• Һекайә
• 04 Желтоқсан, 2019

Һеки хәсис

(Һекайә) Мөмүн МУҺӘММӘДИ Бу мәһәллиниң шималий четидики үч коча еғизини шу йәрдикиләр “базар” дейишиду. Базарда болса, ямақчи, бир көчмә сатраш, бир геләнтирчи, йәнә турақсиз баққаллар бар еди. Мундақ ейтқанда, бу базарни ямақчиниң әтрапидики қарта ойниғучилар билән параң қилғучилар ават қилатти. Параңмиғу һәммила йәрдә болиду. Бирақ бу йәрдики параң адәмләр үстидә болғинида ләқими қошулуп сөзлинидиғини қизиқ еди. Мәсилән: Ғопур ақса, Һелим каска, Аюп қирчаңғу, Һемит канай, Рустәм дәрвиш, Йүсүп түлкә, Һеки хәсис... дегәндәк. Шуларниң қатарида бу мәһәллигә кәлгинигә узун болмиған бирсиниң тәрипи толирақ болатти. Ләқәмниғу хизир қойиду дәйдекән, бирақ у өзгичә тилға елинатти. Авал ләқими, андин исми ейтилатти. Техи исимиму толуқ әмәстәк қилатти. Әсли исми “Һекимму” “Һакимму”, “Һекимахунму” — буни сүрүштүргән һечким йоқ. Бизму шу қатарда исмини сүрүштә қилмай, ләқимини арқисиға қоюп, “Һеки хәсис” дәп турайли. Һеки хәсисниң өйи һелиқи “базар” әтрапида еди. У адәмләргә задила арилашматти. Лекин нәрсә-керәк сетивелишқа пәқәт өзила чиқатти. Диқмақ бәсти билән алчаңлап меңип, кишиләргә йәр тегидин ғәлити қарап қоятти. Қолида дайим халтиси болуп, учриған миқ, ағамча ташландилирини терипла жүрәтти. Шуңлашқиму у кишиләргә алаһидә челиқатти. – Тоққузи тәл, бирақ, һәй, үгәнгән хуйдә. – Қилиқлиридин бир ғурбәтчилик чиқипла туриду. Мәһәллидашлири Һеки хәсис үстидә шундақ параңларни қилип жүриду. Бүгүн «ониғанға йониғандәк” йәнә шу Һеки хәсис өйиниң алдида вараң-чуруң чиқип, ямақчи әтраптикиләрниң диққитини җәлип қилди. – Немә бопту? – Ким билиду? – Алдиримаңлар, Еләк гәпбәрмәс учур йәткүзиду. Шу әснада гәпбәрмәс әмәс, башқа бирси келип қалди. – Һой! – деди ямақчи әтраптикиләрниң бири. – Әву йәрдә немә “шамал” чиқти. – Ваһ, шамал болған болсиғу удул келәр еди. Қуюн болғачқа, асманға өрләп кәтти! – деди у. Әтраптикиләр “шамал” ләқәмликниң гәп сориған «қуюнға» бәргән җававидин бир күлүшүвалди. Аңғичә “шамалму” қатардин орун елип, учур йәткүзди: – Қизиқ иш, хәсис Һеки “алмилирим сүңгүчтин су билән еқип, башқиларниң һойлисиға өтүп кәтмисун” дәп сүңгүчни қозуқ қеқип торап қоюптекән, Еләк гәпбәрмәс беғиға су тутқичә сүңгүчкә әхләт қаплишип, Һекиниң көктатлиғидин су тешип кетипту. Шуниң билән Һеки: “Сениң касапитиңдин көктатлиғимдики оғутларниң қувити бекар кәтти” дәп хәсислик қилған җедәл екән. – Япирим! – деди аридин бирси. — “Сән һойламда кигиз кақмиған болсаң, тохурум икки тухум туғатти”, дегәндәк көкәмликқу бу. – Һа...һа...