• Асасий мақалилар
• 22 Қараша, 2018

Улуқ даланиң йәттә қири

Нурсултан Назарбаев, Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти Кәңлик – һәммә нәрсиниң, вақит болса – барчә вақиәликниң өлчими. Вақит билән кәңликниң упуғи қийилишқан пәйттә милләт тарихи башлиниду. Бу – мундақла ейтилған чирайлиқ афоризм әмәс. Һәқиқий мәнасида, немисларниң, италияликләрниң яки һинд хәлиқлириниң жилнамилириға көз жүгәртсәк, уларниң миңлиған жилларни өз ичигә алидиған хас тарихидики улуқ муваппәқийәтлириниң нурғуни мошу әлләр һазир яшаватқан тәвәләргә мунасивәтликлиги һәққидә соал туғулидиғанлиғи тәбиий. Әлвәттә, қедимий Рим дегән һазирқи Италия әмәс, бирақ италияликләр өзлириниң тарихий йилтизи билән пәхирлинәләйду. Бу – орунлуқ махтиниш. Шуниңға охшаш, қедимий готлар билән бүгүнки немисларму бир хәлиқ әмәс, бирақ уларму Германияниң мол тарихий мирасиниң бир қисми. Полиэтникилиқ бай мәдәнийити бар қедимий Һиндстан билән бүгүнки һинд хәлқини тарих долқунлирида үзлүксиз тәрәққий етип келиватқан надир йүксәк мәдәнийәт сүпитидә қараштурушқа болиду. Бу – тарихқа нисбәтән тоғра мәвқә. Шу арқилиқ түп йилтизимизни билишкә, миллий тарихимизға чоңқур чөкүп, униң чигич түгүнини йешишкә мүмкинчилик туғулиду. Қазақстан тарихиму айрим қисимлири билән әмәс, туташ һаләттә һазирқи заманавий илим-пән турғусидин қариғанда чүшинишлик болуши лазим. Униң үчүн зөрүр болған испатлиримизму йетәрлик. Биринчидин, қошқан үлүшлири кейинирәк сөз болидиған протодөләтлик бирләшмиләрниң көпчилиги һазирқи Қазақстан даирисидә қурулуп, қазақ миллити этногенезиниң асасий элементлирини тәшкил қилмақта. Иккинчидин, биз ейтмақчи болуватқан зор мәдәний муваппәқийәтләр дәстиси даламизға ташқиридин кәлгини йоқ, әксичә, көпчилиги мошу бепаян өлкидә пәйда болуп, шуниңдин кейин Ғәрип билән Шәриққә, Күнчиқиш билән Күнпетишқа таралди. Үчинчидин, кейинки жилларда тепилған тарихий ядикарлиқлар бизниң әҗдатлиримизниң өз заманисидики әң йетүк, әң илғар технологиялик йеңилиқларға беваситә мунасивити бар екәнлигини ипадиләйду. Бу ядикарлиқлар Улуқ даланиң дуниявий тарихтики орниға йеңичә көзқарашниң шәкиллинишигә имканийәт бериду. Һәтта қазақниң бәзибир уруқ-қәбилириниң намлири «қазақ» этнонимидин талай әсир бурун мәлум болған. Мошуниң өзи бизниң миллий тарихимизниң упуғи шуниңға қәдәр ейтилип жүргән дәвирдин хелә жирақта ятқанлиғини ипадиләйду. Европацентристлиқ көзқараш сақлар билән һунлар вә башқиму бүгүнки түркий хәлиқләрниң әҗдади болуп һесаплинидиған этнослуқ топлар бизниң миллитимизниң тарихий этногенезиниң аҗралмас қисми болғини тоғрилиқ рәт қилиш мүмкин болмиған мәлуматларни көрүшкә имканийәт бәргини йоқ. Шуниң билән биллә узақ вақиттин бери бизниң йеримиздә яшап келиватқан көплигән этносларға умумтәәллуқ Қазақстан тарихи тоғрилиқ сөз болуватқанлиғини тәкитләп өткинимиз тоғра. Бу – һәрхил этносларниң көплигән көрнәклик шәхслири өз һәссилирини қошқан барчә хәлқимизгә ортақ тарих. Бүгүнки таңда хас тарихимизға иҗабий көзқараш керәк. Бирақ һәрқандақ бир тарихий вақиәни хаһиш бойичә вә канъюнктурилиқ турғидинла тәрипләш билән чәклинишкә болмайду. Ақ билән қара бир-биридин аҗритилмайдиған чүшәнчиләр. Улар өзара бирләшкәндә айрим адәмләрниңму, бирпүтүн хәлиқләрниң һаятиғиму тәкрарланмас рәң бериду. Бизниң тарихимизда җудалиқ дәқиқиләр билән қайғулуқ вақиәләр, шиддәтлик уруш вә зиддийәтләр, иҗтимаий турғидин ховуплуқ синақ вә сәясий тәқипләшләр аз болмиди. Буни унтушқа һоқуқимиз йоқ. Көпқирлиқ һәм кәңдаирилик тарихимизни тоғра чүшинип, қобул қилишни билишимиз керәк. Биз башқа хәлиқләрниң ролини төвәнлитип, өзимизниң улуқлуғимизни көрситәйли дәватқинимиз йоқ. Әң муһими, биз ениқ илмий мәлуматларға таянған һалда, дуниявий тарихтики өз ролимизни әқилгә мувапиқ һәм тоғра молҗалишимиз керәк. Шундақ қилип, Улуқ даланиң йәттә қириға тохтилайли. І. Милләт тарихидики кәңлик вә вақит Биз йеримиз маддий мәдәнийәтниң көплигән дуниялириниң пәйда болған орни, башланған булиғи десәк, ашуруп ейтқанлиқ әмәс. Һазирқи җәмийәт һаятиниң тәркивий қисмиға айланған көплигән буюмлар өз вақтида бизниң өлкимиздә кәшип қилинған. Улуқ далани маканлиған қедимий адәмләр талай техникилиқ йеңилиқларни ойлап тепип, илгири-кейин пайдилинилмиған йеңи қуралларни ясиған. Уларни инсанийәт дунияниң җай-җайлирида һелиғичә пайдилиниватиду. Кона жилнамиләрдә бүгүнки қазақларниң әҗдатлириниң бепаян Евразия қитъәсидики сәясий вә ихтисадий тарихниң йөнилишини талай қетим түп-асасидин өзгәрткәнлиги тоғрилиқ баян қилинған. 1. Чавандазлиқ мәдәнийити Һәммигә мәлумки, Улуқ дала дунияға илқа егилигини вә чавандазлиқ мәдәнийитини соға қилди. Заманивий Қазақстан территориясидә адәм дәсләпки қетим атни қолға үгәтти, бу тоғрилиқ мәмликәтниң шималидики “Ботай” йезисида жүргүзүлгән қезилма ишлири испатлайду. Атни қолға үгитиш әҗдатлиримизға шу дәвирдә мисли көрүлмигән үстүнлүк бәрди, әнди сәйярә миқиясида болса, егиликтә вә һәрбий ишта чоң инқилапни әмәлгә ашурди. Шуниң билән биллә атни қолға үгитиш атқа миниш мәдәнийитиниң асасини салди. Оқ-я, нәйзә яки қилич билән қуралланған ат үстидики чавандаз көчмән хәлиқләр тәрипидин қурулған күчлүк дөләтләр тарих сәһнисигә чиққанда өзигә хас дәвир рәмзигә айланди. Атлиқ байрақдарниң әкси – шу қәһриманлиқ дәвирниң һәммиси билидиған эмблемиси вә чавандазлиқниң пәйда болуши билән шәкилләнгән көчмәнләрниң алаһидә “мәдәний коди”. Автомобиль двигательлириниң қувитини мошу кәмгичә ат күчи билән өлчәйду. Мошу қедимдин келиватқан әнъәнә – сәйяридә чавандаз һөкүмранлиқ қилған шу улуқ дәвир хатириси. Биз XIX әсиргичә инсанийәт қедимий қазақ йеридин дунияға кәлгән шу улуқ технологиялик инқилап мевисидин пайдиланғанлиғини унтумаслиғимиз керәк. Заманивий кийимләрниң асаслиқ компонентлири Дала цивилизациясиниң қедимий дәвридин башлиниду. Чавандазлиқ мәдәнийити җәңчи-чавандаз үчүн қолайлиқ кийимни пәйда қилди. Ат үстидә вақтида қолайлиқлиққа вә әпчилликкә интилған әҗдатлиримиз биринчи қетим кийимни жуқарқи вә төвәнки қисимларға бөлди. Улар әйнә шундақ қилип, адәттики иштанниң дәсләпки нусхилирини кәшип қилди. Бу чавандазларға ат үстидә вә атлиқ җәң қилғанда һәрикәт әркинлигини бәрди. Дала турғунлири иштанни теридин, кигиздин, канаптин, кәндирдин тикти. Өткән миң жилда мошу кийим түри принцип җәһәттин өзгәрмиди. Қезиш вақтида тепилған қедимий иштанлар һазирқи иштанлардәк шәкилгә егә. Шундақла һазир өтүкниң барлиқ түрлириниң көчмәнләр атта миниш үчүн пайдиланған көнчилик вә өкчиси бар юмшақ аяқ-кийимниң “варислири” екәнлиги мәлум. Дала турғунлири маңған вақитта атни башқурушни яхшилашқа интилип, егиз егәр вә үзәңгиләрни кәшип қилди. Йеңилиқ чавандазға атта ишәшлик олтириш вә һәтта чапсан маңғанда өз қуралини – оқ-я, нәйзә, қилични – үнүмлүк пайдилиниш имканийитини бәрди. Бизниң әҗдатлар чепип кетип барған атниң үстидә оқ-я етишни мукәммәлләштүрүши – бу қуралниң түзүлүшиниму өзгәртип, мурәккәпләштүрди, у қолайлиқ вә һәтта қудрәтлик болди. Оқ-яниң учиға қоғушун қуюлуп, у савутни тешип өтидиған болди. Қазақстан территориясидә яшиған түрк қәбилилири киргүзгән йәнә бир технологиялик йеңилиқ – қилични кәшип қилиш болди, униң түз яки егилгән биси – алаһидә бәлгүси. Бу қурал әң муһим вә кәң таралған уруш қурали болди. Бизниң әҗдатлиримиз ат вә чавандаз үчүн савутниму дәсләп кәшип қилди. Бу Евразия көчмәнлириниң муһим һәрбий йеңилиғи болған еғир қуралланған атлиқ әскәрләрниң пәйда болушиға елип кәлди. Оқ етиш қурали пәйда болуп, умумйүзлүк қоллинишқа киргүзүлгичә атлиқ әскәрниң риваҗлиниши миладимизғичә болған I миң жиллиқ вә миладимизниң I әсири арисида дала турғунлириниң узақ вақит мабайнида илгири-кейин болмиған қураллиқ үстүнлүк орнитишини тәминлигән әскәрләрниң алаһидә түри – еғир атлиқ әскәрниң вуҗутқа келишигә тәсир қилди. 