• Бизниң сөһбәт
• 08 Тамыз, 2018

Надир Қадиров: «Бәзи адәмләр мени кейин чүшәнди»

Бәхтишат СОПИЕВ, “Уйғур авази” «Сән қәйәрлик?» Бу уйғурниң қениға сиңгән соалғу. Бир адәм билән тонушупла униң теги-тәтигә қизиқимиз. Оқушини тамамлап, Маливайда агроном болуп ишләватқан Надир Қадиров Уйғур наһийәсидә җавапкәрлик хизмәттики жутдиши Әркин Җәлилов арқилиқ Уйғур наһийәлик парткомниң биринчи кативи Кинтал Бақиев билән тонушуп қалиду. – Сән қәйәрлик? — дәп сорайду, Кинтал Бақиев униң қолини елип. – Кичикақсулуқ Қадирниң балиси болумән. – Кичик Ақсуда икки Қадир бар. Бири Әмгәк Қәһримани Қадир Авдунов. Иккинчиси — аддий шофер Қадиркам. – Мән шу шоферниң балиси. – Тиңша, шоферниң балиси. Мән сени сиртиңдин яхши тонуймән. Йеқин арида наһийәмиздә йеңи үзүм совхозиниң һули селинмақчи. Шуниңға сени рәһбәрликкә тәклип қилимән. – Мән һеч мәңдимәстинла униң бу тәкливигә қарши болдум. Чүнки мән кәспим бойичә аддий бир агроном. Маңа совхоз мудири болушқа техи әтигән еди. Кинтал Бақи оғли сәл авазини көтәргәндәк қилдидә, «Сән коммунистму?» деди. «Һә-ә» дедим. «У вақитта бу мәсилини сениң билән мән йәшмәймән, «жуқуридикиләр» йешиду» деди. У заманларда совхоз мудирлирини Мәркизий Комитет бәкитәтти. Әтиси Алмутиға қарап йол туттум. Бу 1967-жилниң март ейи еди. «...Сән совхозға мудир болаламсән?» Алмутиға келип уттур Асанбай Асқаровқа йолуқтум. У киши Алмута вилайәтлик партия комитетиниң биринчи кативи еди. Мени иллиқ қарши алди. Униңға маңа техи рәһбәрликкә әтигән екәнлигини ейтип чүшәндүрдим. Вилайәт рәһбири мийиғида күлүп қойди. У жиллири җумһурийәтлик үзүм совхозлири трести болидиған вә униңға Исмайил Йүсүпов рәһбәрлик қилатти. Асанбаев һеч ойланмайла, мени уттур Йүсүповқа әвәтти. Өз вақтида Қазақстанға рәһбәрлик қилған бу кишини көрүш мениң арминим еди. Уму мени хуш қарши алди. Уйғурчини яхши билидекән. Иккимиз очуқ сөзләштуқ. «Балам, растиңни ейтқинә, сән совхозға мудир болаламсән?» дәп сориди у мениңдин. Растимни ейттим. Иккимиз хелә узақ муңдаштуқ. Исмайил ака маңа йол йоруқ-көрсәтти, мәслиһитини бәрди. Ахири келиштим. У һөҗҗәтлиримни дуруслашқа ярдәм қилди. Ахирқи сөз Асанбаевта охшайду. Униң қобулханисини чөгиләп, бир һәптә жүрдүм. Ялғуз мәнла әмәсқу. Шу вақитларда Қазақстанниң җай-җайлирида көплигән үзүм совхозлири қурулуватса керәк. Сәккизинчи күни Алмутиға Кентал Бақиевму кәлди. У Асанбаевқа кирип чиққандин кейин вилайәт рәһбири мени йәнә қобул қилди. Бу қетим мениңдин «емтиһан» алди десәмму болиду. Униңға өзәм ишләватқан Маливай йезисиниң егилик, чарвичилиқ ишлири һәққидә тәпсилий сөзләп бәрдим. Қисқиси, у-бу гәпләрдин кейин мән йоқ совхозниң мудири болуп сайландим. Әтиси Уйғур наһийәсигә мени «Исмайил Йүсүповниң» өзи елип