һа... – Ундақ дегиниңлар билән у деханчилиқни билидиған хәсис, дәп аридин бирси сөз қатти. – Һәрқанчә билгини билән нәп тегидиған йеридә шундақ, зияндичу? Көзүңни пақиритип қоюп, “дөт” болувалиду. Бирақ у парасәтлик, – ямақчи өзи күлүп кәтти, – аялиға буниңдин кейин мениң чапиним икки түрлүк болсун, бири янчуқлуқ, бири янчуқсиз дәптудәк. – Мундақ ишларни пәқәт Һеки хәсисла қилалайду, – деди йәнә бирси қизиқчилик билән. – Бир еғиз сөз билән ейтқанда, “алғанда алман, бәргәндә бәзгәк” болиду. – Өй ичигиму шундақтиму? – сориди анчә әһвал билмәйдиған бирси. – Бәлли, бәлли, – деди һәммидин хәвири бар ямақчи. – Өйдин ашқини талаға чиқиду, биз андин хәвәрдар болимиз. Йәни келип, униң там хошниси Еләк гәпбәрмәс демәмсиләр. Язда тамниң шорусидин бешини чиқирип: “Һой, Еләк! Мону өрүгүмниң бир шехи сән тәрәптә әмәсму. Байқисам, шуниңдин он алтиси ала бопту. Балилириңға ейтип қой. Йәргә чүшүп кетипту. Апла қилип йәвалмисун” дәпту. – Еләк гәпбәрмәсму бош кәлмигәнду? – Қизиғи шудә, – давам қилди ямақчи, – бир күни Еләк “Һой, Елимахун һелиқи өрүкләр пишип йәргә чүшүптекән, тохулириң чоқилап қоюпту. Хошна һәққи, тәңри һәққи әмәсму, мону уруқчилирини еливал!” дәп бәргәндә, Һеки хәсис: “Чоқилап қойған болсиму мәйлидә, қақ қиливалаттим» дәптудәк. – Еләкму бир немә дегән болса керәк? – “Тоху чоқулапту” қилип йәвалған бөләк, Еләк бош келәмду? “Унимиғу ойлидим, бирақ тоху немә чоқулимайду. Көңлүм тартмиди” дәпту. Аңғичә Һеки хәсис уруқчини саниса, икки тал артуқ чиқиптекән. Гәпни йөткәп “маңа қара Еләк, тохулириң өрүкниң тәмини тетип қапту, әнди шаққа чиқип йемисун» дәпту. – Ваһ, Һекиму бош кәлмәйдекән һә. Еләк һелидә йәңгән билән, у гәптә йеңипту. –Һа-һа-һа. Һеки хәсис тоғрисида һәрхил ләтипиләр болуп турғачқиму, бәзиләр униң тәрҗимиһалини сөзләп қойиду. Лекин у раст шундақ өткәнму, йоқму, һечким бир нәрсә демәйду. Бәзиләр аилисиниң келип чиқишиға бағлап “дадиси ешәкчилик қилғанкән” десә, бәзилири «тиҗарәтчи екән» дәйду. Йәнә бәзиләр “башлиқ болуптекән” дейишиду. Амма Һеки үз келип чиқишини йоқсиз көрситиш үчүн “қолһүнәр” дәп анкета толтурғанлиғи ениқ. Немә болса, шу болсун, у башланғуч мәктәптә оқуп жүргәндә жиңнағуч, кепинәк тутуп, қизларға қәғәзгә тегишсә, оғулларға ошуқ ойнап, қоғушун қилип, сақа қилип қериндашқа тегишәтти. Униң бу хил “қолһүнәр маһирлиғи” ишчи-дехан тез пүтириш мәктивидиму биллә болди, лекин муәллимләр: «Сени жугач десәк, мүңгүзиң ичидә екәндә. Ақ жипта яғлиқ тоқуп, савақдашлириңға сатқиниңни мәйли десәк, алиқанға қарап пал ачидиғиниң, һәм бар екәнә?» дегәндин кейин җимип кәткән еди. Бирақ җимлиқ ичидә йәнә немиләрни қиливақанлиғини һечким билмәтти. Амма шу чағлардила униңға ғәлити ләқәмләр қоюлған еди. Оқушни тамамлиғандин кейин у жутидики районда ишлиди. Бу йәрдә асасән йеза егилиги ишлири болғачқа, “техник” атилип жүрди. Йәнә мәктәп хатирә қилип тарқатқан знак дайим униң мәйдисидә еди. Шундақ қилип, униң “техник” аталғусиға һелиқи кам учрайдиған мәхсус бәлгү қошулуп, кишиләрдә алаһидә тәсир пәйда қилатти. Шу түпәйлидин болдиму, яки тәғдир шундақ язғанму мәһәллидики Керим шаңиюниң Неһал исимлиқ хелә яшқа кирип қалған қизиға өйлинишигә несип болди. “Мән житим” дегәчкә, бу