2. Улуқ даладики қедимий металлургия Металл елиш усуллирини кәшип қилиш йеңи тарихий дәвирни ачти вә инсанийәт тәрәққиятиниң йөнилишини мәңгүгә өзгәртти. Хилму-хил металл рудилириға бай қазақ йери шундақла металлургия пәйда болған дәсләпки мәркәзләрниң бири болди. Әң қедимда Мәркизий, Шималий вә Шәрқий Қазақстан йәрлиридә кан-руда ишләпчиқириш вә бронза, мис, қоғушун, күмүч вә алтун еритиш, төмүр елиш мәркәзлири пәйда болди. Бизниң әҗдатлиримиз турақлиқ рәвиштә йеңи, хелә пухта металл чиқиришни тәрәққий әткүзди, бу болса уларға сүръәтлик технологиялик тәрәққият үчүн имканийәт яратти. Бу тоғрилиқ қезилма ишлирида металл еритиш үчүн пәчләр, қедимий дәвирдики зебу-зенәтләр, турмуш буюмлири вә қурал-ярақ гувалиқ қилиду. Бу қедимда бизниң йеримиздә моҗут болған дала цивилизациялириниң жуқури технологиялик тәрәққиятини көрситиду. 3. Жиртқуч услуби Бизниң әҗдатлиримиз әтрап муһит билән толуқ уйғунлуқта яшиди вә өзлирини тәбиәтниң аҗралмас қисми дәп һесаплиған. Турмушниң мошу асасий принципи Улуқ дала хәлиқлириниң тәпәккүрини вә қәдрийәтлирини шәкилләндүрди. Қазақстанниң қедимий турғунлири жуқури тәрәққий әткән мәдәнийәткә – өз йезиғиға вә мифологиясигә егә болған. “Жиртқуч услуби сәнъити” уларниң мирасиниң әң ярқин элементи, у бәдиий алаһидиликниң әкси вә роһий мәзмун байлиғи болуп һесаплиниду. Турмушта һайванлар образлирини пайдилиниш адәм билән тәбиәтниң өзара алақисиниң рәмзи болуп, дала турғунлириниң роһий нишанини көрсәткән. Улар жирқучларниң, асасән мөшүк аилиликләрниң, әксини әвзәл көрәтти. Йәрлик һайванат дуниясиниң аз учрайдиған вә алийҗанап вәкили илпизниң суверен Қазақстан рәмзлириниң бири болушиму тәсадипи әмәс. Буниңда жиртқуч услуби әҗдатлиримизниң жуқури ишләпчиқириш маһаритиниму әкис әттүриду – бәдиий оймикарлиқ, металл билән ишләш техникиси: мис вә бронза қуюш һәм еритиш, алтун тәйярлашниң мурәккәп усуллири яхши мәлум. Умумән, “жиртқуч услуби” феномени дуния сәнъитидә егиз чоққиларниң бири болуп һесаплиниду. 4. Алтун адәм 1969-жили Қазақстанда Ишиктидә тепилған “Алтун адәм” бизниң асаслиримизға йеңичә қараш имканийитини бәргән дуния пәни үчүн күтүлмигән йеңилиқ болди, уни сәнъәтшунас алимлар “Қазақстан Тутанхамони” дәп атайду. Җәңчи бизни көп нәрсиләрдин хәвәрдар қилди. Бизниң әҗдатлиримиз мошу кәмгичә һәйран қалдуруватқан жуқури дәриҗилик бәдиий әсәрни яратти. Җәңчиниң маһирлиқ билән ишләнгән алтун кийими қедимий устиларниң алтунни ишләш техникисини ишәшлик өзләштүргәнлигини көрситиду. У шундақла Дала цивилизациясиниң күчи билән гөзәллигини әкис әттүридиған бай мифологияни ачти. Дала турғунлири даһиниң шәхсини әйнә шундақ улуқлап, уни қуяш кәби худа дәриҗисигә көтәргән. Қәбирниң чирайлиқ зенәтлиниши бизни әҗдатлиримизниң әқлий әнъәнилири биләнму тонуштурди. Җәңчиниң йенидин тепилған күмүч чиниләрниң биригә сизилған бәлгүләр – һәрхил дәвирләрдә Мәркизий Азиядә тепилған қедимий йезиқларниң ичидики әң қедимийи. 5. Түрк дуниясиниң бөшүги Қазақлар билән Евразияниң башқа хәлиқлириниң тарихи үчүн Алтай чоң әһмийәткә егә. Әсирләрдин буян мошу улуқ тағлар Қазақстан йерини зенәтләпла қоймай, бәлки түрк дуниясиниң бөшүги болупму һесапланған. Нәқ мошу йәрдә миладимизниң I миңжиллиғиниң оттурисида түрк дунияси вуҗутқа келип, Улуқ дала һаятида йеңи дәвир башланди. Тарих вә география түрк дөләтлириниң, улуқ дала империялириниң варислиғиниң алаһидә үлгисини шәкилләндүрди. Көплигән әсирләр мабайнида улар бир-бирини изчил алмаштуруп, оттура әсирдики Қазақстанниң ихтисадий, сәясий вә мәдәний ландшафтида чоң из қалдурди. Түркийләр кәң географиялик чегарилардики бошлуқни өзләштүрүп, көчмән вә олтирақлиқ цивилизацияниң бирлишишини вуҗутқа кәлтүрәлиди, бу болса сәнъәт, илим-пән вә дуния содисиниң мәркәзлиригә айланған оттура әсирләрдики шәһәрләрниң гүллинишигә елип кәлди. Мәсилән, оттура әсирдики Отырар инсанийәткә дуния цивилизациясиниң улуқ алимлириниң бири – Абу Насир әл-Фарабини яратти, Түркстанда түркий хәлиқләрниң улуқ роһий лидерлириниң бири Ғоҗа Әхмәт Йәссавий яшап иҗат қилған. 