• Бизниң сөһбәт
• 02 Шілде, 2020

«Миллий роһни көтириш — һәммимизниң борчи»

Дәрвәқә, бәдиий әдәбият — һаятниң әкси. Шундақ екән, һәрқандақ хәлиқниң қандақ һаят кәчүрүватқанлиғини униң әдәбияти арқилиқла биливелиш мүмкин. Мана мошу нуқтидин елип қарисақ, кейинки оттуз жил ичидә йүз бәргән өзгириш-йеңилиқлар уйғур әдәбиятиниңму әһвалидин өз әксини тапти. Бүгүн биз мана мошу мәсилә әтрапида көрнәклик шаир Әкрәм САДИРОВ билән онлайн шараитта ой бөлүшкән едуқ. Шәмшидин АЮПОВ, «Уйғур авази» — Мәлумки, сөз сәнъити адәмни тәрбийиләйдиған қудрәткә егә. Бирақ көп әһвалда шаир-язғучиниң җәмийәттики орни униң гражданлиқ актив мәвқәсигә қарап баһалинидиғини бар. Сиз язғучи мәвқәси дегәндә, немини һис қилисиз? — «Мәвқә» сөзиниң мәнаси — инсанниң җәмийәттики һәм иҗтимаий һаятимизда тутқан орни, йәни егилигән мәйдани. Шундақ екән, униңға асасланған язғучи мәвқәси мисалида көзқаришимни ейтай. 1946 — 1947-жилларниң башлирида Или тәвәсигә Кеңәш язғучилириниң әсәрлири уйғур тилиға тәрҗимә қилинип тарқалди. Мениң балилиқ һаятимда өчмәс из салған Өмәр Муһәммәдийниң «Еғир күнләрдә» һекайиси, қазақ язғучиси Ғәбит Мүсреповниң «Қазақ солдити», өзбәк язғучиси Пәридә Турсунниң «Оқутқучи» романи еди. Чүнки улардики баш қәһриманларниң һаяти мениң һаятимға бәкму охшатти. Уни оқуған һәрқандақ оқуғучи көзигә яш алмай қалматти. Шундақла шаир Тейипҗан Илиевниң: Салам әшу ғалип достларға, Күн чиқишниң йоқсуллиридин. Салам, салам улуқ тәврәшниң, Қайнап ташқан долқунлиридин. Жирақлардин йоллишип салам, Сеғинип йәнә амрақлишармиз. Пат-йеқинда тәңлик күнләрниң, Гүлшәнидә қучақлишармиз, — дегән «Шәриқ нахшиси» шеири болди. Бу шеирни мисалға кәлтүргинимниң сәвәви, 1944 — 1949-жиллири уйғур хәлқиниң һур-әркин яшашниң тәмини тетиған пәйти еди. Һәтта улар һурийәт илкидә яшаватқан башқа хәлиқләр билән баравәр яшаш, қучақлишишниң арзусини бәдиий васитиләр билән ипадилигән һәм ушбу шеирларниң хәлиқчил мәвқәсидә йезилғанлиғи яққал көрүнүп туриду. Бу әсәрләрдә хәлиқниң муң-зари, ечинишлиқ һаяти әкис әттүрүлгән. Чүнки улар хәлиқчилиқ мәвқәсидә туруп язғачқа, хәлиқниң қәлбидин чоңқур орун алған. Һалбуки, язғучи мәвқәсини «хәлиқчилиқ нуқтәий нәзәрдә туруп иҗат қилишмекин», дәймән. — Әкрәм ака, бүгүн уйғур әдәбиятиниң дунияға тонулуши қандақ дәриҗидә дәп ойлайсиз? — Аччиқ болсиму, етирап қилишимиз керәк, әдәбиятимизниң дунияға тонулуши төвән дәриҗидә яки йоқниң орнида. Раст, Қазақстандики уйғур әдиплириниң әсәрлири Түркиядә түрк тилида нәшир қилинди. Зия Сәмәди, Абдуреһим Өткүр, Лутпулла Мутәллип