йәрдики аяллар бирләшмиси кадрниң ғәмхорлуғиға еришти. Аридин көп өтмәйла аниси билән һәдиси кәлгәндә, һелиқи “сир” ечилип қалди. – Силәр рәнҗимәңлар, – деди Һеки уларға мулайимлиқ билән. – Шундақ дәп чиқимни азайттим. Бу өзара дейишкән гәпләр мәһәллигә тарқалди. Шуниңдин кейин Һеки “тирик житим” атилип жүрди. Лекин кичигидинла хелә ләқәмләрниң бешидин өткүзгән Һеки униңға писәңму қилмай, сериқ сумкисини есивелип, етизларда жүрүвәрди. Шуниңдин кейин у “алға деханчилиқ фермисиға” алмаштидә, “агроном” аталди. Кишиләр уни бир мәнсәп билип, яхши муамилидә болди. Амма бу “агроном” чүшәнчисини деханлар турмақ униң өзиму чүшәнмәтти. Немишкә дегәндә, бу нам кимләр тәрипидиндур, әйтәвир, ейтилип қалғанди. Кейинки күнләрдә деханларға кәспий тәлим беридиған бир мәктәпкә келип, «Һеки муәллим” болуп қалди. Бу Һекимниң ахирқи хизмәт пәллиси болуп, көп жил ишлиди, һәм шу йәрдин пенсиягә чиқти. Амма башқилардәк мәйли мәктәп яки мәһәллә җамаитигә арилашмиди. Униң өйигә туққанлиридин башқа меһманму кәлмәтти. Өзи һәм барматти. Униң нәзәридә бу ишларниң һәммиси әһмийәтсиз һесаплинатти. Пәқәт хизмитини һәвәс билән ишләтти. Шуңлашқиму ахири “илғар хизмәтчи” болуп баһаланди. Жиғин кичик даиридә ечилип, адәмләр көп болғини билән бирнәччә башлиқ қатнашти. Бу Һеки үчүн алаһидә һөрмәт еди. Сәһнидә мәйдисигә гүл тақалди. Һеки шу күни жиғиндин кейин завхозниң алдидин мәйдисини керип өтүп кәтти. Шу маңғиничә һелиқи ямақчиниң әтрапидикиләргә көрүнүп қалди. У йәрдикиләр нәзәр салмиғандәк туюлғини билән өйигә мәғрур кирип кәлдидә, Неһал билән немиләр тоғрисидидур параңлишип кәтти. Мана шу чағда дәрвазини бирси қақти. Неһал ечишқа маңғанда Һеки уни астағина тохтатти:: – Бирлири мени издигән болса, “йоқ” дегин, улар мени “мубарәкләп” зиян йәткүзмисун. Аяли Неһал кечикмәй бағақни тутқиничә йенип кирди. – Немә бағақ екән? – Аялларниң чейи. – Чейи? Һе-и йәйдиғиниң икки капам аш, апиридиғиниң бир тавақ. – Буниңға хамчай қилимән. – Паһ, қоюлған чирайлиқ намлириңдин өргилип кетәйму! Нәқ пул апармақчиғу? Хәқни доримай, өйидә баридин бирәр тавақ... Һеки гепиниң ахирини демиди, униң шу турқида каллиси тез ишлиди. “Әгәр тавақ қил десәм, буниңға дағдам йол ечип бәргән болмаймәнму”. Неһал бир нәрсә дейишкә тәмшәлгәндә, мәктәптин қайтқан нәвриси гәпни өзгәртти. – Бова, муәллим рәсим дәптәр әкелиңлар деди, — дәп нәвриси Һекиниң алдиға кәлди. – Немә дәйдиғансән? – деди у башқиму тәләп қоймисун дегән сәзгүрлүги билән. – Болди, болди, башқа гәпни қой, сән һазирла әву қурулуш қиливатқан йәргә берип қәғәз цемент халтилирини жиғип кәл, дәптәр-қәләм қилип беримән. – Болмайду! – дәвәтти. — Болмайдиған немиси бар, һазир ишчилар тамаққа кәтти, елип келивәр, — деди Һеки. – Яқ, қорққиним йоқ, – деди нәвриси. — Маңа дукандики рәсим дәптәр керәк. — Һой, мону салҗиниң һалини қара-һә! — Дунияда мәктәптә оқуватқан сәнлима? Мән