6. Улуқ Ипәк йоли Қазақстанниң географиялик җәһәттин қолайлиқ – Евразия қитъәсиниң қақ мәркизигә орунлишиши қедимий дәвирләрдин тартипла түрлүк әлләр вә цивилизацияләр оттурисида транзит “дәлизлириниң” пәйда болушиға имканийәт яратти. Миладимизниң бешидинла бу қурулуш йоллири Улуқ Ипәк йоли системисиға – Чоң Евразияниң Шәрқи вә Ғәрби, Шимали вә Җәнуби оттурисидики сода вә мәдәний алақиларниң қитъәләрара тармиғиға – өзгәрди. У хәлиқләр оттурисидики аләмшумул өзара товар алмаштуруш вә әқлий һәмкарлиқни шәкилләндүрүш һәм тәрәққий әткүзүш үчүн турақлиқ асас болди. Улуқ дала турғунлири транспорт тармақлириниң дәхилсиз уюштурулуши вә бехәтәрлигини тәминлигән қедимий һәм оттура әсирләрниң муһим сода йоллиридики асасий дәллаллардин болди. Дала бәлбеғи Хитай, Һинд, Парс, Йәроттура деңизи, Йеқин Шәриқ вә славян цивилизациялирини бағлаштурди. Дәсләп пәйда болғандин башлап Улуқ Ипәк йоли хәритиси асасән Түрк империялириниң территориясини өз ичигә алди. Мәркизий Евразиядә түркийләр бесимдарлиққа егә болған пәйттә Улуқ Ипәк йоли тәрәққиятниң чекигә йетип, хәлиқара дәриҗидә ихтисатни риваҗландурушқа вә мәдәнийәтни тәрәққий әткүзүшкә беваситә тәсир қилди. 7. Қазақстан — алма билән ләйлиқазақниң вәтини Улуқ Алитағниң етиги алма билән ләйлиқазақниң «тарихий вәтини» екәнлиги илмий җәһәттин дәлилләнгән. Аддий, бирақ пүткүл дуния үчүн әһмийити зор бу дәрәқ вә өсүмлүкләр мошу йәрдә чечәкләп дунияға тариған. Қазақстан һазирму дуниядики алминиң әң дәсләпки әждади — Сиверс алмисиниң вәтини һесаплиниду. Нәқ мошу уруқ әң көп таралған йәл-йемишни дунияға тәғдим қилди. Һәммимиз билидиған алма — биздики алминиң генетикилиқ бир түри. У Қазақстан территориясидики Или Алитеғи етигидин Улуқ Ипәк йолиниң қедимий йөнилиши арқилиқ дәсләп Йәроттура деңизиға, кейин пүткүл дунияға тариған. Мошу аммибап йәл-йемишниң чоңқур тарихиниң рәмзи сүпитидә елимизниң җәнубидики әң гөзәл шәһәрләрниң бири “Алмута” дәп аталди. Қазақстан территориясидә Чу, Или тағлириниң етигидин мошу кәмгичә йәрлик өсүмлүкләр дуниясиниң мәрвайити һесаплинидиған Регель ләйлиқазақлириниң дәсләпки шәклидики түрини учритишқа болиду. Бу әҗайип өсүмлүкләр бизниң йеримиздә Тянь-Шянь тағлириниң етиги билән йеримчөл даланиң қийилишқан йеридә пәйда болған. Қазақ топриғидики мошу аддий, шундақла алаһидә гүлләр өз гөзәллиги билән нурғунлиған хәлиқни мәптун қилип, пәйдин-пәй пүткүл дунияға тариди. Һазир йәр йүзидә ләйлиқазақниң 3 миңдин ошуқ түри бар, уларниң көпчилиги — бизниң даланиң ләйлиқазиғиниң «әвлади». Һазир Қазақстанда ләйлиқазақниң 35 түри өсиду. ІІ. Тарихий аң-сәвийәни йеңилаш Көтирилгән мәсилиләр һәртәрәплимә тәһлил қилинип, чоңқур тәтқиқат қилишни тәләп қилиду. Шундақла бизниң дунияқаришимизниң, хәлқимизниң тарихи, бүгүнки күни билән келәчигиниң әһмийәтлик асаслириға беваситә бағлиқ. Бу ишни бирнәччә чоң лайиһиләр арқилиқ башлашқа болиду дәп ойлаймән. 