әсәрлири түрк оқурмәнлиригә тонуш. Уйғур әдәбияти вәкиллириниң әсәрлири түрк әдәбияти дәрисликлиригә киргәнлигини буниңдин бираз жил муқәддәм мәтбуат васитилиридин оқуған едим. Бирақ униң билән «дунияға кәң тонулдуқ» дейишкә әсла болмайду. — Өткән әсирниң 70 — 80-жиллирини әсләп көрәйличу. У жиллири Зия Сәмәди, Һезмәт Абдуллин, Җамалидин Босақов, Хелил Һәмра, Илия Бәхтия, Йүсүп Илияс, Турған Тохтәмов кәби алплиримиз карванбеши болған әдәбиятимиз барлиқ жанрлар бойичә тәрәққий қилип, Пүткүл Иттипақ миқиясида тонулған әдиплиримиз сепи үзлүксиз толуқлинип турған еди. Һазир ундақ дәп ейталмаймиз. Башқа хәлиқләрдә 30 яшқичә болғанлар «Яш язғучи», «Яш шаир» дәп һесапланса, биздә 50 яшқичә яш болуп туруп, кейин бирақла пешқәдәмлик тонини кийиш адәткә айланған. Ечинарлиғи, һазир биздә чақмақтәк чақнаватқан яш язғучи, яш шаирларму йоқниң орнида... — Буниң сәвәви немидә?! — Бу соалға җавап бериштин бурун, өтмүшни әслигүм келиватиду. Мәлумки, 1937-жили нурғун зиялилиримиз «хәлиқ дүшмини», атилип, җаза лагерьлириға солинип кәтти. Бу әһвалниң бизгә охшаш тәғдири мүшкүл милләтниң мәдәнийитигә сәлбий тәсири зор болди. Уруш жиллири Қадир Һасанов билән Исмайил Саттаров иҗадийәт билән шуғулланди. Уруштин кейинму, өткән әсирниң 60-жиллириниң бешиға кәлгичә, әдәбиятимиз айиғини дадил бесип кетәлмиди. 55-жиллардин башлап, тарихий Вәтинимиздин бир топ әдипләр бу бошлуқни толтурғандәк болсиму, йәнила әдәбият сепигә яш күчләрниң келиши муһим мәсилә петичә қаливәрди. Шуңлашқа чоңлар наһийә-наһийәләрдики әдәбият һәвәскарлирини издәп тепип, уларниң әсәрлирини жиғип, «Яшлиқ аһаңлири» топлимини нәшир қилдурди. 1962 — 1963-жиллири болса, бир топ яшлар Ғулҗа тәвәсидин чиқип, әдәбий қошунимиз сепини толуқтурди. Уларниң көпчилиги алий билимлик яшлар еди. Шуларниң әсәрлирини оқуп, иҗадини ронақ тапқузушта Һезмәт ака Абдуллинниң вә Җамалидин ака Босақовниң әҗри зор болди. Болупму әсәрлирини гезитта елан қилишта, китап қилип чиқиришта атиларчә қилған ғәмхорлуғи мениң замандашлиримниң қәлбидә өчмәс тамға болуп қалғуси. Иккинчидин, 60 — 80-жиллири наһийәлик гезитларниң йенида қурулған әдәбият өмәклириниң роли чоң болди. Уларда һәвәскарларниң әсәрлири муһакимә қилинип, яриғанлирини гезитта елан қилатти. Нурғун пикир-тәклипләр берилип, қайта ишлинип, андин нәшриятқа тапшурулатти. Чоңлиримиз уларни рус, қазақ, өзбәк, қирғиз тиллириға тәрҗимә қилиш тәкливини берәтти. Әң муһими, дөләт тәрипидин берилгән ихтисадий ярдәм иҗаткарлиримизни қизғин иҗат қайнимида дәвәт қилатти. Шуңлашқа у