- Бизниң сөһбәт
- 15 Қазан, 2012
Алийәм АРЗИЕВА: «Миллий маарипқа хизмәт қилиш — сулалимизниң вәзиписи»
Һәр қандақ милләтниң һәм мәнивий, һәм иҗтимаий-мәдәний җәһәттин риваҗлиниши, һәммидин авал, миллий мәктәпкә, униң дәриҗиси билән шуниңға мувапиқ шәкилләнгән көзқарашқа бағлиқ екәнлиги һечким инкар қилмайдиған һәқиқәт. Қазақстан Җумһурийитиму мустәқил елимизда яшаватқан барлиқ милләтләрниң миллий билим вә тәрбийә елиши үчүн толуқ шараит яритиватиду. Җумһурийәттә қазақ вә рус тиллиқ мәктәпләрдин ташқири, уйғур, өзбәк вә таҗик тиллирида умумий билим бериш мәһкимилириниң паалийәт елип бериши әйнә шундақ тоғра йолға қоюлған миллий сәясәтниң ипадиси. Бүгүнки сөһбәтдишимиз — Қазақстан Җумһурийитиниң маарип әлачиси, Ибрай Алтынсарин намидики медальниң саһиби, педагогика пәнлириниң намзити, профессор Алийәм АРЗИЕВА беваситә мәктәптә ишлимисиму, амма пүткүл паалийитини миллий маарипимизни риваҗландурушқа беғишлап келиватқан зиялилиримизниң бири. У һазир Алмута шәһәрлик Билим бериш мутәхәссислириниң квалификациясини ашуруш вә қайта тәйярлаш институти мудириниң илмий ишлар бойичә орунбасари.
— Алийәм Тохтамуш қизи, һәр қандақ адәмниң шәкиллинип, һаяттин мунасип орун егилишидә аилиниң чоң роль ойнайдиғанлиғи тәбиий. Шуңлашқа сөһбитимизни өзиңиз тәрбийә алған муһиттин башлисақ, демәкчимән.
— Уйғур наһийәсиниң Ғалҗат йезисида туғулдум. Алтә айлиқ вақтимдин сәккиз йешимғичә апам тәрәптин бова-момилирим Абдуллам билән Дилханниң қолида чоң болдум. Шуңлашқа бала вақтимда уларни «дада» вә «апа» дәп тилим чиққан екән. Әнди өзәмниң дадам Тохтамуш Нияз оғли Илиясов тарихий вәтинимиздә, Моңғул-Күрәдә туғулған. Шу йәрдә оттура мәктәпни түгәткәндин кейин, өткән әсирниң оттурилирида Кеңәш — Хитай мунасивәтлири бир қәдәр яхши йолға чүшкәндә, икки тәрәп оттурисидики келишимгә мувапиқ, Ташкәнт политехника институтида тәһсил көргән. Кейин Қазақстанға көчүп келип, бир нәччә жил Уйғур наһийәсидә, Свердлов намидики колхозда, андин кейин Алмута шәһиридики бирқатар автобазиларда инженер болуп ишлигән еди. Әпсус, 1993-жили бевақит аләмдин өтти. Апам Клара Мәшүрова Абай намидики Қазақ педагогика институти филология факультетиниң уйғур бөлүмини тамамлап, пүткүл аңлиқ һаятини бала тәрбийисигә беғишлиди. Һазир һөрмәтлик дәм елишта. Умумән, мән мәрипәтчиләр аилисидә тәрбийиләндим десәм, ашуруп ейтқанлиқ әмәс. Чоң дадилирим Һаким, Тельман Мәшүровлар вә Марс Әхмәтовларму һаят-паалийитини миллий маарипимизни риваҗландурушқа сәрип қилған шәхсләр.
— Ундақ болса, Сизгә «немә үчүн муәллимлик кәсипни таллавалдиңиз», дегән соални қоюшниң өзиму орунсиз болса керәк.
— Шундақ десиму болиду. Растини ейтиш керәкки, дадам рәмити мениң шу чағдики Алмута хәлиқ егилиги институтиға чүшүп, ихтисатчи мутәхәссислигини егиләп чиқишимни халиған еди. Униң бу арминини сиңлим Санийәм рояпқа чиқарди. Мән болсам, апамниң тәсири болса керәк, муәллимлик кәсипни таллавалдим.