1. Архив — 2025 Мустәқиллик жиллири хәлқимизниң тарихини тәтқиқ қилишқа мунасивәтлик кәңдаирилик ишлар әмәлгә ашурулди. Елимизниң тарихий жилнамисидики «ақ дағларни» әслигә кәлтүрүшкә йол ачқан «Мәдени мұра» программиси утуқлуқ әмәлгә ашти. Бирақ әҗдатлиримизниң һаяти билән уларниң әҗайип цивилизацияси тоғрилиқ һөҗҗәтләр һазирму чоңқур тәтқиқ қилинмиди. Улар дунияниң пүткүл архивлирида өз тәтқиқатчилирини күтмәктә. Шуңлашқа қедимий дәвирдин һазирқи заманғичә басқучни өз ичигә алидиған барлиқ вәтәнлик вә чәтәллик архивлар дуниясиға чоң тәтқиқатларни жүргүзүш үчүн «Архив-2025» йәттә жиллиқ программисини тәйярлишимиз керәк дәп һесаплаймән. Бу лайиһини әмәлгә ашуруш давамида тарихчилардин, һөҗҗәтшунаслардин, мәдәнийәтшунаслардин тәркип тапқан мәхсус топларниң вәтәнлик вә чәтәллик чоң архивлар билән өзара системилиқ рәвиштә һәм узақ муддәтлик һәмкарлиқта болуп, тәтқиқат ишлирини жүргүзүшкә алаһидә көңүл бөлүши керәк. Қайси тәрипидинла болсун, бу муһим иш дөләт һесавиға әмәлгә ашурулидиған «академиялик туризмға» айланмаслиғи керәк. Архив һөҗҗәтлирини пәқәт жиғипла қоймай, барлиқ мәнпийәтдар тәтқиқатчилар билән аддий аһалиға қолйетимлик болуши үчүн улар актив түрдә рәқәмлик шәкилгә көчирилиши лазим. Өз тарихиға нисбәтән пәхирлиниш һиссиятлирини һасил қилип, вәтәнпәрвәрлик тәрбийә бериш мәктәп босуғисидин башлиниши керәк. Шуңлашқа мәктәпләр билән барлиқ регионлардики өлкитонуш мирасгаһлири йенида тарихий-археологиялик һәрикәтләрни қуруш муһим. Милләт тарихини аң-сәвийәгә сиңдүрүш барлиқ қазақстанлиқларниң қәлбидә өз тәшәббуслириға дегән умумийлиқ һиссиятини қелиплаштуриду. 2. Улуқ даланиң улуқ исимлири Көпчиликниң сәвийәсидики тарихий җәриянлар, асасән, шәхсләр мисалидики сүпәтләрдә гәвдилинидиғанлиғи ениқ. Көплигән хәлиқләр өз елиниң алаһидә әлчисигә айланған улуқ әҗдатлириниң исимлири билән мәғрурлиниду. Мәсилән, өткән дәвирләрдә Тутанхамон, Конфуций, Искәндәр Зулқәрнәйн, Шекспир, Гете, Пушкин вә Джордж Вашингтон охшаш аләмгә мәшһур шәхсләр һазир «өз дөләтлириниң» бебаһа рәмзлик капитали һесаплиниду һәм шу мәмликәтләрниң хәлиқара аренидики нәтиҗилик риваҗлинишиға түрткә болуватиду. Улуқ дала Әл-Фарабий Йәссавий, Күлтегин вә Бейбарс, Әз-Тәуке вә Абылай, Кенесары вә Абай охшаш нурғунлиған улуқ шәхсләрни дунияға елип кәлди. Шу сәвәптин биз, биринчидин, атақлиқ тарихий шәхслиримиз билән уларниң утуқлириниң һөрмитигә очуқ асман астида ядикарлиқлар турғузилидиған «Ұлы даланиң ұлы есімдері» намлиқ энциклопедиялик паркини ечишимиз лазим. Иккинчидин, изчиллиқ билән дөләт буйрутмисини уюштуруш арқилиқ һазирқи әдәбияттики, музыка вә театр саһасидики һәм тәсвирий сәнъәттики улуқ мутәпәккүрләр, шаирлар билән дөләт башқурған шәхсләр тәсвирлириниң муһим галереясини бәрпа қилиш ишиниму қолға елиш керәк. Шундақла бу йәрдин классикилиқ ташқири, альтернатив яшлар сәнъитиниң креатив иқтидаридинму пайдилиниш зөрүр. Мошуниңға мунасивәтлик, бу ишқа пәқәт вәтәнлик әмәс, шуниң билән биллә чәтәллик мутәхәссисләр билән иҗадий топларни җәлип қилған тоғра. Үчинчидин, елимизниң тарихий басқучлирини кәң тәһлил қилип, «Ұлы дала тұлғалары» намлиқ илмий-аммибап серияләрни чиқирип, тарқитиш ишлирини рәткә кәлтүрүп, бу ишни җанландуруш һаҗәт. Бу йөнилиштә қазақстанлиқ алимлар билән биллә чәтәллик мутәхәссисләр җәлип қилинған көппрофиллиқ коллектив қурушқа болиду. Нәтиҗидә бизниң қәһриманлиримизниң һаяти вә паалийәтлири тоғрилиқ пәқәт елимиздикиләрла әмәс, чәтәлликләрму билидиған болиду. 3. Түрк дуниясиниң генезиси Қазақстан — пүткүл түрк хәлиқлириниң хасийәтлик «Қара чаңғириғи». Бүгүнки қазақниң даласидин дунияниң җай-җайлириға тариған түркий қәбилиләр билән хәлиқләр башқа әлләр билән регионларниң тарихий җәриянлириға зор төһпә қошти. Мошуниңға мунасивәтлик,«Түркі өркениеті: түп тамырынан қазіргі заманға дейін» намлиқ лайиһини қолға елиш һаҗәт. Бу лайиһә даирисидә 2019-жили Астанада Түркшунасларниң дуниявий конгрессини өткүзүш вә һәр түрлүк әлләр мирасгаһлириниң экспозициялиригә қедимий түрк абидилири қойилидиған Түрк хәлиқлириниң мәдәний күнлирини уюштуруш лазим. Шундақла Википедия үлгисидә Қазақстанниң модераторлуғида – билән Түркий хәлиқлиригә ортақ әсәрләрниң бирпүтүн онлайн китапханисини ечиш һаҗәт. Шуниң билән биллә йеңи вилайәт мәркизи сүпитидә Түркстанни тәрәққий әткүзүш җәриянида униң хәлиқара аренидики абройини ашуруш лазим. Қазақстанниң қедимий пайтәхти хәлқимизниң мәнивий мәркизи әмәс, шундақла пүткүл түрк дунияси үчүн хасийәтлик җай болуп һесаплиниду. 