дәвирләрдә уйғур әдәбияти йүксәк дәриҗидә тәрәққий қилған. Һә, һазир шараит башқичә. Әдәбият кеңәшлири наһийәләрдә тәшкил қилинмиған. Яшларниң иҗадийити вақтида баһаланмай қалиду. Бурунқидәк мәктәплиримиздә әдәбий өмәкләр йоқ. Мавзулуқ әдәбият кәчлири өткүзүлмәйду. Өтсиму жуқури дәриҗидә әмәс. Раст, кейинки вақитларда Абдумеҗит Дөләтов хатирисигә беғишланған «Баһар қайтиду» шеирийәт фестивали, «Варис», әдәбий-иҗадий өмиги тәшкил қилинип, мәктәпләрара җумһурийәтлик шеирийәт фестивали өткүзүлүватиду. «Уйғур авази» гезитидики «Һасан-Һүсән» мәхсус сәһиписи, «Ғунчә» балилар вә өсмүрләр журнали балиларниң вә яш әдәбият ишқивазлириниң язғанлирини йорутуп келиватқан болсиму, нәтиҗиси жуқури пәллигә көтирилип кетәлмәйватиду. Раст, кейинки 10 жил ичидә әдәбият мәйданида биртүркүм яшлар көрүнүшкә башлиди. Уни, әлвәттә, инкар қилишқа болмайду. Ваһаләнки, уларни маддий вә мәнивий җәһәттин қоллап-қувәтләш йетәрлик дәриҗидә болмиғачқа, чақмақтәк чақнап чиққан яшларниң аз болушиниң бирдин-бир сәвәплиримекин, дәп ойлаймән. — Әкрәм ака, ейтиңа, ахирқи чарәк әсир җәриянида өзиңизниң иҗадийитиңиздә қандақ өзгиришләр йүз бәрди? — Кейинки чарәк әсирдә иҗадимда хелә сезиләрлик өзгиришләр һасил болди. Мениң «Колхозчилар өмиги» гезитида (кейинирәк «Әмгәк туғи») дәсләпки шеиримниң йоруқ көргинигә 61 жил, җумһурийәтләрара тарилидиған «Коммунизм туғи» гезитида (һазирқи «Уйғур авази») дәсләпки шеирлиримниң бесилғиниға 58 жил болупту. Шу чағдики хошаллиғимни тил билән йәткүзәлмәймән. Әдәбият гүлшәнигә аяқ басқан шу бир шерин дәмләр һели ядимда. Мән шу хошаллиқларни һазирғичә чәксиз иптихарлиқ, ғурур илкидә әсләймән. Мана шуниңдин кейин жуқурида исим-шәрипи қәйт қилинған устазлиримниң пәрвишидә 70-жилғичә «Гүлшән», «Ғунчиларға», «Мәдһийә», «Яш қәләм» охшаш умумий топламларға бирқатар шеирлирим киргүзүлди. 1970 — 1987-жиллири алтә топлимим нәшир қилинди. Йәттинчиси — «Өмүр өтәр» муһакимидин 1989-жили өткән еди. Планғиму киргүзүлгән. Бирақ униңға рояпқа чиқиш несип болмиди. 1994-жили “Қорам” совхозиниң шу вақиттики мудири Саит Садиқоғлиға мураҗиәт қиливедим, у мени қоллап, китапни чиқириш җавапкәрлигини агроном Әхмәтҗан Әйсаевқа тапшурди вә китап шу жили Чонҗа йезисида шаир вә язғучи Әхмәтҗан Исрапиловниң муһәррирлигидә йоруқ көрди. Мана шуниңдин кейин чарәк әсирдики чүшкүнлүк дәврим башланди. 