• Бизниң сөһбәт
• 04 Қыркүйек, 2019

Җәмшит РОЗАХУНОВ: «Өзлүгиңни йоқ қилишму, сақлашму өз қолуңда»

Язғучи җәмийәтниң барометри болуши тегиш. Чүнки униң иҗадийитиниң асасий нишани – адәм тәғдири. Бүгүнки җәмийәттә қәләм саһиблирини «болуватқан әһвалларниң маһийитини хәлиққә йәткүзүштә, чүшәндүрүштә паалийәтчанлиқ көрсәтмәйду» дәп әйипләшму, “иҗаткарлиқ мәвқә билән гражданлиқ мәвқә бирлиги йоқ” дегүчиләрму бар. Шундақ екән, биз мошу хилдики мәсилиләр билән Қазақстан Язғучилар иттипақиниң әзаси, Илия Бәхтия намидики мукапатниң лауреати, көрнәклик шаир Җәмшит РОЗАХУНОВни сөһбәткә җәлип қилдуқ. Шәмшидин АЮПОВ, «Уйғур авази» — Мәлумки, сөз сәнъити адәмни тәрбийиләйдиған қудрәткә егә. Бирақ көп әһвалда шаир-язғучиниң җәмийәттики орни униң гражданлиқ актив мәвқәсигә қарап баһалинидиғини бар. Сиз язғучи мәвқәси дегәндә немини һис қилисиз? Сөз билән яралған каинат-аләм, Сөз билән яралған муқәддәс зимин. Сөз билән яралған һәзрити адәм, Сөз билән – моҗутлуқ муради имин. Сөз билән изгүлүк, инсап, диянәт, Сөз билән һатәмий сехийлиқ, еһсан. Сөз билән меһнәтлик арзу иҗавәт, Сөз билән мушәррәп әң камил Инсан!, — дәп язған заманивий шеирийитимизниң ярқин намайәндиси Мәһәммәтимин Обулқасимов (Алмасбәк) һәқиқәтән сөз сәнъитиниң нәқәдәр улуғвар, қудрәтлик күч екәнлигини йәнә бир қетим тәстиқлисә керәк. Соалиңниң иккинчи қисмиға берәр җавапни Конфуцийниң: «Сөзниң һәқиқий мәна-маһийитигә йәтмәй туруп, адәмләрни чүшиниш мүмкин әмәс» дегән пикридин башлиғим келиватиду. Биз ким, қайси милләт вәкили, қандақ кәсип егиси болушимиздин қәтъий нәзәр, мәлум бир дөләтниң пухраси, җәмийәтниң әзаси сүпитимиз билән өмүр сүримиз. Тәбиәт әта қилған ихтидаримизға, алған билим, пүтүлгән әқил-параситимизгә мунасип шу дөләтниң, яшаватқан җәмийитимизниң тәрәққияти, хәлиқниң турмуш шараити, тәләп-еһтияҗиға бола аилилиримизни асрап, тәрбийиләш үчүн хатирҗәм яшап, әмгәк қилишимизға яритилған имкан-имтиязлириға, рәһбирий вә башқуруш органлириниң жүргүзүватқан ички вә ташқи сәяситигә нисбәтән гражданлиқ көзқаришимиз – гражданлиқ мәвқәмиз қелиплишиду. Әнди шаир-язғучилиримизни бир тәрәптин шу дөләт-җәмийәтниң паал гражданлиқ мәвқәсигә егә пухралири дәп билсәк, иккинчи тәрәптин, пәқәт өзлиригә хас мәвқәсиниң алаһидиликлириниң барлиғини көпчилик яхши билиду. Әслидә иҗаткарниң немиләрни язғанлиғи әмәс, бәлки униң мукәммәл, гөзәл тил арқилиқ һиссий образ яритиштики, туйғу-сезим тәсирчанлиғини ашуруштики тәрбийәвий әһмийити муһим роль ойнайду. Шаир-язғучиниң мәвқәсидә пәқәт өз хәлқи-миллитиниң тәғдирила әмәс, пүткүл аләм, инсанийәт муәммалириға йеқиндин яндишидиған көзқарашму моҗут. Иҗадий меһнитиниң һалавитини көрмисиму, сөз сәнъитиниң қудритигә сиғинип, жүригиниң әмригә бола садақитини сақлап яшаватқан шаир-язғучиларни бүгүнки күнниң ирадиси сунмас қәһриманлири, хәлқимизниң иптихарлиқ оғланлири десәк, мубалиғә болмас. Уларниң әсәрлирини баһалашниң төвәнлиги һечкимгә сир әмәс, амма сөз сәнъитини вә униң пидакар җәңчилириниң