4. Улуқ даланиң қедимий сәнъәт вә технологияләр мирасгаһи «Ұлы дала» намлиқ қедимий сәнъәт вә технологияләр мирасгаһини ечишқа барлиқ имканийәтлиримиз бар. Униңға илғар сәнъәт вә технологияләр үлгилирини — жиртқуч услубида ясалған буюмларни, «Алтын адамниң» қурал-ярақлирини, илқини үгитишни, металлургияни тәрәққий әткүзүш, қурал-ярақ, савут-сайман тәйярлаш җәриянини көрситидиған буюмларни вә абидиләрни жиғишқа болиду. Униңда Қазақстан йеридә тепилған әһмийәтлик археологиялик ядикарлиқлар вә археологиялик комплексларниң экспозициялири қойилиду. Бу буюмлар тарихий дәвирләрниң һәрқандақ басқучлиридики һәрхил саһалардики тәрәққият җәриянини көрситиду. Шуниң билән биллә «Ұлы даланың ұлы өркениеттері» намлиқ умуммиллий тарихий реконструкцияләр клубини қуруп, шуниң асасида Астанада вә Қазақстанниң башқа регионлирида қедимий сақлар, һунлар, улуқ түрк қағанлириниң дәври вә башқиму мавзулар бойичә фестивальлар өткүзүшкә болиду. Мошуниңға қизиқиватқанларни җәлип қилип, мошу мавзулар даирисидики ишларни бир мәзгилдә әмәлгә ашурушқа болиду. Қедимий Отырар шәһириниң бирқатар объектлирини — өйлири билән кочилирини, җәмийәтлик орунлирини, су трубилирини, шәһәр қәлъәсиниң тамлири вә башқиму йәрлирини әслигә кәлтүридиған туристлиқ лайиһиләрму әһмийәтлик. Мошуниң асасида билимни тәшвиқ қилишқа вә туризмни тәрәққий әткүзүшкә алаһидә әһмийәт берилиши лазим. 5. Дала фольклори билән музыкисиниң миң жили Бу лайиһә даирисидә бизгә «Дала фольклорының антологиясын» тәйярлаш керәк. Бу йәрдә Улуқ дала мирасхорлириниң өткән миңжиллиқтики еғиз әдәбиятиниң талланған үлгилири — чөчәкләр, ривайәт-әпсаниләр, қиссәләр билән эпослар топлиниду. Шуниң билән биллә қазақниң қобыз, домбра, сыбызғы, сазсырнай вә башқиму әнъәнивий музыка әсваплири билән орунлинидиған әһмийәтлик әсәрләр топлими — «Ұлы даланың көне сарындары» топлимини нәширдин чиқириш керәк. Улуқ даланиң фольклори билән аһаңлири заманивий рәқәмлик шәкилдә «йеңи нәпәс» елиши шәрт. Бу лайиһиләрни әмәлгә ашуруш үчүн көчмәнләрниң бай мирасини системилаштурушқа қабилийәтликла әмәс, шундақла униң муһимлиғини ашуралайдиған вәтәнлик вә чәтәллик мутәхәссисләрни җәлип қилиш һаҗәт. Бизниң мәдәнийитимизниң асасий сюжетлирида, қәһриманлири вә аһаңлирида чегара болмайду, шу сәвәптин уни системилиқ рәвиштә тәтқиқ қилип, пүткүл Мәркизий Евразия кәңлигидә вә пүткүл дунияда тәшвиқат қилишимиз шәрт. Еғиз вә музыкилиқ әнъәнини йеңилаш һазирқи заман аудиториясигә йеқин һәм чүшинишлик шәкилдә болуши керәк. Болупму конириған сөзләр билән мәтинләрни сүрәтләр билән қошуп беришкә, ениқ видеоматериаллар шәклидә тәвсийә қилишқа болиду. Музыкилиқ тавушлар билән аһаңлар тәбиий әсваплар биләнла әмәс, уларниң электронлуқ нусхилири арқилиқму чиқирилиду. Шуниң билән биллә фольклорлуқ әнъәниләрниң ортақ тарихий асаслирини издәш үчүн Қазақстанниң регионлири билән башқа дөләтләргә бирнәччә издәштүрүш-тәтқиқат экспедициялирини уюштуруш лазим. 6. Тарихниң кино сәнъити билән телевизиядики көрүнүши Һазирқи замандики хәлиқләрниң тарихий көзқаришида кино сәнъити алаһидә орунни егиләйду. Умумән, хәлиқ савийәсидә фильмлардики ярқин кино образлири чоң илмий монографияләрдики портретларға қариғанда муһим роль ойнайду. Шуңлашқа пат-арида Қазақстанниң цивилизация тарихиниң үзлүксиз тәрәққиятини көрситидиған һөҗҗәтлик-қоюлумлуқ фильмларниң, телевизиялик сериаллар билән толуқ метражлиқ бәдиий фильмларниң мәхсус цикллирини ишләпчиқиришни башлаш керәк. Аталған лайиһиләр кәң хәлиқара һәмкарлиқ даирисидә вәтәнлик вә чәтәллик илғар