әлпаз көрсәтти. Оғли қейинанисиниң аилиси арисида уятқа қалғуси кәлмиди, тайлиқ. 
Миң бир җапалар билән келип, өйигә бираз демини алғач яғач орундуққа олтарди. Хошнисиниң өйидә чиқиватқан яңрақ нахшилар униң жүригигә нәштәр болуп санчилди. «Мениңғу туғулған күнүмдә тәбрикләп кәлмәйяқ қойсун, келип, мону ағриқчан укисини болсиму көрүп кәтсә. Бу балида немә гуна бар еди. Бир қосақтин чиққан, бир атидин таралған қениғу». 
Айимхан Зәйнахун билән аҗришип кәткән чағда қосиғида үчинчи пәрзәнди бар еди. Кечә-күндүз зар жиғлап, еғир дәртләрни бешидин өткүзгәчкимекин, балиси қол-пути ишлимәс болуп дунияға кәлди. Өз дәрди аз болуватқандәк, пәрзәндиниң бу әһвали уни техиму езивәтти. Әйтәвир, униң-буниң ишигидә ишләп, күн көрүп кәлди. Пенсияси кәнҗитайиниң дора-дәрмигигә аран йетиду. Нан-чайға хәқниң оқитини қилип, сунуқ тийин болсиму тапиду. 
– Қосиғим ачтиғу, нәдә жүрисән? – әр йетәй дәп қалған оғли кичик балидәк жиғлап кәтти. 
– Җеним балам, һазирла саңа тамақ беримән, – Айимхан һаганчида қонақтин талқан соқушқа киришти. 
Һеҗирдики чайға талқанни селип-юмшитип, оғлини ғизаландурди. Өзиниңму қочиғи ач. Лекин у өзини бәзләшкә мәҗбур. Униң ағриқчан болсиму, ана екәнлигини сәздүридиған нимҗан балиси бар. Бирақ иккисиниң бири авал түгәп кәтсә, иккинчиси, қандақ өмүр сүрмәк? Уларниң қәлбини тирнаватқан пәқәтла мошу азап еди...

Абдулҗан АЗНИБАҚИЕВ.