қәдир-қиммитини билип, әтивалайдиған вақитму келип қалар дәп үмүт қилимән. – Көрнәклик шаир һәм журналист Долқун Ясин яшлар билән учрашқан пәйтлиридә «Мән алдинқилардин әмәс, кейинкиләрдин қорқимән. Улар бәзидә мени дәссәп кетидиғандәкла туюлиду» дәйдиған. Мошу хусусида пикриңизни билсәк? — Бу һәққидә сөз қилиштин авал, һаяттин таза камаләткә йәткән пәйттә аләмдин өткән әдип тоғрилиқ икки еғиз ләвзимни билдүрмисәм, уят болар. Талантлиқ шаир, иҗтиһатлиқ журналист Долқун ака Ясиновниң көкрәккә – ой, жүрәккә – от салидиған шеирийити, әдәбиятқа бағлиқ йезилған публицистикилиқ әсәрлирини қәдир тутуп оқуйдиған, адимий вә иҗаткарлиқ хисләтлиридин ибрәт елип өткән қәләмдаш, замандаш болған инилириниң бири мән. Униң салапәтлик жүрүп-туруши, шаирлиқ мәвқәсиниң ениқлиғи, тилиниң раван, байлиғи асасида йезилған нәзмий, нәсрий әсәрлири һәрқандақ адәмни, болупму биз, яшларни, өзигә бирдин җәлип қиливалидиған. У өзидин бурун яшап өткән шаир-язғучиларниң иҗадий паалийитиниң қәдир-қиммитигә һөрмәт билән қариди, тәңтуш-замандашлириниң төһписиниң дәриҗисини адил баһалашни билди, әнди кәйнидин өсүп келиватқан истедатлиқ яшлардин техиму яхши әсәрләрни йезишиға зор үмүт артип, ишәнчә қилатти. Жуқурида сән қәйт қилған сөзи шу вәҗидин ейтилған болса керәк. Сәвәви, яшлар алда келәчигиниң, бойидики ихтидариниң, аңа йетәр вақтиниң барлиғи билән бәхитликтур. — Уйғур әдәбиятиниң дунияға тонулуши қандақ дәриҗидә дәп ойлайсиз? – Һәрқандақ хәлиқниң миллий әдәбиятиниң дунияға тонулуши тәләп, йә хаһиш биләнла болидиған нәрсә әмәс, бу наһайити мурәккәп вә қийин җәриян. Униң үчүн тәливи жуқури җаһан әһлини қайил қилғидәк надир әсәрләр, шундақла шу дәриҗидә йезишқа қадир истедат егилири, аләмгә уларни йеқиндин тонутуш үчүн дуния хәлиқлириниң көпчилик тилиға тәрҗимә қилиниши һаҗәт. Миңжиллиқ тарихқа егә әдәбиятимиз бар болғини билән, бүгүнки күндә җаһан әдәбиятиниң алтун ғәзнисигә қошулған улуқ тилшунас алим Махмут Қәшқәрийниң «Түркий тиллар дивани», бийил миңжиллиқ тәвәллуди нишанлиниватқан әллама шаир Йүсүп Хас Һаҗипниң «Қутадғу билик», Әлишер Наваий вә башқа классиклиримизниң дурданә әсәрлирини һесапқа алмиғанда, кәнҗә әдәбиятимизниң еғиз толтуруп ейтарлиқ төһписиниң йоқлуғини иқрар қилмай болмайду. Биздә қериндаш қазақ миллитини дунияға улуқ Абай арқилиқ тонутқан Мухтар Әвезов, азсанлиқ авар хәлқиниң даңқини чиқарған Расул Ғамзатов, қирғиз прозисини дуниявий дәриҗигә көтәргән Чиңғиз Айтматов охшаш улуқ язғучи-шаирлиримиз һазирчә йетилмигини раст, лекин өткән әсирдә яшап өткән З.Сәмәди, Һ. Абдуллин, Т.Тохтәмов, Җ.Босақов, Д.Ясин, А.Һезим, Р.Рози, С.