сценаристларни, режиссерларни, актерларни, продюсерларни вә заманивий кино санаитиниң башқиму мутәхәссислирини җәлип қилиш арқилиқ әмәлгә ашуруш һаҗәт. Қизиқ һәм мелодрамилиқ аһаңлар билән бирқатарда, тамашибинлар үчүн аммибап фэнтэзи вә сәргүзәштилик блокбастерларниң элементлирини қошуп, йеңи тарихий телекино әсәрлириниң жанрлирини мүмкинқәдәр кәңәйтиш лазим. Мошу мәхсәттә Улуқ даланиң бай мифологиялик вә фольклорлуқ материаллирини пайдилинишқа болиду. Милләт қәһриманлирини үлгә тутуш җәриянини қелиплаштурушқа йол ачидиған сүпәтлик балилар фильмлири билән мультипликациялик сериалларни тәләп қилидиған яш әвлатниңму еһтияҗиға алаһидә көңүл бөлүш лазим. Бизниң атақлиқ батурлиримиз, мутәпәккүрлиримиз билән дөләт башқурған шәхслиримиз — пәқәт Қазақстанғила әмәс, шундақла пүткүл дунияға үлгә болидиған шәхсләр. Хуласә Мошуниңдин бир йерим жил илгири мениң: «Келәчәккә нишан: мәнивий йеңилиниш» намлиқ программилиқ мақаләм елан қилинди. Жуқурида тәкитләнгән лайиһиләрни «Рухани жаңғыру» программисиниң давами дәп қараштуримән. «Рухани жаңғыру» умуммилий программисиниң йеңи компонентлири әҗдатлиримизниң көпәсирлик мирасиниң рәқәмлик тәрәққият шараитида чүшинишлик һәм еһтияҗға егә болушини тәминләп, уни йеңилашқа имканийәт бериду. Тарихини билидиған, баһалайдиған вә униң билән мәғрурлинидиған хәлиқниң келәчиги зор болидиғиниға ишәнчим камил. Өтмүшидин мәғрурлинип, бүгүнки күнни баһалашни билиш вә келәчәккә иҗабий көзқарашни шәкилләндүрүш — елимизниң утуқлуқ болушиниң капалитидур.   Аң-сәвийәни йеңилаш — мустәқиллигимизниң асаси Қазақстан Президенти Нурсултан Назарбаев «Қазақстан-2025» Стратегиялик программисида пүткүлқазақстанлиқ бирпүтүнлүкни хәлқимизниң тарихий аң-савийәсиниң асасий чүшәнчисигә айландурушни йеңи вәтәнпәрвәрликниң дәсләпки шәрти дәп алаһидә көрситип, «Биз милләтниң тарихий аң-савийәсини қелиплаштуруш ишини давамлаштурушимиз керәк», дегән еди. Әнди Дөләт рәһбириниң «Улуқ даланиң йәттә қири» намлиқ мақалиси әйнә шу кәңдаирилик ишниң мәнтиқий давами һәм униңға йеңи сүръәт беридиған тарихий һөҗҗәт. «Тарихсиз әл болмайду» дегәндәк, тарихни яхши билмисәк, келәчәкни қуралмайдиғанлиғимиз ениқ. Мана Президент мошуни чүшәндүриду. Улуқ далада башланған: ат миниш мәдәнийити, қедимқи металлургия, жиртқуч услуби — тирикчилигимизниң сүпәтлик вә паравән болғанлиғиниң; алтун адәмниң тепилиши, түрк дуниясиниң бөшүги һесаплиниши, Улуқ Ипәк йолиниң бесип өтүши — мәдәнийәткә бай болғанлиғи; алма билән ләйлиқазақниң вәтини болуши — йеримизниң хасийәтликлигидин дерәк бериду. «Миң өлүп миң тирилгән» қазақ хәлқиниң тарихий орнини ениқлаш миллий тарихимизни тәқиқ қилиштин башлиниду. Тарих долқунида көпэтникилиқ қазақ хәлқиниң орни қәйәрдә? Униң дуния цивилизациясигә қошқан төһписи қандақ? дегән соалларға мақалида толуқ җавап алимиз. Дөләт рәһбири миллий тарихимизни һәртәрәплимә тәһлил қилип, чоңқур тәтқиқ қилиш үчүн тарихий аң-сәвийәни йеңилашниң муһимлиғини тәкитлиди. Уни башлаш үчүн «Архив-2025», «Ұлы даланың ұлы есімдері», «Түркі әлемінің генезисі», «Ұлы даланың ежелгі өнері және технологиялар музейі», «Дала фольклорының мың жылы», «Тарихтың кино өнері мен телевизиялік көрінісі» охшаш чоң лайиһини әмәлгә ашуруш вәзиписини күн тәртивигә қойди. Бу лайиһиләрниң һәрқайсиси миллий тарихимизни үгинип, тарихий аң-сәвийәни йеңилаш ишиға зор төһпә қошидиғанлиғи ениқ. Уларни әмәлгә ашурушта елимизниң тарихчилири, әдәбиятшунаслири, мәдәнийәтшунаслири үчүн кәңдаирилик вә җавапкәр иш башланди. Бу йәрдә мәхсәт ениқ. У — тарихни билиш арқилиқ тарихий аң-сәвийәни қелиплаштуруш. Әнди тарихий аң-сәвийә арқилиқ миллий аң-сәвийә өсиду, миллий аң-сәвийәмиз алий дәриҗигә көтирилсә, мустәқиллигимизниң һули мустәһкәм болиду. Бауыржан НУРАХМЕТОВ, Алмута технологиялик университетиниң биринчи проректори, профессор.   