2005-жилғичә бирму китавим йоруқ көрмиди. Шундиму иҗадийәттин ваз кәчкиним йоқ. Өзәм паалийәт елип барған мәктәп муәллимлириниң вә башқа мәктәпләрдики муәллимләрниң илтимасиға бенаән «Ойна, ойна, ойла» намлиқ балиларға беғишланған топлимимни чиқириш ойиға кәлдим. Мән бирәр һәрқандақ әсәримни нәшриятқа тапшуруш алдида бир-икки шаирниң пикрини елиш үчүн уларға оқуп чиқишни тәвсийә қилаттим. Шуңлашқа мәзкүр китавимни әң алди билән шаир Җәмшит Розахуновқа бәрдим. У тәпсилий оқуп чиқип, әһмийәтлик пикирләрни бәрди. Шу пикирләр асасида уни қайтидин ишлидим. Кейин шаир, һели мәрһум Абдумеҗит Дөләтовқа бәрдим. Бу китавим шаир, мәрһум Мөмүн Һәмраевниң тәһрирлигидә «Жазушы» нәшриятида йоруқ көрди. Униңға Абдумеҗит қисқичә кириш сөз язди. У мениң шу чағдики һалимни мундақ тәсирлигән еди: «Өткән әсирниң 90-жиллириғичә қайнақ иҗат қилған қәләм саһибиниң кейинки он — он бәш жил давамида топламлири нәширдин чиқмиди. Сәвәп?! Сәвәви, йәнә шу иҗаткар үчүн шәрт-шараитниң начарлап кетиши, мәбләғ тапчиллиғи, касатлиқ. Қолуңиздики топлам муәллипниң узун жиллардин кейинки иҗат мевиси — балилар шаириниң қәлими тохтимай тәврәп турғанлиғиниң бәлгүси». Шаирниң бу сөзи — мениң иҗадий һаятимниң ярқин бир ипадиси еди. Униң биләнла иҗадийитим жүришип кәткини йоқ. Аридин төрт жил өткәндин кейин кәч болсиму, китавим өз мәблиғим һесавиға йоруқ көрди. 2010-жили 70 яшлиқ тәвәллудимға бағлиқ бурун чиққан балиларға беғишланған һәм кейин язған балиларға беғишланған шеирлиримни қошуп, чоң һәҗимлик «Сүзүк булақ» китавим йоруқ көрди. Униң кириш сөзини қәдирлик достум, һели мәрһум Мөмүн (Мәмнун) Һәмраев язған еди. 2011-жили достум Абдуғени Абубәкриевниң һамийлиғида «Бир тизиқтики марҗанлар», Николаевка йезисида истиқамәт қилидиған пешқәдәм устаз Реһан һаҗимниң һамийлиғида «Қолумдин кәлгини шу» китавим йоруқ көрди. Бу китаплиримни дәсләп оқуған шаир инилирим Нурәхмәт Тохтахунов билән Мәһәмәтҗан Һапизов өз пикир-тәклиплирини бәрди. 2015-жили миллий мәдәнийитимизниң җанкөйәри Тәлъәт Надировниң һамийлиғида «Һаят җилвиси» китавим йоруқ көрди. Өзиңиз билисиз, 80 яшқиму кирип қалдим. Шуңлашқа «Һаятқа муһәббәт» намлиқ чоң һәҗимлик китавимға шеирлирим, баллада-поэмилиримни җәмлидим. Бу китавимға тәһрирлик қилған вә кириш сөзини язған һәм қиммәтлик пикирлирини бәргән — филология пәнлириниң намзити Рәхмәтҗан Йүсүповтур. Худа халиса, мәзкүр китавим күзгә тартип йоруқ көриду. — Пул, аброй-атақ, гражданлиқ мәвқә. Әкрәм ака, бүгүнки иҗаткарларда мошуларниң қайсиси йетишмәйду? — Мәлумки, пул, аброй-атақ, гражданлиқ мәвқә — бу, мениңчә, иҗаткарлиримизниң һаятида кам болса болмайдиған амил. Көпинчә, «пул — җәмийәттә вә кишилик һаятта әң муһим роль ойнайдиған васитә», дәп ойлаймән. Бизниң бу