саман қәғәзләргә йезип оқуған. Бу аилидә зәнҗирсиман болуп туридиған дәтталаш пәқәт чиқим үстидила кәскинлишип кетәтти. Мундақ талаш-тартиштин безар болған аилә әзалири пәйти кәлгәндә, үз туранә “сени Һеки хәсис дәйдекәнғу!” дейишкән болсиму өзгириш болмиди. Техи мундақ камситишни, әксичә, у өзини турмушни тәртиплик, үлгилик өткүзгүчи мән дәп биләтти. *** Пенсиягә чиққандин кейин әлгә арилашмай, техиму сирлиқ болуп қалған Һекимахун аилидә бәкму алдираш болуп кәтти. Шуси қизиқки, аилидә немә қилса, мәһәллигә дәрһал тарқилатти. Мундақчә ейтқанда, мәһәллидикиләрниң өзара қилишидиған параңлири көп болсиму, пәйти кәлгәндә Һеки хәсисниң ләтипилири тәбиий һалда арилишип қалатти. Болмисиғу Һеки хәсис бирәсини рәнҗиткән, қопаллиғи билән яки тилға алғидәк яхшилиғи билән тонулған әмәс. Пат-пат өзиниң үстидин өзи гәп чиқиришқа сәвәпчи болуп қалидиғанлиғи йоқ әмәс, әтияздин бери «һойлидики қой, тохулиримға күзәтчи болиду» дәп баққан овчаркиси қанҗуқ чиқип қелип, көп аваричилиқларни тепип бәрди. Униң билән у “өзәм пенсиягә чиққандин кейин һаҗәтсиз» дәп уни йоқатмақчи болди. Мундақ ишлар йәнила Еләк гәпбәрмәс билән пүтәтти, шуниң билән уни бир сәйчигә сатти. – Һәй, – дәпту Һеки хәсис. – Иштниң баһасини һәҗәп талишип кәттиңа? Әтә-өгүн саңа күчүк бериду. Бирәсини беқип қелип, башқисини сатсаң пайда алисәнғу. Һеки хәсисниң пенсиягә чиққандин кейин өйдә болуп, һәммә ишқа арилишиши Неһалға вә балилириға бир жүк болди. Бир күни Неһал аилигә ортақ болған Һекиниң вақит җәһәттики йетәрлик пурсәтлирини көздә тутуп, ериға деди: – Бизму хошнилардәк өйгә су киргүзвалсақмекин? — Мундақ дегин, – дәп мәсқирә арилаш рәддийә бәрди Һеки хәсис. – Саздин су әкелиш еғир келиватмиғанду? – Раст гәпни қилғанда, еғир кәлмәйду дегили болмайду. Балиларниң көңүл бөлүши чағлиқ, җудун-чатқунларда... – Дегиниңни қара, бурун бир хотун йеңи туғулған мозайни еғилға көтирип әкирип, көтирип әпчеқип, мозай таки тайинча болғичә калисини саққан екән. Әндизә, бурундин көтирип келиватқан, упурап йеникләватқан әпкәчниң еғир кәлгини қизиқ, һә! — Һәҗәп сизгә шундақ хотун йолуқмаптекән, – Неһал тәтүр қарап турувалди. У һәрқанчә дегини билән өйгә су киргүзүштин үмүти йоқ еди. Һеки бу тәләпниң йәнә тәкрарлинишиниң алдини елиш амалини издәтти. – Мундақ болсун, – деди Һеки көңүл бөлүп. – Буниңдин кейин қойларни сазға апирип суғирайли, ичидиғанға суни елип кәлгин. Сазниң сүйи дегән аптап көргән тирик су! Колонка сүйи һәм қаңсиқ, һәм өлүк су. Һеки кечә-күндүз аилидә болғач, һәммә нәрсә үстидә ойлинатти. Күнләрниң биридә тохулири тоғрисидики йеңи бир үмүт униң көңлигә сәрәңгә чақти. “Тоғра, бу тәҗрибидин нәтиҗә қазанғанлар чиққан, у бир иҗадийәт, маңа болса синақ... Һелиму күндә дегидәк тухум бериватидиғу, бу тохулар, – деди Неһал сәл ойланған һалда. – Хәқләр аңлиса немә дәп ойлап қалар? У тәрипи асан. Илмий тәҗрибә дәймән. Бу һәркимниң қолидин келивәрмәйду». Һеки хәсис дегини бойичә “қуш усулини” қолға алди. Шу күнләрниң биридә тухум пошкили қилип йәвататти, бу өйдә җәңгивар вәзиписи билән ишләватқан тағил мөшүк җоза астида туруп миявлап қалди. Неһал бир парчә тухум пошкилини ташлап бәрди. Буниңға көзи чүшүп қалған Һеки бир өңдидә, җиддий ойлинип қалди: “Бу өйдә әң тәйяртап мөшүктә, бир тийинлиқ пайдиси йоқ!”