баридиған болди. «Мени йәргә қаратма» –Һәқиқәтәнму шундақ болди. Чонҗида бизни Кинтал Бақиев, Сетивалди Баратов, Ғупа Абдуманапов қарши алди. Улар бизни «Әмгәк» колхозиниң участкисиға елип кәлди. У вақитларда һазирқи «Ширин» совхозиниң йериниң йерими «Әмгәк» колхозиға қаратти. Бу йәрдә наһийә рәһбәрлиги дәстихан тәйярлап қоюпту. «Чоңлар» өз ара сөһбәтлишиватиду. Мән тамақ тошуп, у яқ, бу яққа жүгрәп жүримән. Қулиғим уларниң қизғин сөһбитидә. «Надир Алмутида узақ жүрүп кәттиғу» дегән гәпләр қулуғумға кирип-чиқиватиду. Һазир ейтсам болидиғанду, шу вақитлардиму «гекитәк майлаш» бардикәндә. Гепигә қариғанда жуқуридикиләрниң гекитигини «майлимиған» охшаймән. Шу күни Йүсүповниң рәһбәрлигидә үзүм совхозиниң «қозиғини» қақтуқ. Йүсүповниң гепичә, Мәркизий Комитет үзүм өстүрүш үчүн мошу йәрни таллавапту. Кейин Исмайил акини Кичик Ақсуға елип чиқтуқ. Дадам уни қой союп күтүвалди. Улар йеқиндин тонушти. Йошуридиғини йоқ, «әллик граммдин» ичишти. У уйғурларниң тарихиға, йезиларниң бәрпа болушиға наһайити қизиқидекән. Болупму униңға уйғурларниң там соқуп өй селиши йеқип кәтти. Кәч киргәндә баққа чиқип узақ олтардуқ. Йәнә шу уйғурниң гепи. Әтиси Чонҗиға чүштуқ. Совхозниң йерини йәнә бир қетим көздин кәчүрдуқ. «Йәрниң ойман- чоңқури көп екән» дедим Исмайил акиға. «Ишләш керәк» деди у. «Бийил қанчә гектар йәрниң һөддисидин чиқалайсән?» дәп сориди у. «Йүз» дәп җавап бәрдим. У мениң ишимға ақ йол тиләп хошлашти вә «Мени йәргә қаратма» дәп җекишни унтумиди. Вақитлиқ «Әмгәк» колхозиниң деханлири үчүн селинған өйгә орунлишип ишни башлайдиған болдуқ. Әтиси Кинтал Бақиев путиға өтүк кийип чүшүп, етизни арилап кәтти. У әйнә шундақ әмгәк сөйгүчлүги билән мени техиму роһландурған еди. «Қадировниң сориғинини бәр» – Асанбаевниң қобулханисида олтиримән, – дәп сөзини давам қилди Надир ака. –Униңға Қонаев телефон қиливатиду. Қазақстан Компартияси Мәркизий Комитетиниң Биринчи кативиниң үнини очуқ аңлап олтиримән. «Қадиров сениңдиму, униң сориғинини бәр» деди Қонаев. Асанбаев дәрһал ярдәмчилирини чақирип, тапшурма бәрди. Алди билән 250 миң рубль авдуридиған болди. Шундақла 10 трактор, 10 жүк тошуйдиған машина вә бир йеник машина соридим. Бу мәсилиму йешилди. Өй салидиғанға қурулуш материаллири керәк еди. Шу күнила бәш машина цемент әвәтидиған болди. Әтиси мән йетип кәлгичә кечичә цементлар Уйғур наһийәсигә йәткүзүлүп бопту. Тәйяр каркас өйләрму йетип кәлди. Аз күнниң ичидила жигирмигә йеқин өй турғузувалдуқ. Әнди у йәрдә туридиған адәмләрни издәш керәк. Наһийәлик парткоминиң үчинчи кативи Санийәм Қарабаева бу мәсилиниң иҗабий һәл болушиға күч салди. Чочунайдин Ғалҗатқичә йезиларни арилап адәм жиғдуқ. Нурғун яшларниң мошу йәргә келип беши қошулуп, аилилик