күнләрдики һаятимиз мән вә мениң тәңтуш қәләмдашлирим, 65 — 70 яшқичә арилиқтики қәләм саһиблири һөрмәтлик дәм елишқа чиққанда берилидиған нәпәқә — пенсия пули билән яшаватимиз. Раст, дөләт тәрипидин берилидиған Президент стипендияси, дөләт буйрутмиси билән чиқидиған әсәрләр үчүн муәллипкә берилидиған қәләмһәққи, дөләт мукапатлири... Шундақла уйғур җәмийитидә исим-шәрипи мәшһур, көрнәклик тиҗарәтчиләр Әхмәтҗан Шардинов, Дилмурат Кузиев, Реһан һаҗим вә Гөһәр һаҗим, шундақла Тәлъәт Надировқа охшаш миллий әдәбиятимизниң җанкөйәрлириниң һамийлиғида язғучи-шаирлиримизниң әсәрлири нәшир қилиниватиду. Бу тәдбирләр әдиплиримизниң муәммасини қисмән һәл қилсиму, йәнила әдиплиримизгә әсәрлирини нәширдин чиқиришта мәбләғ камчил. Әнди аброй -атаққа кәлсәк, униң икки тәрипи бар. Биринчиси, шөһрәтпәрәсликкә, махтанчақлиққа, «ялғуз өзәм аламәт язғучи яки шаир», дейишкә хумар қилидиған сәлбий тәрипи бар. Иккинчиси, һәрқандақ иҗаткарниң иҗадий паалийитидә, униң әҗриниң тоғра баһалинишиға сахавәтлик инсанларниң, әдәбиятсөйәр оқурмәнләрниң қоллишиға муһтаҗ. Уларниң хәлиқ арисидики иззәт-икрамини, абройини һөрмәт қилиш керәк. Өз иҗадий паалийитидә һөрмәткә сазавәр әдиплиримиз бар. Лекин, гайи вақларда пүткүл өмрини, көз нурини, ихтидарини мошу йолға сәрип қилған язғучи-шаирлиримиз «унтулуп» қалиду. Гражданлиқ мәвқә болса, уйғур язғучилириниң мәвқәси, мениң «ениқлимам» бойичә, «хәлиқчилиқ мәвқәдә», дәп билимән. — Әкрәм ака, сөһбитимизниң йөнилишини тил тәғдиригә бурисақ. Сиз, уйғур зиялиси сүпитидә, ана тилида оқуйдиған балилар саниниң жилдин-жилға азийип кетиватқанлиғини қандақ чүшәндүргән болар едиңиз? — Мән, өзиңиз яхши билисиз, маарип саһасида 40 жилдин ошуқ ишләптимән. Өткән әсирниң 60-жиллириниң башлирида уйғур маарипи таза гүлләнгән «алтун» дәвирни баштин кәчүргән еди. Шуңлашқа соалға җававимни шу пәйтләрдин башлиғум келиду. Мән ишлигән Қорам оттура мәктивидә барлиқ синиплар параллель болидиған. Чүнки у дәвирләрдә рус синипиға рус тилини хелә раван билидиған балиларни қобул қилатти. Муәллимләрниң һәммиси дегидәк руслар еди. Әң алди билән, рус синипиға бағчидин кәлгән балиларни, андин униңға қошумчә йезидики балиларни емтиһан елип қобул қилатти. Рус тилини билмәйдиған балиларни қобул қилматти. Бу һал СССР чечилғичә давамлашти. Қазақстан мустәқилликкә еришкән дәсләпки күнләрдә миллий ойғиниш сезиләрлик һалда болғачқа, ата-анилар пәрзәнтлирини уйғур синипиға бәрди. Һәтта, чоң синипларда оқуватқан балилирини уйғур синиплириға йөткәп чиққан пәйтләрму болған. 