. У чөчүгәндәк пиялини дәрһал жиғди. Ундақ болғини, у бир товар йотқан-көрпини чашқан кепәктәк қирқип ташлиғанда, мошу мөшүкни беқип нурғун зияндин сақлинип қалғинини есигә алди. Шуңа байиқи хиялниң давамини “чашқан бизниң өйдә болмиғини билән хошнилардин келиду. Шулар бу мөшүкниң рисқи әмәсму, амма буниңға мундақ яхши таамларни берип, тойдурмаслиқ керәк...”. Һеки хәсис тухумлиридин әмәлий һосул еливетип, бирдинла уни тохтатти. Бегизни халтиға селип, йошурғини болмиғандәк, тоху һәққидики униң мәхпийәтлиги мәһәллигә йейилди. – Униңға ишәнмәйдиған йери йоқ, у адәм оқуғандә! – Бирақ шу хәсис тәҗрибисини ейтип берәрму? Шуниңдин кейин бәзиләр “тәҗрибә үгинимиз” дәп Һекиниң өйигә келишкә башлиди. Улар барғансири көпийип, һәтта тамақ вақтидиму, кечилириму кәлди. Ахири буниңдин безар болған Һеки “буниң илмий һечнәрсиси йоқ екән” дәп жиғиштуруп, катәккә лампочка яқмайдиған болди. Бәзиләр оғрилиқчә “орун йөткәпту” дейишти. Амма буниси наениқ еди. *** Ямақчиниң әтрапида бүгүнму күндикидәк параң қизиди. Мәһәллидин базарға маңғанлар баш силкишип саламлишип өтүп кетишсә, қайтқанда һадуқ елип, аңлиғанлирини бир-биригә ейтатти. Мана һазир резинка чақлиқ һарвудин чүшүп қалған бир һарвукәш қақаһлишип күлгиничә хошлишип, ямақчи әтрапидикиләргә қошулди. – Һә, “җәрән” – деди аридин бири. – Худи һарвуға күлкә бесип чиққандәк, ғәрқ күлүп кәттиңларғу? – Әшу һарвукәшниң өзи күлкә әмәсму, – деди “җәрән”. — “Реһим дами” дегән ара мәһәллилик шу, тонумайдекәнсәндә? – Көмүрчиму? – Һә, бирақ униң «дами» атилишиниң қизиқ җәрияни бар. Бир күни шәһәргә көмүр сатқили меңипту. Қиш соғ. Җугисиға йөгинип, атниң бешини қоюп бериптекән, ат үгәнгән өз йолида кетиверипту. Бу иш кочиниң нериқи тәрипидики аниси билән келиватқан балиниң диққитини тартипту. – Апа, апа! – дәпту бала. — Әву һарвуниң егиси болмисиму, ети кетиверидекәна-һә? Аниси қариса дәл шундақ көрүнүпту. — Шундақкән, балам, – дәпту аниси. – Шәһәр кочилирида бу ат қандақму маңар? Шу чағда туюқсизла: «Ғәм қилмаң!» дегән аваз аңлинипту. – Апа, көмүр сөзләватамду немә? – Яқ, балам, қара көрүнгәнниң һәммиси көмүр әмәс, һарвуниң үстидә қара җугиниң ичидә мән бар, – дәпту һарвукәш. — Вай товва, шу турқиңиз бир дами көмүрдәк екән, – дәпту аял. Мана шуниңдин кейин “Реһим дами” атилип қалған еди. — Растинла қизиқчикән-һә? – Гәпкиму чаққан дегинә, — дәп тәриплиди “җәрән”. – Униң ети йеғир болуп, мал дохтурханиға елип кетиватса, гуңсәңниң бир мәмәдан кадри