Мәмәтқуловқа охшаш намайәндилиримизниң жирик әсәрлириниң нәмунилирини башқа хәлиқләр, әң болмиса, биринчи новәттә, түркийтиллиқ қериндашлар тилиға тәрҗимә қилип, мәйданға атсақ, бу бошлуқни аз болсиму толтурушни башлиған болар едуқ. Әпсус, бу алийҗанап, соваплиқ ишларниң техи арман петичә қелиши ечинарлиқ. Сәвәви, башта ейтқинимдәк, бүгүн әдәбиятта һәрқандақ яхши нийәт, тәшәббус, ойға пүккән чоң-кичик чарә-тәдбирләрниң әмәлгә ешиши ақивәттә муәллипниң өз хираҗитиниң бар-йоқлуғиға келип тирилидиғини йолуңни торап, қолуңни қақиду. — Өткән әсирниң 70 — 80-жиллирини әсләп көрәйличу. У жиллири Зия Сәмәди, Һезмәт Абдуллин, Җамалидин Босақов, Хелил Һәмра, Илия Бәхтия кәби алплиримиз карванбеши болған әдәбиятимиз барлиқ жанрлар бойичә тәрәққий қилип, пүткүл Иттипақ миқиясида тонулған, әдиплиримиз сепи үзлүксиз толуқлинип турған еди. Һазир ундақ дәп ейталмаймиз. Башқа хәлиқләрдә 30 яшқичә болғанлар «Яш язғучи», «Яш шаир» дәп һесапланса, биздә 50 яшқичә яш болуп туруп, кейин бирақла пешқәдәмлик тонини кийиш адәткә айланған. Һазир биздә чақмақтәк чақнаватқан яш язғучи, яш шаирларму йоқниң орнида... — У вақитларда язған әсәрлиримизгә тәләп наһайити күчлүк болидиған. Китаплиримизни әң авал икки әдип оқуп чиқип, ярап яки яримаслиғи һәққидә тәқриз язатти, андин Қазақстан Язғучилар иттипақи Уйғур әдәбияти кеңиши йенида қурулған мәхсус тәһрират әзалириниң, униң олтиришиға қатнашқан көпчилик шаир-язғучиларниң қоллишиға егә болған һаләттила – «қелин сүзгидин» кейин нәшриятниң планиға киргүзүлүп, андин йоруқ көрәтти. Һәр жилниң бешида нәширдин чиққан йеңи китапларниң һәммиси проза, поэзия жанрлири бойичә әдәбиятшунас алим, барлиқ уйғур шаирлириниң түгәл дегидәк қатнишиши билән кәң түрдә тәһлил қилинип, ейтилған тәклип-пикирләрниң йәкүни гезит сәһиписидә бесилип, кәң җамаәтчилик диққитигә тәвсийә қилинатти. Бүгүнки әһвал тамамән башқичә. Базар ихтисадиға мувапиқ һәммә нәрсә, иҗат қилиш, уни нәшриятқа тәйярлаш, китап қилип бесип чиқириш, андин таритиш, сетиш ишлириниң һәммиси дегидәк өз янчуғиңниң һесавиға тонуш-билиш арқилиқ әмәлгә ашиду. Ахирқи жилларда китап херидарлириниң кәскин азийишидин униң тиражи үч йүз — бәш йүз нусха әтрапида. Сатқан китавиңниң ахчиси бесип чиқиришқа кәткән чиқимиңни йепиши натайин. Мундақ шараитта һәрқандақ иҗаткарниң толуққанлиқ өсүп йетилиши, яш туруп хәлқиниң тәшналиғини қандуруп, бәдиий әсәрләргә әшналиғини ашуридиған иҗадийәт нәмунилирини яритип, тәғдим қилиши мүмкинму? Бу соалға қанаәтлик җавап бәрмәклик – һәқиқий әһвалға көз жумғанлиқ билән баравәр. Бүгүнки күндә әдәбиятқа бәл бағлап киргән яшларниң аз болушиниң, әллик яшқичә язған әсәрлириниң йетәрлик әмәслигиниң асасий сәвәви, бәлким, шуниңдин болар. Бирақ хошал боларлиқ нәрсә, ахирқи бәш жил ичидә мошу җапалиқ саһаға беминнәт иҗтиһати, жүригиниң хаһиши, вижданиниң әмри билән қәдәм басқан яшлиримизниң саниниң жилдин-жилға көпийиши. Улар өзлири тәшкил қилған «Варис» иҗадий бирләшмисигә бирикип, изчил реҗилик паалийити билән көзгә чүшмәктә. Һазирқи яшлардин В.Молотов, Ш.Баратова, А.Азнибақиев, С.Әнвәрова, Г.