1992-жилдин мәктивимиздә 2-3 жил рус синиплири ечилмиған еди. Бу ишлар балилар шаири Һевуллам Гайитов вә рәссам Диас Қурбанов вә мошу қурларниң муәллипи, Қорам йезиси Уйғур мәдәнийәт мәркизиниң рәиси билән қилған вә елип барған паалийити түпәйли әмәлгә ашурулған. Бу узунға созулмиди. Бу бәзи кишиләрниң «уйғурчә оқуған балиларниң келәчиги йоқ, алий оқуш орниға чүшәлмәйду, уларниң баридиған йери йоқ, һәтта уйғур муәллимлириниң билими йоқ», дегән ғодур апқачти гәп-сөзлири тарилишқа башлиди. Кейинирәк «Биртуташ миллий тестқа қатнишалмайду», дегән сөзләр пәйда болди. Шундақла өзлири уйғур синипида дәрис берип, балилирини рус тилида оқутқан айрим муәллимләрниңму тәсири көп болди. Үчинчидин, дәрисликләрниң йетишмәслиги сәвәп болди. Мана шуниңдин кейин, қисқа ойдики ата-анилар балилирини рус тилини билмисиму, рус синипиға аммивий түрдә беришкә башлиди. Рус тилида дәрис беридиған уйғур муәллимлири улардин тест синиғини алмайла қобул қилди. Шуниң билән уйғур синиплири еғир әһвалға чүшүп қалди. «Русчә оқумиған балиниң истиқбали йоқ», дегән сөзгә мутлақ ишәнмәймән. Чүнки мән мәктәптә ишлигән пәйтләрдин башлап, рус синипини пүтәргән балиларниң чоң утуқ қазанғинини әсләлмәймән. Алий оқуш орунлирини пүтәргән балиларниң көп екәнлигиниму көрмидим. Әксичә, уйғурчә оқуп, алий оқуш орунлирини тамамлиған муәллимләр мәктивимиздә бесим көпчиликни егиләйду. Улар институт вә университетларниң күндүзки бөлүмлирини тамамлиған қабилийәтлик муәллимләр, буни селиштуруп туруватқан ата-анилар йоқ. Бу һал уйғурлар зич яшайдиған барлиқ йеза-мәлиләрдә моҗут. Жуқуридики сәвәпләр уйғур синиплириниң ечилишиға тосалғулуқ қиливатиду, дәп ойлаймән. Амма икки-үч жил җәриянида Алмута шәһиридики миллий маарип җанкөйәрлири, жутумиз активистлири билән һәмкарлиқта, күчәп тәшвиқат елип барғачқа, уйғур синиплирини қоллиған сахавәтлик инсанларниң маддий ярдими түпәйли, уйғур мәктәплири оқуғучилириниң сани, шүкри, қисмән болсиму өсмәктә. Илаһим, бу изгү паалийәт давамлишивәргәй. — Көрнәклик һоқуқшунас алим, мәрһум Әнвәр Һаҗиев «Ана тилиңни сақлаш — қериндашлиқни, һисдашлиқни инкар қилиш дегәнлик әмәс, әксичә, өзәңгә дегән садақитиң қанчә күчлүк болса, қериндашлириң вә башқиларға дегән һөрмитиң шунчә зор вә сағлам болиду», дәйдиған... — Мән талантлиқ алим, миллий маарип пешиваси Әнвәр Һаҗиевниң бу пикирлиригә толуғи билән қошулимән. Инкар қилидиған ибариләр йоқ. Бу һәқтә мениң пикрим, көзқаришим болса, биз миллий кимлигимизниң алтун тутқиси — ана тилимизни сақлап қелишимиз үчүн өзгә тилларға иштияқ бағлаш