— Шундақ қилип, Абай намидики Қазақ педагогика институтиға чүштиңиз.
— Талғир наһийәсиниң Калинин (һазирқи Туздыбастав) йезисидики 31-оттура мәктәпни тамамлиған 1980-жили мәзкүр институтниң филология факультети йенида уйғур бөлүми қайтидин ишигини ачти. Шу бөлүмгә оқушқа чүшкән 25 жигит-қизниң арисида мәнму болдум. Биз миллий маарипимиз тарихида алаһидә из қалдурған шәхсләрдин тәлим алдуқ. Шуңлашқа пурсәттин пайдилинип, алий оқуш орнида вә оттура мәктәптә билим бәргән устазлиримниң мубарәк исим-шәрипини алаһидә тилға алғум келиватиду. Мәсилән, алимлардин Октябрь Җамалдинов, Ғоҗәхмәт Сәдвақасов, Махмут Абдурахманов, Шеривахун Баратов, Бүвихан Әлахунова, Давут Исиев, мәктәптики устазлирим — Реһан Муһитдинова, Һебибуллам Қаһаров, Пәхирдин Хәйридинов, Ярмуһәмәт Қурбанниязов, Һаким Муһитдинов әйнә шулар җүмлисидиндур. Мән улардин бир өмүр рази. Чүнки улар бизниң, шагиртлириниң, қәлбигә оқуп билим елиш, милләт үчүн хизмәт қилиш туйғусини сиңдүрүшни мәхсәт қилған инсанлардин. Һәм синипдашлирим, һәм курсдашлиримниң шу устазлар еқидисини ақлап келиватқанлиғини бүгүнки таңда һаят көрсәтмәктә десәм, кәмтарлиқ йүзисидин чәтнимисәм керәк.
— Алий оқуш орнини тамамлиғандин кейинки паалийитиңиз.
— 1985-жили институтни тамамлап, бираз вақит Уйғур наһийәсиниң Чарин йезисидики М.Һәмраев намидики оттура мәктәптә ишлидим. Андин Алмутиға келип, шу чағдики Ибрай Алтынсарин намидики Педагогика пәнлири илмий-тәтқиқат институтиниң уйғур тили вә әдәбияти пәнлирини оқутуш бөлүмигә ишқа орунлишип, бу йәрдә чарәк әсиргә йеқин паалийәт елип бардим. 1996-жили педогогика пәнлириниң намзити, профессор Бүвихан Әлахунованиң рәһбәрлигидә «Башланғуч синип оқуғучилириниң язма нутқини өстүрүш» мавзусиға йезилған илмий ишимни яқлап, педагогика пәнлириниң намзити дәриҗисигә ериштим. Институтта хелә жиллар дәсләп өзәм ишқа орунлашқан бөлүмгә рәһбәрлик қилдим.
— Умумән, мәзкүр институт җумһурийәт мәктәплириниң, җүмлидин уйғур мәктәплириниң паалийәт елип беришида алаһидә орун егилигәнлиги талашсиз.
— Әлвәттә. Бирақ, әпсуслинарлиғи шуки, һазир ундақ бөлүм йоқ. 1933-жили январьда тәшкил қилинған мәһкимә һозурида уйғур тили вә әдәбияти пәнлирини оқутуш бөлүми моҗут болған. Шуниңдин буян у мәктәплиримиз үчүн оқуш программилири, дәрисликләр, методикилиқ қолланмиларни тәйярлаш билән шуғуллинип кәлди. Бу йәрдә филология пәнлириниң доктори Мурат Һәмраев, пән намзатлири Айшәм Шәмиева, Бүвихан Әлахунова кәби хәлқимизниң мәрипәтпәрвәр пәрзәнтлири ишләп, миллий маарипимизниң бүгүнки дәриҗигә көтирилишигә мунасип төһписини қошқанлиғини көпчилик билиду, дәп ойлаймән. Көрнәклик алимлиримиз, тәҗрибилик устазлиримизму униң билән зич мунасивәттә болуп, паалийәт елип барди.