Сәйдуллаеваниң иҗадийити келәчигидин бизни үмүтләндүриду. Кейинки икки жилда шундақ яшлиримизға һамийлиқ қилғучиларниң көпийиватқанлиғи һәм мени хурсән қилиду. Амма, йәнә бир қайтилап дәйдиғиним, дөләтниң бүгүнки ихтисадий тәрәққияти әнди шаир-язғучиларниң жирик әсәрлирини өз ғәмхорлуғиға елип (қәләмһәққи төләшни түп-асаслиқ йешиш арқилиқ), йоруққа чиқиришқа яр беридиған мәзгилгә йәтти дәп ойлаймән. Бу ишниң қолға елинғини тоғрилиқ бизгә йәткән учур-хәвәр бойичә, бир басма тавақ бәдиий әсәргә 100 — 150 миң тәңгә қәләмһәққи төлинидекән, амма китапқа бесилған шу әсәрләрниң 70 жилғичә язған муәллипниң әмәс, бесип чиқарған нәшриятниң һоқуқ даирисидә болуши, мундақ ейтқанда, иҗаткарниң өлгичә уларни пайдилиништин мәһрум қилиниши, көңүлгә сиғмас иш, әлвәттә. Мундақ орунсиз шәрт иҗаткарниң муәллиплик һоқуқидин айриғанлиқ һесапланмамду?.. «Өз пулимизға чиқириватқандин кейин, немә вә қандақ язған болсақ, шуни нәшир қилишқа һоқуқ-һәққимиз бар», дегән чолта ойдин чоң-кичик язғучи-шаирларниң һәммиси жирақ болғини яхши. Чүнки миллий әдәбиятимизни син көтәрмәйдиған, сапасиз әсәрләр билән пахаллаштурушқа һечкимниң һәм һәққи йоқ. Аңлиқ, ихтиярий түрдә өзара пикир алмишиш, шу асаста вайиға йетип, «пишмиған» хам әсәрләрни түзитиш, үстидин «қаттиқ қоллуқ» билән ишләш амаллирини кәскин җанландурғандила – яш иҗаткарлар өз маһаритиниң өсүшигә йол ачалайду. – Җәмшит ака, ахирқи чарәк әсир җәриянида өзиңизниң иҗадийитиңиздә қандақ өзгиришләр болди? – Шараитқа бола, мән 1996-жили рәһбирий хизмәттин кетип, қериндашлирим билән қурған «Амәт» дехан егилигини башқурдум. 2000-жилдин башлап туғулған жутум – Байсейит йезисидики И.Тайиров намидики уйғур оттура мәктивидә устазлиқ қилип, 2013-жили һөрмәтлик дәм елишқа чиқтим. Мошу вақит ичидә иҗадимниң бесим көпчилиги йезилип, ахирқи он жилда «Ой тамчилири» (2009), «Аққушлар қайтқанда» (2009), «Кәңликни кинәймән» (2012), «Изгүлүк йоли» (2014), «Үмүт билән яшаймән» (2017) намлиқ чоң топламлирим оқурмәнләр билән үз көрүшти. Аманчилиқ болса, жилниң ахириғичә «Мир» нәшриятидин чиқиватқан «Бәхтим юлтузи» намлиқ йеңи китавим китапханлар қолиға тегип қалар дегән үмүттимән. Әнди шеирийитимдики өзгиришләргә кәлсәм, мениңда классик әдәбиятимизниң шәкил-жанрлириға йөнилиш бесим болди дәп ейталаймән. Мәсилән, һазирғичә язған рубаийилиримниң сани 13 миң мисрадин ашти. Худа халиса, йеқинқи жилларда уларни мавзулар бойичә рәтләп, икки томға җәмләп, шеирийәт мухлислириға һавалә қилишни ойлап жүримән. Кейинки вақитта ғәзәл, мухәммәс йезишта өз мүмкинчилигимни синап келиватимән. Униңдин башқа дәвримизниң актуал мавзулириға мунасивәтлик «Достлуқ риштилири», «Һаятниң йоли екән мәшәқәтлик», «Сейит Муһәммәт Қаший билән сирдишиш», «Устазларға язимән мәктүп» охшаш лирикилиқ монолог, 1937-1938-жиллардики сәясий тәқипләш қурванлириниң – (А.Розибақиев, А.Муһәммәдий, Һ.Искәндәров, бовам Ү.Худайбәрдиев в.б) тәғдиригә беғишланған балладилар түркүмини йезишқа муйәссәр болдум. Йәнә бир йеңилиғим: Ә.Садиров, Т.Намәтов, Н.Тохтахунов, Т.