билән биллә, өзимизниң миллий қәдрийәтлиримизни мәккәм сақлап, ана тилимизға болған садақитимизни унтумиған һалда иш елип барсақ, паалийитимиз ронақ тапиду, демәкчимән. — Әкрәм ака, өзиңиз билисиз, маарипқа, муәллимгә болған йүксәк муһәббәт түпәйли, йәһудийлар бүгүнки күндә дуния ихтисадиниму, мәнавиятиниму өз қолида тутуп туруватиду. Биз, уйғур миллитиму, заманисида мәдәнийәт таратқан, дөләт тутқан қедимий милләт әмәсмедуқ?.. — Раст ейтисиз, йәһудийларниң һазир дуния мәдәнийитигә сезиләрлик тәсир көрситиватқанлиғи һәқиқәт. Чүнки уларда келәчәкниң егиси болған балилирини тәрбийиләш тәризи жуқури. Болупму, кәлгүсидики аңлиқ избасарлириниң аниси болидиған қизлар тәрбийисигә бәк көңүл бөлиду. Бу һәқтә атақлиқ әдип Әхтәм Өмәр йәһудийларниң аяллири билән бизниң анимиз болған уйғур аяллириниң тәрбийисини селиштуруп, әҗайип тәрбийәвий әһмийити зор мақалини язди. Әпсуслинарлиғи, мошу хилдики мақалиларни көпчилигимиз оқумаймиз. «Аял кишиниң чечи узун, әқли қисқа», «Оғлуң йәп оға чиқар, қизиң йәп — қирға», «Қиз бала — ятниң балиси» дегәнгә охшаш бемәна тәмсилләргә мәккәм йепишивелип, қиз балиниң тәрбийисигә көп көңүл бөлүп кәтмәймиз. Өтмүшкә нәзәр салсақ, диний мәктәпләрниң қизларни оқутуши йоқниң орнида еди. Әнди «Аял — әрниң қули», дегән чүшәнчидә болған аҗизлиримиз балини қанчилик тәрбийиләйду дәйсиз. Һазир аләмшумул тәрәққият вә риқабәт кәскинләшкән пәйттә, шу йәһудийлардин үлгә елишимиз керәкмекин, йәни қизлиримизни ана тилида оқутуп, уларни миллий роһта тәрбийиләшкә көпирәк көңүл бөлүш керәкмекин. — Умумән, әйнә шу миллий роһни көтириш үчүн немә қилишимиз керәк? — Миллий роһ дегинимиз, адәм қәлбидә өз миллитигә пәхирлиниш, сөйүнүш, көйүш охшаш туйғуларниң ойғиниши. Мениң пикримчә, миллий роһни икки қисимға бөлүшкә болиду. Биринчи – пәхирлиниш асасидики миллий роһ, иккинчи – җәңгиварлиқ миллий роһ. Һазирқи пәйттә һәммимиздә биринчиси моҗут. Буниңға бир мисал, әгәр телевизорда уйғурлар һәққидә көрситишләрни көрсәтсә, әтиси йеқинлириға «Ахшам телевизорда уйғурчә көрсәтти», дәп ейтишқа алдираймиз. Яки өзгә гезит-журналларда биз үчүн бирәр материал берилсә, бәкму хуш болуп кетимиз. Әҗайип талантлиқ алимлар билән әдиплиримизниң маһийитини башқиларниң ләвзидин аңлисақ, алаһидә хошал болимиз. Қәлбимиздә пәхирлиниш туйғуси ойғинип, уйғур болғинимизға шүкри ейтимиз. Адәттики турмушимизда бу хил миллий роһ яшаватиду. Әнди җәңгиварлиқ миллий роһқа кәлсәк, бу тамамән суслашқан. Йәнила ана тилимизни сақлап қелиш, миллий маарипимизни риваҗландуруш яки өзимизниң