Тарихимиз өчмәйду Президент Нурсултан Назарбаевниң «Улуқ даланиң йәттә қири» намлиқ мақалисини чоңқур һиссиятлар илкидә оқуп чиқтим, Әҗдатлиримизниң өз вақтида инсанийәт цивилизациясигә қошқан төһписи, мақалида тәкитләнгинидәк, Ғәрип билән Шәриққә тариди. Кейинки жилларда тепилған археологиялик тепилмилар вә башқа дөләтләрниң архивлирида чаң бесип ятқан һөҗҗәтләрни толуқ тәтқиқ қилишни қолға елишниң заман тәливигә мувапиқ екәнлигини қәйт қилип, Президентимиз «Биз башқа хәлиқләрниң ролини төвәнлитип, өзимизниң улуқлуғимизни көрситишни нийәт қиливатқинимиз йоқ. Әң муһими, биз ениқ илмий һөҗҗәтләргә тайинип, дуния тарихидики өз ролимизни дурус көрситишимиз керәк», дәп тәкитлиди. Дуния җамаәтчилиги бизниң елимиздә яшаватқан һәм бирпүтүн Қазақстан хәлқини тәшкил қилидиған барлиқ милләт вәкиллириниң толерантлиғини, динлар вә мәдәнийәтләрара разимәнликни тәминләшкә қаритилған сәяситимизни яхши билиду. Дөләт рәһбириниң дана сәясити түпәйли хәлқимиз заманға лайиқ вә риқабәткә қабил зайирлиқ дөләтни барлиққа кәлтүрдуқ. Һазир дунияниң бираз дөләтлири тарихиға, өз тилиға, диниға, дилиға йеңичә көзқараш шәкилләндүрүватиду. Униң йолини һәрким өзичә таллайду һәм баһалайду. Шуларниң қатарида дуния җамаәтчилигиниң диққитигә илинип, бирнәччә абройлуқ хәлиқара тәшкилатларниң әзаси болған Қазақстанму Президентниң «Улуқ даланиң йәттә қири» намлиқ мақалисида тәкитләнгән «Мәдени мұра» лайиһиси арқилиқ интиливатиду. Бу лайиһиниң мәзмуни кәң вә маһийити чоңқур болди. Мәдәнийәтшунаслар вә алимлар мәзкүр лайиһини тарих билән келәчәкни тизипла қойидиған новәттики чарә-тәдбир әмәс, бәлки дуниявий әһмийити зор, қазақ мәдәнийитиниң дуния цивилизациясигә қошқан үлүшиниң бар екәнлигини көрситиду дегән пикирләрни ейтти. Мәдәнийәтниң, илим-пәнниң, философияниң, әдәбиятниң әң илғар үлгилириниң қазақ тилида йоруқ көрүши һәм хәлқимизниң бай мираси билән утуқлири башқа тилларға тәрҗимә қилиниши — миллитимизниң мәнивий мирасини дунияға тонутушниң дәсләпки қәдәмлири болди. Һәрбир дөләтниң тәрәққиятини униң тарихий-мәдәний мирасқа болған көзқаришиға қарап баһалашқа болиду. Демәк, һазир бизгә Қазақстанниң мәдәнийәт саһасида икки түрлүк вәзипә жүклиниду: биринчиси, өзигә хас этникилиқ мәдәнийәтни тәрәққий әткүзүш вә қоллашқа беғишланған чарә-тәдбирләр комплексини кәңәйтиш; иккинчиси, мәдәнийәтни тәрәққий әткүзүп, дуниявий мәдәний кәңликкә кириш үчүн нәтиҗидар имканийәт яритиш. Қазақ хәлқиниң әсирдин-әсиргә сақлап келиватқан ядикарлиқлири вә тарихий абидилири — пәқәт қазақ миллитиниңла әмәс, дуния мәдәнийитигә төһпә қошқан абидилири. Шуңлашқа улар бу ядикарлиқлар хәлиқара дәриҗидә етирап қилиниватиду. Мәсилән, Йәссавий комплекси билән Тамғалы тас петроглифлири ЮНЕСКОниң пүткүл дуния мәдәнийәт мираслар тизимиға киргүзүлди. Бу уларниң Қазақстан вә Мәркизий Азия региони үчүнла әмәс, бәлки дуния җамаәтчилиги үчүнму әһмийити зор мәдәний-тарихий объектлар екәнлигиниң ярқин дәлили. Елимизниң дунияда иҗабий имиджини қелиплаштуруш үчүн вә дуниявий мәдәнийәт кәңлигигә кириш мәхситидә «Келәчәккә нишан: мәнивий йеңилиниш» мақалисида көрситилгән «Дуниядики заманивий қазақстанлиқ мәдәнийәт» лайиһисини әмәлгә ашуруш үчүн хәлиқара дәриҗидә мәдәний чарә-тәдбирләр өткүзүлүватиду. Бийил «Әзірет Сұлтан» тарихий-мәдәний қоруқ-мирасгаһи Түркияниң үч шәһиридә, Грекияниң Солоники, Россияниң Сочи шәһәрлиридә өткән хәлиқара көргәзмиләргә қатнашти. Хәлиқара дәриҗидә муһим мәнивий мәсилиләрни һәл қилишта, башқа әлләр билән һәмкарлиқта, биз дуния җамаәтчилигиниң әзаси сүпитидә ролимизни вә абройимизни күчәйтишкә вә Президент қоюватқан егиз чоққиларға йетиш үчүн әмгәк қилишқа тәйяр. Нурболат АХМЕТЖАНОВ, «Әзірет Сұлтан» дөләтлик тарихий-мәдәний қоруқ-мирасгаһиниң мудири.