болди. Адәмләр ишқа җәлип қилинғандин кейин һөкүмәт йәнә 500 миң рубль бөлди. Икки жилниң ичидә «Ширин» үзүм совхози йеза қияпитигә кирди. Мәктәп, бағчә, Мәдәнийәт өйи, истраһәт бағлири, шарап заводи бәрпа болди. Дәсләпки мевини ким йеди? – Дәсләп 35 гектар йәргә үзүм көчитини тиктуқ — дәп сөзини давам қилди Надир ака. – Буниңға жуқуридин кәлгән коммисия ишәнмигәндәк қилди. Уни аз дегәндәк, 1969-жили болған қаттиқ қишниң тәсиридин көчәтләр үшүп кетип, бой көтирәлмәй қалди. Йәтмишинчи жили уни қайтидин өстүрүшкә тоғра кәлди. Тәлийимгә, иккинчи қетим үзүм охшап кәтти. Дәсләпки мевини аләйтән Исмайил Йүсүповқа елип бардим. Униңға үзүмниң дәми бәк йеқип кәтти. Иккимиз олтирип йәнә шу хәлқимизниң гепини қилдуқ. У үзүм мевә бәргичә, қисқиси, совхоз путиға турғичә мени һәртәрәплимә қоллиди. Әң көп һосулни сәксиничи жиллири алдуқ. Алған һосулимиз алтә миң тоннидин ешип кәтти. «Горбачевниң буйруғи бизгә биринчи болуп кәлди» «Ширин» үзүм совхозида иш раса қайниға бир пәйттә Горбачевниң һарақкәшликкә қарши кампанияси елан қилинди. Ялған ейтишни билмәйдиған Надир ака «мән өзәмчә униңға бой бәрмигәндәк қилдим» дәп қалди. Үзүм совхозиниң паалийитини тохтатмай, үзүмни башқа товарларға алмаштурушни қолға алиду. Мәсилән, қәнткә, башқа озуқ-түлүк мәһсулатлириға авуштуриду. Үзүмдин консерва ясайду. Ахири мәхсус коммисия келип, уни тәкшүрәйду. Шу вақитта у наһийә рәһбәрлигидин хелә аһанәт аңлиған екән. – Улар вино заводиға келип, мениң «консервилиримни» көрди, —дәйду Надир ака. – Һәтта вилайәттин кәлгән бир меһман униң дәминиму тартти. У Һашим Арзиевниң «қандақ?» дегән соалиға көзини қисип қойди. Арзиев дәрһал: «әтә Чонҗиға төрт ящик чиқиривәт» деди. «Хоп, бир машиниму берәй» дедим униңға күлүп. Әтиси наһийәдә бир йәрмәңкә өткән еди. Шу йәрдә «жуқуридин» кәлгән төрт-бәш меһман наһийә рәһбәрлиги билән мениң консервамға «йошурун» өзлириниң «яхши» дегән баһасини бәрди. «Мениң пикримгә һечким ерәң қилмиди» Надир акиниң өйи бузулуп гумран болған бағчиниң алдида екән. У пат-пат бағчини көрситип, «тартқан җапа-мәшәқитимгә ичим көйиду» дәп қойиду. – Қийин бир пәйттә мән иштин кәттим яки мени бошитивәтти, – дәйду ата уһ тартип. – Пенсиягә чиққидиғанға үч ай қалған еди. Ахири наһийә парткоминиң бюросида «пенсияға чиқивалай, маңа тәгмәй туруңлар» дәп илтимас қилдим. Мениң мәсиләм мошу Шерин йезисидиму қаралди. Шу жиғинда Һаким Самсақов дегән жут турғуниниң «йоқтин бар пәйда қилған адәмни қандақ бошитимиз дәватисиләр?» дегини ядимда. Мән мени иштин бошитивәткинигә әмәс, совхозни сақлап қалалмиғинимизға өкүнимән. Мән совхозни сақлап қелишқа күч салдим. Амма һеч сада чиқмиди, тәкливимгә һечким ерәң қилмиди. Бирақ бәзи адәмләр мени кейин чүшәнди...