гәптин чүшириш үчүн: «Һой, Реһим, етиңниң гөшини тирик турғузупла йегили башлапсәнғу!» дәпту. — Һә, саңа охшаш тоңлатқумиз болмиғандин кейин шундақ болди, – дегәндә, әтраптикиләр параққидә күлүшүп, кадрни осал әһвалға чүширивапту. Мундақ болғини кадрниң ләқими «қаряғди» екән. – Раса баплаптидә! – Шундақ, – деди җәрән. – Гәп әнди силәрдин болсун, Һеки хәсис тоғрилиқ мәһәллигә елип кәткидәк қизиқчилиқлар бардур? — Мән бүгүн базардин аңлиғинимни сөзләп берәй, дәп тураттим, – деди авази ғараң-ғуруң чиқидиған Һемит канәй. – Һеки хәсис “қизил байрақ” магазинидин бир нәрсә елип, кассирниң қайтурған пулидин 5 тийин кам чиқти дәп, дәртталаш қипту. Кассир “5 тийинлиқ металл пул бәрдим” десә, Һеки “алмидим, металл қолумда йоқ” дәп задила унимапту. Ахири покәйни йөткигән екән, нурғун бәш, он тийинлиқ металл пуллар чиқипту. Бу чағда Һеки хәсис җүҗигә чүшкән садәк өзини ташлап, пулларни жиғиваптудәк. Бир тәрәптин кассирму жиғипту. Кассир “бирла бәш тийинчилиқ пул алисән десә, бизниң хәсис “мән бу пулларни тепивалдим”, дәп җедәл чиқирипту. Әтраптикиләрниң ейтишичә, униң кийим-кечәклири пулдики топа билән мәйнәтлишип кетипту, ахири кассир йеңипту. Магазиндин чиққанда бирлири: “Бурадәр сиз пул талашсиңиз, биз хиҗил болдуқ. Ахири һесапта җедилиңиз йәнила бәш тийинда тохтиди десә, бизниң Һекимахун “салачилар кассирниң гепини қилмиған болса, һәммини мән алаттим. Һеликәм болса, 10 тийинлиқтин төртини йеңәмниң ичигә тиқивалдим, мана” дегидәк. – Һа...һа...һа... – бизниң Һеким һәргизму шәйтанға кепәк алдурмайду. — Уғу базардики ишкәнғу, – дәп гәп башлиди Еләк гәпбәрмәс. – Һеки хошнам йеқиндила мени чақирип: “Мечит ремонтиға пул жиғиватимиз дегән икки адәм кәлдиму саңа?” деди. Мән “Буниңдин кейин келип қалар, бирақ сени мениңдин семиз көрдидә” десәм: “Сәнму шуларниң гепини қиливатсәна» деди у җиддийлишип. — Мечитта турмақ өйдә намаз оқумисам, немигә пул берәттим, өткәндә Алла һәққи, дәп йәнә кәпту. “Мән, роза тутувататимму”, дәп йолға салдим. Саңа кәлсә, сәнму шундақ қил. Буларға бирла йочуқ чиқарсаң, балаға қалисән”. Гәпчиләр бир-биригә киришип қизишқа башлиғанда, Һеки хәсис қолидики бирнемигә йенип-йенип қариғиничә кәлдидә, удул тәнзичә тәрәпкә кәтти. – Мону сәрәңгә йерим қап екән, ука! — Сәрәңгиниғу мән қачилимаймән, халиғиниңизни елиң, – деди тәнзичи. Ишни оңушлуқ тамамлиған Һеки хәсис хатирҗәм болғачқиму, һечнемә болмиғандәк ямақчи қешиға кәлдидә, сода-сетиқтики сахтипәрәслик тоғрисида сөзләп кәтти: һәр сәрәңгә қепидин он талдин қалса, бәш қаптин бир қап сәрәңгә толиду. Алғучиниң зийини, сатқучиға кирим дегини мошудә! Аңлап турғанлар, һесапниң орунлуқ екәнлиги билән болуп, Һекиниң хәсислиги һәққидә сөз ачмиди. Шу арилиқта Һеки өзи турған йәргә бир нәрсәм чүшүп қалдиму дегәндәк бирнәччә қетим қарап қоюп, өйигә кәтти. *** Йезиға “Һеки хәсис кичик қизиниң тойини қилидекән” дегән гәп