Қазақстан мустәқилликкә еришкәндин кейин, йәни 1998-жили институт Миллий билим бериш академияси мәртивисигә егә болуп, уйғур тили вә әдәбияти пәнлирини оқутуш бөлүми лаборатория болуп өзгәртилди. Униң алдиғиму заман тәләплиригә мувапиқ йеңи вәзипиләр, йәни илгәрки коммунистик ғайиләрдин тамамән хали болған йеңи әвлат дәрисликлирини вуҗутқа кәлтүрүш вәзипилири қоюлди. Мәзкүр лаборатория көрнәклик алимлиримиз, салаһийәтлик мутәхәссислиримиз вә, әлвәттә, беваситә балилар билән ишләватқан тәҗрибилик муәллимлиримизниң һәмкарлишишида мошу вәзипиләр һөддисидин шәрәплик чиқалиди, дәп ишәшлик ейталаймән.
Әнди 2009-жили болса, академия Астана шәһиригә көчирилди. Лаборатория хадимлириғиму шу йәргә берип ишләш тәклип қилинди. Бирақ бу тәклипкә әмәл қилишқа һеч қайсимизниң аилә шараити яр бәрмиди. Униң үстигә мәктәплиримизму Алмута шәһири билән Алмута вилайитигә орунлашқан. Шуңлашқа һәммимиз өз саһамиз бойичә башқа мәһкимиләргә йөткәлдуқ.
— Қазақстан Президенти Нурсултан Назарбаевниң «Қазақстанниң иҗтимаий йеңилиниши: Умумға Ортақ Әмгәк Җәмийитигә қарап жигирмә қәдәм» намлиқ программилиқ мақалисида елимизни техиму тәрәққий әткүзүш тоғрилиқ наһайити муһим вәзипә-тапшурмилар қоюлған. Һазир җумһурийәттики барлиқ тәшкилат-мәһкимиләр өз паалийитини әйнә шу мақалида баян қилинған вәзипиләр асасида түзүватиду. Буниңдин силәрниң институтиңларму истисна болмиса керәк.
— Һәқиқәтәнму Дөләт рәһбириниң мәзкүр мақалисида мәмликитимизни техиму тәрәққий әткүзүш бойичә аләмшумул вәзипә-тапшурмилар әкис әткән. Әнди һәр қандақ мәмликәтниң риваҗлинип-гүллиниши, биринчи новәттә, униң аһалисиниң билимигә бағлиқ болғанлиқтин, мәзкүр программилиқ мақалида җумһурийитимизниң билим бериш системисини йеңилаш бойичә билим бериш мәһкимилирини муваппиқлаштуруш, оқуш-тәрбийә җәриянини йеңилаш, билим бериш хизмәтлириниң нәтиҗидарлиғи билән аммиға мунасиплиғини ашуруш охшаш үч асасий йөнилиш көздә тутулуп, Билим вә пән министрлигигә бирқатар тапшурмилар берилгән.
Бизниң институтму өз иш-паалийитини мақалида оттуриға қоюлған тапшурмиларни әмәлгә ашурушқа қаратти. Мәсилән, һазир биз Назарбаев Әқлий мәктиви йенидики «Педагогикилиқ маһарәт мәркизи» Англияниң Кембридж университетиниң алимлири билән бирликтә тәйярлиған мәхсус программа асасида иш елип бериватимиз. Мәзкүр программиниң мәхсәт-маһийити яшларда өз мәмликитиниң мәдәнийитигә болған һөрмәт туйғусини ойғитиштин, уларни өз билимини әмәлиятта пайдилинишқа имканийәт яритидиған тәпәккүр қилишқа, түрлүк вәзийәт-әһвалларни қобул қилишни билишкә үгитиштин ибарәт болуп, у Қазақстан Җумһурийитидә Билим беришни тәрәққий әткүзүш бойичә 2011 — 2020-жилларға бәлгүләнгән дөләт программисида көздә тутулған мәхсәтләр билән вәзипиләргә уйғун келиду.
— Миллий билим бериш академиясидики, әнди болса, һазирқи хизмәт орниңиздики паалийитиңиз илмий тәтқиқат ишлири билән шуғуллинишқа кашила болмидиму?