Нурахунов охшаш қәләмдашлар қатарида миллий әдәбиятимизда европилиқ шеирниң сонет шәклиниң турақлинишиға мениңму биркишилик үлүш қошуп келиватқиним. Бүгүнгә қәдәр 11 сонетлар гүлчәмбири, 120дин ошуқ сонетлирим китапханлар билән үз көрүшти. Балиларға беғишлап йезип қойған шеирлирим һәм бар. Қисқичә, мениң иҗадийитимдики йеңи йөнилишләр мошу. – Пул, аброй-атақ, гражданлиқ мәвқә. Бүгүнки иҗаткарларда мошуларниң қайсиси йетишмәйду? – Йошуридиғини йоқ, бүгүнки күнниң төригә пул, байлиқ, мәнсәп-атақ, шәхсий мәнпийәткә интилиш чиқти, бурунқи қәдрийәтлиримиз уларниң сайисида қелип барғандәк. Тәрәққиятқа тосалғу болуватқан сәлбий җәриянларниң алдини елиш, түзитишкә кечикмәй чарә қоллиниш, иҗабий тәрәплирини қоллап-қувәтләйдиған ишларда бизниң гражданлиқ вә иҗаткарлиқ мәвқәмиз өз дәриҗисидә әмәс, ой-пикирлиримиз үзә, минбәрләрдин ейтилидиған сөзүмиз билән әмәлимиз көп чағда бир йәрдин чиқмайду. Һәтта дөләт Конституциясидә миллий мәдәнийитимиз, маарипимиз, урпи-адәт, рәсим-қаидилиримиз вә башқиму қәдрийәтлиримизни сақлаш, тәрәққий қилдуруш бойичә берилгән һоқуқлиримизни, көрситилгән имкан-имтиязлиримизни хәлиқ мәнпийитигә дурус пайдилиништа, айрим камчилиқлар йүз бәргән һаләттә өзимизни һимайә қилишта бизгә немишкиду дадиллиқ, җүръәт йетишмәйду. Мениң пәрәзимчә, биринчи новәттә, жуқурида җәмийитимиздики йүз бериватқан әһвалларни йорутуп берәләйдиған бәдиийлиги җәһәттин тәл-төкүз, мукәммәл әсәрләрниң азлиғи, өз хираҗити һесавиға чиқириватқини үчүнмекин, китапларниң сүпәт-сапасиға җиддий вә йетәрлик көңүл бөлмәслиги. Әлвәттә, қилған дава билән тама иҗаткарниң қәдир-қиммитини ашурмайду, әсли маһийитидә һәрқайсимизниң сий-һөрмити язған әсәрлиримизниң хәлиқниң көңүл-ойидин чиқишиға, заман тәливигә мунасип болушиға бағлиқ екәнлигини дайим әстә тутқинимиз әвзәл. – Ана тилида оқуйдиған балилар саниниң азийип кетиватқанлиғини қандақ чүшәндүргән болар едиңиз? – Бу мәсилә бүгүнки аләмшумуллаштуруш дәвридә һәрхил дөләтләрдә диаспорилиқ статуста яшаватқан уйғур җамаәтчилигини ойландуруп, толғандуруп жүргини һәммигә яхши мәлум. Ана тилида оқуйдиған балилиримизниң азайғини, һазирму қанаәтлинәрлик дәриҗидә болмайватқанлиғиниң объектив вә субъектив сәвәплири болди вә һелиму бар. Буниңға, биринчидин, мустәқиллигимизниң ихтисадий асаси мустәһкәмлинип, хәлиқниң турмуш шараити яхшиланғичә демографиялик әһвалниң начарлишип, туғутниң кәскин азийиши иккинчидин, ана тилимиздики мәктәп йешиғичә болған тәрбийә очақлири – бағчә-яслиларниң йепилип кетиши, (мәсилән, бизниң йезидики бағчида алтә яшқичә тәрбийилинидиған өсмүрләрниң сани 400гә йетидиған), үчинчидин, мәлиләрдики бурунқи тәшкилләрниң (колхоз, совхоз в. б.) тарқап, көплигән аилиләрниң җан беқиш койида иш издәп шәһәрләргә кетип қелиши; төртинчидин, уйғур мәктәплирини тамамлиғучиларниң Биртуташ миллий тестқа мәлум вақит қатнашмаслиғиму сәвәп болди дәп ойлаймән. Әнди асасий сәвәпниң – өзимиздин болуватқини, ана тилимизниң қәдир-қиммитини билмәслик, униң миллий болмишимизниң, мәдәнийитимиз билән мәнавиятимизниң, тәрбийә вә билим елишниң бирдин-бир һули, ғәзниси екәнлигини етиварға алмаслиқтин йүз бериватқини, мениң пәрәзимчә, милләт болуп сақлинип қелишимизға өз қолумиз билән қиливатқан хиянәттәк билиниду. Шуниң нәтиҗисидә пәқәт бизниң йезидики И.