тарқалди. Һеки хәсисниң қопал бәсти чаққанлишип авази җараңлап кәтти. Кониларниң “тойниң болғинидин болидуси қизиқ” дегини шу болса керәк. Бу аилидики ишлар Еләк гәпбәрмәскә бир мәһәллилик гәп мәнбәси болди. Һекиға қуда болғучини бу мәһәллидикиләрдин тонуйдиғанлар йоқ еди. Коча-койлардики гәпләргә қариғанда, қудиси бир мәрт екәнмиш. – Ундақта Һеки хәсис ағзини ечип бақидекәндә. – Һой, бу өйләнмигән оғулниң арқисидики қизи емишқу. — Һазирқи күндә бу һәҗәплинәрлик иш болмай қалдиғу. – Һә, Һеки хәсисзә “өзини өзигә, тописини көзигә” қилип оғлини кейин йөгәйдекәндә! Булар мәһәллидики параңлар еди. Әнди аилигә кәлсәк, башқичә муһакимиләр һағичә еди. – Қуда болғучи ким екән? – деди Һеки аяли Неһалға. – Вай, мән нәдин биләй, қизимизниң ейтишичә, пенсиягә чиққан хизмәтчимишқу! Әр хәқләр тонуйдиғансиләр, исми «Садиқ» екән. – Садиқ!? Һой һелиқи районда ишлигән қизилкөз Садиқ болуп қалмисун-һә! – Вай, таңәй. – Тохта, бу бепәрвалиқ қилидиған иш әмәс. Әгәр шу болса, Худа сақлисун, бәкму пәс немә у. Дәл ашқа чүшкән чивинни “май йоқи бар” дәп шүмәп ташливетидиғини! – Һи... һи... һи... – Неһал немиләрниду көз алдиға кәлтүрүп, күлүп кәтти. Һәм ичидә ойлиди... “Бәлким шудур яки әмәстур. Ениғи, әлчиләрдин биләрмиз, товва. Илан өзи әгир туруп, төгиниң бойнини әгир дегәндәк, мону хәсисниң дәватқан гепини қара...”. Тосалғусиз өтүватқан вақитқа әгишип, әлчиләрму қоюқ арилашти. Қуда болғучи Һеки хәсис яқтурмайдиған қизилкөз болмай, қайси бир идариниң сабиқ башлиғи болуп чиқти. Алдида той тоғрисида бирдә көтирилип, бирдә пәсәйгән параңлар болуп турди. — Әлчиләрмиғу тәливимизни қайтурмиди. Қудимиз яхши екән, бирақ... — Хотун, оғулдин илгири униңдин кичик қизимизниң тойини қилған бизлидуқму? – Шундақ дегән билән хәқләр... – Қойғина, шу хәқлириңни. Аш-ненимизни улар берәттиму? Һәркимниң чириғиниң йоруғи өз өйигә чүшиду! Мана шундақ бирдә тәсәлла, бирдә ғәшлик параңлар, аста-аста көңүл арамиға чүшүватқан ғува көләңгүләрни тарқитишқа башлиди. Неһал тойдин илгәрки тәйярлиқларға киришип кәтти. Новитидә өй ақартишниң гепи болғанда, Һеки хәсис: Аял хәқниң җедили түгимәйдекәндә, бултула ақартқан едиңғу? Йәнә ақартсаң, мәктәп яки дохтурханиларға охшап қалмамду, бу өйләр?» деди. Шундақ қилип, тойму түгиди. Чилақлириму аяқлашти. Неһал беарам болғинидәк ишларму илгири маңмиди. Гәп-сөзләр тоғрисида Еләк гәпбәрмәсниң аялидин “той убдан өтти” дегәннила аңлиди. – Ишларму ахирилашти, – деди бир күни Һеки аялиға. — Коча-койларда немә гәпләр бардәк? – Хәқләр убдан болди дейишқидәкқу, – деди Неһал. – Хәқләр биләләйду, – дәп тәманә қилди Һеки хәсис, Мана әнди оғлумизниң тойи тоғрисида хатирҗәм ойлисақ болар! Бирақ мошу той тоғрисида Неһалға, немишкиду, бир көңүлсиз сөзләр чиқидиғандәкла туратти. Буниңға, әлвәттә, Һеки хәсисниң хуй-пәйли сәвәп еди. Әгәр, әң болмиғанда, ләтипиләр чиқмиса, бу аилидә той