— Яқ, әксичә. Болупму академиядики паалийитим маңа миллий маарипимизниң тарихини чоңқур үгинип, тәтқиқ қилишқа чоң имканийәт яратти, дәп ойлаймән. Узун жиллар давамида мошу мавзуда ишләп, докторлуқ диссертациям тәйяр болған еди. Һәтта «Қазақстанда умумий билим беридиған оқуш уйғур тилида жүргүзүлидиған мәктәпләрниң тәрәққий етиш тенденцияси» намлиқ монографиямму нәширдин чиқирилди. Униңда Қазақстандики уйғур мәктәплириниң 1917 — 2007-жиллар арилиғидики, йәни 90 жил мабайнидики тарихи билән тәрәққий етиш тенденциясини әтраплиқ ечип беришкә тириштим. Әпсус, Қазақстанда илмий дәриҗиләрни бериш қаидилири өзгирип, хәлиқара үлгиләргә көчүши түпәйли, докторлуқ диссертациям өзиниң мәнтиқилиқ йәкүнигә йәтмиди.
— Мүмкин болса, әнди гезитханлиримизни аилиңиз билән тонуштурсиңиз.
— Йолдишим Руслан Арзиев иккимиз институтта бир топта тәһсил көрдуқ. Ахирқи курсқа көчкәндә аилә қурдуқ. Руслан филология пәнлириниң намзити, доцент. Абай намидики Қазақ Миллий педагогика университетида паалийәт елип бериватиду. Қизимиз Диләрәм Сулайман Демирәл намидики Қазақ-түрк университетини тамамлиди. Оғлумиз Дилмурат А.Розибақиев намидики 153-мәктәп-гимназияниң иккинчи синипида оқуватиду. Рәна исимлиқ нәвримиз бар. Күйоғлумиз Ренат банк хадими. Өзиңиз яхши билисизки, мәнму, Русланму мәрипәтчиләр аилисидә тәрбийиләндуқ. Бу шәрәплик ишни әнди қизимиз Диләрәм давамлаштурмақчи. Шундақ екән, миллий маарип үчүн хизмәт қилиш — бу бизниң сулалимизниң вәзиписи дәп ойлаймән.
— Дәм елишни қандақ өткүзисиз?
— Мениңчә, дәм елиш — вақитни һеч нәрсә тоғрилиқ ойлимай өткүзүш. Бирақ әмәлиятта ундақ болмайду. Һәтта дәм елиш вақтида башқа яқларға кәтсәңму, бәрибир, ишиң, өйдики әһвал тоғрилиқ ойлинисән, тәшвишлинисән. Шундақ болсиму, бош вақтим тепилсила, уни йеқинлирим — аиләм билән, апам вә қериндашлирим, узундин буян арилишип келиватқан дост-яранлирим билән өткүзүшкә тиришимән.
— Ишиңиздин башқа қизиқишиңиз?
— Гүл өстүрүшни бала вақтимдин тартипла яхши көримән. Бу маңа момам Дилхандин дариған хисләт болса керәк. Һелиму ядимда, Ғалҗаттики өйүмизниң һойлиси яңза-яңза гүлләргә толуп туратти. Һазирқи һойлимиз кичик болсиму, һәр һалда униңдинму гүлләр үчүн орун тепилди. Достлиримиз меһманға кәлгәндә, дәсләп өстүргән гүллиримни тамашә қилип, андин өйүмизгә қәдәм тәшрип қилиду. Улар мени «гүлләр шәйдаси» дәпму атишиду.
— Йеқинда тәвәллудиңизни нишанлидиңиз? Йешиңиздики рәқәмләр Сизни тәшвиш-әндишигә салмидиму?
— Худаға шүкри, Алла таала һәдийә қилған яшқа кириватимән. Униң үстигә апам, аиләм, йеқинлирим қутлуқ мәйримим билән мубарәкләватса, сиз дегәндәк, тәшвиш-әндишиләргә орун болуши мүмкинму? Мениңчә, һәр қандақ яш — бу һаят-тәғдирниң саңа әта қилған соғиси. Чүнки шу яшқа кириш, йәни шундақ соғиға еришиш һәр кимгә несип болувәрмәйдиғу. Шундақ екән, һаятқа өкүнмәй, бәлки һәр қандақ яшниң өзигә хас яхши тәрәплириниң бар екәнлигини һис қилип, униңдин һөзүр-һалавәт елип яшаш керәк, дәп ойлаймән.
— Сөһбитиңизгә рәхмәт.
Сөһбәтләшкән Шөһрәт МӘСИМОВ.
538 рет
көрсетілді0
пікір