Тайиров намидики уйғур оттура мәктивидә бурун 800дин ошуқ бала оқуған болса, 2010-жили уларниң сани 460қа, жилиға бирла башланғуч синипи ечилидиған һаләткә чүшти. Ахирқи жиллири мәлимиздә бағчиларниң ечилиши, жүргүзүлүватқан тәшвиқат-тәрғибат ишлириниң арқисида әһвал бираз түзүлүп келиватиду. Һазир жилиға үч башланғуч синип ечилип, мәктәптики балиларниң умумий сани 640қа йетип қалди. Бу үгүттәк уйғур мәлисидики әһвал. Әнди наһийәдики хошна йезиларда бу мәсилә техи чигич вә еғир, уйғур балилирини уйғурчә оқутушқа җәлип қилиш бойичә қилинидиған ишлар чач етәктин. Елимизниң Тунҗа Президенти – Елбасы Нурсултан Назарбаев өзиниң «Келәчәккә нишан: мәнивий йеңилиниш» мақалисида «һәрқандақ хәлиқ, һәрбир қазақстанлиқ миллий пүтүнлүгини сақлаш үчүн: 1) миллий кодини –миллий мәдәнийити, қәдрийәтлирини көзиниң қаричуғидәк асраш, 2) алға қарап ишәшлик қәдәм бесиш үчүн милләт тәрәққиятиға тосалғу болидиған кона, сәлбий әнъәнә, көзқарашлардин қутулушқа охшаш икки өзгәрмәйдиған қаидигә муқум риайә қилиши керәк», дегән көрсәтмиси биз, уйғурларғиму, тәәллуқтур. «Уйғур мәктәплириниң келәчиги йоқ», «Уйғурчә оқуп, нәгә баратти?» дегәнгә охшаш ана тилимизни тәңситмәслик яки униңдин кечиш, шу тилда оқуп билим елишни номус көрүш – бүгүнки һәрбир уйғур аилисиниң өз әвлатлири алдидики кәчүрүлмәс гунаси дәп билгинимиз тоғра. Пикримни мәрһум алим инимиз Әнвәр Һаҗиевниң: «Ана тилиңни сақлаш – қериндашлиқни, һисдашлиқни инкар қилиш дегәнлик әмәс, әксичә, өзәңгә дегән садақитиң қанчә күчлүк болса, қериндашлириң вә башқиларға дегән һөрмитиң шунчә зор вә сағлам болиду», дегән сөзлири билән тамамлиғим келиду. — Йәһудийлар маарипни миллий моҗутлуғиниң вә өз дөлитини қуруп чиқишниң асасий васитиси дәп қарайду. Мәктәп селишни тәңригә сиғиништин қалса, «муһим орунда туридиған гөзәл әхлақ», дәп һесаплайду. «Әгәр дадаң билән муәллимиң бир вақитта қамаққа елинип, буниңдин биринила кепилликкә елип чиққили болса, бала болғучи екәнсән, авал муәллимиңни қутқузғин» дегән һекмәт йәһудийларниң түп-маһийитини ечип беридиған вә униң әмәлиятида нәччә миң жилдин бери испатлинип келиватқан һәқиқәттур. Муәллимгә, маарипқа болған әйнә шундақ йүксәк муһәббәт түпәйли, йәһудийлар бүгүнки күндә дуния ихтисадиниму, мәнавиятиниму өз қолида тутуп туруватиду. Биз, уйғур миллитиму, заманисида мәдәнийәт таратқан, дөләт тутқан қедимий милләт әмәсмедуқ?.. — Өткән әсирниң ярқин намайәндиси, алим, шаир Абдушүкүр Мәмтимин тәкитлигинидәк, биз ахирқи бәш әсир вақит ичидә көплигән қәдрийәтлиримиздин айрилдуқ, илим-пән тәрәққиятидин чәтнидуқ, роһий чүшкүнлүккә мәһкүм болдуқ, бойимиз билән ойимиздики җәңгиварлиқни пәйдин-пәй егилигән бозәклик психологияси нәтиҗисидә өзлүгимизни йоқитип қоюш дәриҗисигә йетип кәлгинимизни сәзмәй қалдуқ. Бу бүгүн өзимизни уйғур санап жүргән һәрқайсимизниң бешимиздики бөкимизни алдимизға елип қоюп, иқрар қилидиған аччиқ һәқиқити. Тиллар билән милләтләрниң