бирәр мәсилисини қануний асаста Һөкүмәт даирилиригә тоғра вә әқиланә түрдә йәткүзәлмәймиз һәм униңға җүръәт қилалмаймиз, бирдинла арқимизға чекинимиз. Мана мошу роһни көтириш үчүн тилимизни, миллий маарипимизниң йүксилишигә еринмәй әмгәк қилип, ата-аниларниң миллий кимлигимизниң әңгүштәри болған бу икки амилни қоллап-қувәтлишимиз керәк. Әдип вә сәнъәткарлиримиз хәлқимизниң җәңгиварлиқ һәм җәлипкарлиқ миллий роһини көтиридиған надир әсәрләрни яратқандила, миллий роһни көтириш проблемиси өзлүгидин йешилиду. — Көрнәклик алим, шаир Абдушүкүр Мәмтимин «Биз ахирқи бәш әсир вақит ичидә көплигән қәдрийәтлиримиздин айрилдуқ, илим-пән тәрәққиятидин чәтнидуқ, роһий чүшкүнлүккә мәһкүм болдуқ, бойимиз билән ойимиздики җәңгиварлиқни пәйдин-пәй егилигән бозәклик психологияси нәтиҗисидә өзлүгимизни йоқитип қоюш дәриҗисигә йетип кәлгинимизни сәзмәй қалдуқ. Бу бүгүн өзимизни уйғур санап жүргән һәрқайсимизниң бешимиздики бөкимизни алдимизға селип қоюп, иқрар қилидиған аччиқ һәқиқити», дәп тәкитләйду. Сизчу, қандақ ойлайсиз? — Һәқиқәтәнму ойлинидиған пәйтимиз кәлди. Шу әһвалға чүшүп қелишимизниң нурғун сәвәплири бар. Биз, уйғурлар, Сутуқ Буғрахан дәвридә Ислам динини қобул қилғанлиғи, Тәңритеғиниң җәнуби толуқ мусулман болғини билим әһлигә мәлум. Шималий тәрипидә шу чағларда Уйғур Идиқут дөлитидики уйғурлар техи Ислам динини қобул қилмиған. ХV әсиргичә будда динида болған екән. Шу күнләргичә иҗат қилинған «Дивану луғәтит түрк», «Қутадғу билик», «Һәтәбәтул Һәқайиқ» вә «Он икки муқамға» охшаш надир әсәрләр дуния мәдәнийитигә қошулған тәңдашсиз төһпә болған. Илим-пән саһасида жуқури пәллигә көтирилип, ғалип Чиңғизхан һакимийитигә чоң тәсир қилғанлиғи тарихтин мәлум. Сөйүмлүк алимимизниң байқиғини, ХV әсирдин кейинки дәвирләрдә садир болған. Мана шу дәвирләрдә хәлқимизниң беши нә палакәтләргә дуч кәлмиди дәйсиз. Ички низа, хурапәтчилик, чәттин кәлгүчи тәҗавузларниң хәлқимизни рәһимсиз қирғин қилиши, течлиқни халап қалған авам хәлиқниң миллий чүшкүнлүккә дуч кәлгини раст. Мана шу һални түзитиш үчүн бөкүмизни алдимизға қоюп хуласә чиқиришимиз зөрүр. Әң алди билән бирлик-иттипақлиқни күчәйтиш, миллий маарипимизни қоллаш, милләтниң җени болған тилимизни сақлаш вә миллий қәдрийәтлиримизни өзгиләргә тонутуш, илим-пән, әдәбият саһасида чоң нәтиҗиләрни яритиш үчүн келәчигимизни, мирасхор-варислиримизни оқутуп, заманимизниң илғар затлиридин қилиш, әвладимизниң миллий роһини көтириш — бизниң муқәддәс борчимиз. Милләтниң тәғдири — миллий роһни көтириш һәммә уйғурниң муқәддәс борчи.