болмиғандәк, болатти. – Хәсисниң қудидин тәлийи баркән. – Шундақ, тойлуқ гүрүчини тасқап, әхләт бәйзиниң орниға гүрүч алғанда, қудиси ғиң қилмаптудәк. – Хәсисниң қолидин һәр иш келиду. Чилақта етилидиған полуниң һесавини мундақ чиқирипту: һәр капам 342 йерим данә гүрүч, сәвзә, пияз, май, гөш билән қошқанда, бир адәм 8дин 10 капамғичә аш йәп тойиду, ашни мошу һесап бойичә бесиш керәк. – Паһ, һесапчекәна! — Бир пәсликқу бу! – Қоюңлар, мундақ қилип тапқан пайдиниң бәрикити боларму? – Аңлимидиңларму, тойда ашқан парчә нанларни халтида йошуруп жүрүп, қойлириға бериптекән. Икки қойи бирақла һарам қетипту. — Еши артип кетиптиму? — У Хәсис еши артқичә берип көкирип кәткән нан зәһәрләпту. — Ундақта хелә зиян тартиптудә. — Нәдикини, һарам демәйдиғанларға сатқанниң гепи бар. Мана шундақ. Техи аяллар ичидә немә гәпләр болди. Буни һечким билмәйду. Бирақ вақитниң өтүши билән той тоғрисидики көңүллүк һәм көңүлсиз параңлар жиғиштурулуп, бир азгалға ташлиғандәк тимтас болуп қалди. «Товва» дәйдиған иш, худди “безини бассам, мези чиқипту” дегәндәк, йәнә шу аилидә бир паҗиәлик вақиә болуп, көпчиликни чөчүтүпту. Һеки хәсисниң чоң оғли тойдин кейин көпирәк һарақ ичип, кишиләрниң көзигә челиқидиған болуп қалған еди. Мундақларни мәһәллидә йәнә учратқили болатти. Лекин түнүгүндин бери Һеки хәсисниң оғлиниң мәсликтә сазлиқтики патқаққа жиқилип өлгәнлиги тоғрисида сөз тарқалди. Һаятлиқ дуниясидин хилму-хил сәвәпләр билән хошлишидиғанларниң болуп туридиғанлиғи һәммигә аян. Һеки хәсисниң оғлиму шу қатардикиләрниң бирси болғачқа, хәқләр улуқ-кичик тинип қоюштин башқа немә қилалисун. Амма униң намизини чүшириш һәққидики гәпләр һәҗәплинәрлик болди. — Һеки хәсис, — дәптумиш мәзин. – Мечит ремонтиға пул жиғсақ, “мән мечитта әмәс, өйдиму намаз оқумаймән”, “Роза тутмисам Аллаға һәқ берәттимму” дегән турса, немә дәп җиназа берәттуқ?! — Һарақ ичип өлгәнләргә намаз җайиз әмәстур, — дәптудәк имам. Шу ишлар җамаәтниң ғул-ғулисини қозғимай қалатиму? Ахири көпчилик: «Һеки хәсисниң сәвәви билән урпи-адәтни арилаштурмайли. Балиниң өлүми шәйтанниң аздуруши билән болди, биз униң роһини қутқузуп алайли» дейишип, мәйитни қаидә-йосун билән йәрликкә қоюшти. Бу ишларму өтүп, унтулушқа башлиди. Һеки хәсис тоғрисидики гәпләр боливәрди, боливәрди. Бу гәпләр ахири “әнди хәсис қандақ қилар?” дегән соалға берип тохтап қалатти. *** Аридин қанчилик вақит өтти, иш қилип ямақчиниң әтрапида әң йеңи параңлар болди: – Һеки хәсис оғлиниң өлүмидин кейин үч күн дүм йетип жиғлаптудәк. – “Бөлүнгәнни бөрә йәйдекән” дәп көпкә арилашмиған иллити үчүн жутқа 50 тавақ, 10 дәстихан, 40 пиялә һәдийә қипту! – Ишәнмәйдиған йери йоқ, Еләк арилишипту. – “Көп билән көргән өлүм бәҗайики той” дегини шу. — Өткән ишқа салават, буниңдин кейин “Һеки хәсис» демисәң болғидәк. Шундақ қилип, бу гәпләр ямақчиниң әтрапидин жут-жутларға чапсанла тарқилип кәтти.