тарих сәһнисидин йоқап кетиши анчә қийин әмәс һазирқи дәвирдә биз миллий маарипимиз арқилиқ сақлап қелишимиз мүмкин. Қазақстан уйғурлириға буниңға Асасий Қанун даирисидә капаләт берилгәнлигидин һәммиси яхши хәвәрдар, бирақ «әтики қуйруқмайдин бүгүнки өпкини әла» көргән айрим қандашлиримизниң қериндаш қазақ хәлқиниң бизгә яритип бәргән кәңчилигини мүмкинқәдәр дурус пайдилинип қелиш орниға, пәрзәнтлириниң ақивитини анчә ойлимай ғәйри тилда оқутушни халиши мени қаттиқ әпсусландуриду. Барчә уйғур җамаәтчилиги пәрзәнтлиригә заманивий билим бериватқан, миллий роһта тәрбийиләватқан анатиллиқ мәктәплиримизгә бурунқи көзқаришини өзгәртип, әркә өскән балилиримизни көпирәк яқлаштин көрә, устазлар билән бирликтә уларниң бойиға сиңиш ховупи бар қенимизға ят илләт-камчилиқ, адәтләрни йоқитишқа күч салғини мақул. – Миллий роһни көтириш үчүн немә қилиш керәк? – Миллий роһ дегинимиз, мениң чүшәнчәмдә пүткүл вуҗудимизға, әқил-еңимиз, пәм-параситимиз, сөз әмәлимиз, санқирлиқ паалийитимизгә ана тилимиз билән сиңгән әҗдатлиримиздин аманәткә қеливатқан миллитимизгә тәәллуқ қәдрийәтләр системиси. Ана сүти билән дарийдиған тилимизни мукәммәл билиш – башқа тилларни үгинишкә тосалғу болмиғинидәк, миллий қәдрийәтлиримизгә садиқлиғимиз инсаний әвзәлликләрни инкар қилмайду, әксичә, толуқлайду, бейитиду, башқичә ейтқанда, адәмдики милләтпәрвәрлик роһ бәйнәлмиләллик хисләтлиримизгә һеч малаллиқ кәлтүрмәйду. Шуңа миллий роһни көтириш – милләтчиликни биртәрәплимә тәрғип қилиш әмәс, бәлки миллий моҗутлуғимизни сақлап қелишниң бирдин-бир йоли. Уни әмәлгә ашурушниң муһим йөнилишлири, һалқилиқ чарә-тәдбирлири қисқа сөһбәт даириси билән һәртәрәплимә қамтилиши мүмкин әмәс. Шу сәвәптин барлиқ қазақстанлиқ уйғурлар үчүн бу әң актуал мәсилини алди билән ҖУЭМниң рәһбәрлигидә зиялилиримиз, алим, язғучи-шаир, мәрипәтчи, мәдәнийәт мәркәзлириниң шөбилири, жигитбашлири вә кәң җамаәтчилик вәкиллириниң иштрак қилишида муһакимә қилип, кәңдаирилик концептуаллиқ программа ясап, андин бәлгүләнгән реҗиләр бойичә җай-җайларда изчил паалийәт елип барғинимиз дурус болар еди. Шундақтиму асасий диққәт-нәзәримизни, биринчидин, миллий мәктәплиримизниң санини азайтмай, қаракөзлиримиз аз йәрләрдә уйғур синиплирини ечиш, билим сапасини көтириш, Биртуташ миллий тестқа қатнашқучи оқуғучиларни көпәйтиш, уйғур мәктәплириниң мудир, орунбасарлирини миллий маарипимизға җан көйдүридиған, таразиниң бешини тәңшәләйдиған салаһийәтлик кадрларни һакимийәт вә билим органлири билән һәмкарлиқта тәрбийиләп, тайинлаш, уйғур мәктәплири вә синиплири бар наһийәлик билим бөлүмлиридә уларға методикилиқ ярдәм көрситидиған мутәхәссисләр болушини тәминләш, ишқа қошулған вә қошулуватқан бағчиларниң йеңичә тәрбийәвий ишлириниң реҗисини ясап қелиплаштуруш; иккинчидин, миллий мәдәнийитимиз, әдәбиятимиз вә сәнъитимиз нәмунилири билән заманивий үлгилирини кәң тәрғип қилиш, миллий нәширлиримизни қоллап-қувәтләш, миллитимизниң тарихи билән бүгүнки һаятида йүз бериватқан йеңилиқлардин хәвәрдар болуп туруш, язғучи-шаирлиримизниң йеңи китаплири билән тонушуш мәхситидә китапханлар арисида дайимлиқ учришишларни өткүзүш; үчинчидин, хәлқимизниң бай тарихи, қедимий мәдәнийити, әсирләр бойи қелиплашқан урпи-адәт, рәсим-қаидилириниң маһийитини чоңқур үгиниш арқилиқ бүгүнки күнниң дитимизға сиғмайдиған, болупму яшларға сәлбий тәсир, дәхил йәткүзидиған «йеңилиқлириға» йол қоймаслиққа охшаш гүрәнлик йөнилишлиригә көңүл бөлгән орунлуқ дәп санаймән. Бу умумйүзлүк ишларниң җанлинишида анилиримиз, ханим-қизлиримизниң тәшәббускарлиқ үлүши муһим роль ойнайдиғанлиғи һәммигә яхши аян. Йеқинда мошу муәммаларға мунасивәтлик йезимизда болған учришишта «Туран дунияси» җәмийәтлик фондиниң мудири Карлин Мәхпиров маңа миллий моҗутлуғимизни сақлап қелиш үчүн барлиқ уйғурларға мураҗиәт орнида бир шеир йезишимни өтүнгән еди. Шу илтимасқа бенаән йезилған шеиримни көпчилик диққитигә һавалә қилишни тоғра көрүватимән: Айримасни ойлисаң балаңни өз бәхтидин, Айнимасни истисәң әллик таҗу-тәхтидин. Өз тилини сөйүшни, өз елиға көйүшни, Үгитиштин ялиқма бөшүктики вақтидин. Бечарилик, мискинлик төрәтмәскә бешини, Көрсәтмәскә бозәклик дост-дүшмәнгә йешини. Хәлқи үчүн тәр төкүп, Вәтән үчүн яшашни, Қулиғиға қуюп жүр, билгән күндин есини. Барни қолдин бәрмәстин, тапсун десәң йоқини, Дилиға яқ һаятниң иштияқи, зоқини. Мәрданә әр болушқа тавла миллий сезимдә, Уқумиға яриша болсун әлгә жуқуми. Пәрзәнт сөйгән күнүңдин беғәмликни ташлиғин, Қәдимини күзитип, изгүлүккә башлиғин. Әл һориға сиғинип, ғуруриға сүйинип, Өткән бүйүк әҗдатлар роһи билән ашлиғин. Кимлигини әскә сал, қойсаңму һәм әркигә, Адәм болсун хәлқиниң йетидиған қәдригә. Биркишилик беғәмлик ақивити жиғилип, Айланмисун уйғурниң паҗиәси, дәрдигә?! Үзүлмигәй биз билән әҗдат-әвлат ариси, Қолумизда турғанда униң имкан, чариси. Кәң, шаһанә сезинип яшиғиниң қурисун, Болмиса өз пәрзәндиң өз хәлқиңниң Вариси!!! Әвладиңни қалмисун десәң кейин булуңда, Әҗдатларниң роһиға садиқ болғин йолуңда. Мону сөзүм ядиңда болсун дайим, қандишим: Өзлүгиңни йоқ қилип, сақлашму өз қолуңда. — Ахирқи соал. Мән һәрқандақ кишигә баһа бериштә өз миллитигә тавий болушниң икки амили бар дәп қараймән. Биринчиси, ана тили. Иккинчиси, жүрәк, очуғирақ ейтқанда, уйғур тили вә уйғур дәп соқидиған жүриги болмиса, ундақ кишини «уйғур» дәп һесаплаш мүмкин әмәс. Бу мениң шәхсий көзқаришим, баһарим. Сизчу, қандақ ойлайсиз? – Пикриңгә мәнму қошулимән, бирақ һәрқандақ адәмни һәртәрәплимә баһалашта өз миллитигә тавий болуши билән биллә, униң инсаний қәдрийәтләргә болған мунасивитиниму етиварға алған тоғримекин, сәвәви, униң қандақ муһитта туғулуп өскәнлиги, яшаватқанлиғини билмәй туруп, биртәрәплимиликкә йол бәргинимиз анчә дурус болмас. Муһими, өз хәлқигә тилға аларлиқ хизмәт-рапавити болмисиму, униң шәнигә тил тәккүзүштин, башқиларға бирәр зиян-зәхмәт йәткүзүштин, шундақла өзини уят-бешәмликкә қалдуруштин жирақ болса болғини, илаһим. – Мәзмунлуқ сөһбитиңиз үчүн рәхмәт.