• Һекайә
• 09 Қараша, 2020

Уйғур балам Обулхан

Дәулетбек  БАЙТУРСЫНУЛЫ

(Һекайә)

— Һә, балам Обулхан һәққидә сораватамсән? Униң бизгә қандақ бала болғинини вә униң билән қандақ учрашқинимизни қисқичә ейтип берәй.
Өзәң билисән, бизниң Моңғулкүрә дунияға мәшһур Тәңритеғиниң бағрида. Мошу Тәңритеғи Шәриқтә Боғда теғи билән, Ғәриптә кеңәш йеридики Қаратағ билән тутишиду. Ваһаләнки, Тәңритеғиниң узунлуғи миң чақиримдәк созулуп ятса керәк. Җуңголуқлар «Тяньшан теғи» дәп атайду, уни маңа қариғанда китап оқуп жүргән өзәң яхши билисән!.. Ушбу Тәңритеғи Шинҗаңни «җәнуп билән шимал», дәп иккигә бөлүп туриду. Әзәлдин җәнубида уйғурлар, шималида қазақлар истиқамәт қилиду. Әйнә шу тағниң һәрқандақ йеридин адәм балиси өтәлмәйду, шәриқтә «шыңдаван» дегән бир өткәл, ғәриптә мошу биздики «муздаван» дегән бир өткәл бар. Шиңдаванниң қандақ екәнлигини билмәймән, мону Муздаванниң нами ейтип турғинидәк, бәк егиз музлуқ өткәл. Жил бойи қар бесип, муз қаплап ятидиған тағниң қарлиқ борини, җудун-чапқуни һеч бесилмайду. Пәқәт июль, август айлирида, йәни қар юмшап, муз жуқалиған пәйттә җәнуп билән шимал бир-бири билән алақә бағлишиду. Шундиму бу өткәл-давандин өз алдиға һечким өтүп көргән әмәс. У тәрипидә бир, бу тәрипидә «даванчи» дегән йол көрсәткүчиләр болиду. Адәмләр бу давандин әйнә шуларниң йол-йоруғи билән қатнайдиған. Даванчилар мошу һәрикитини кәсип қилип, нәпәқисини тапидекән.
Муздавандин бери өткәндин кейин, йол иккигә бөлүниду. Бири Наринқолға қарап созулуп, Есекартқан йоли билән Чонҗиға өтүп, андин кейин шәриққә бурулуп, Ғулҗиға қарап бәт алиду. Иккинчиси, Моңғулкүрәгә келип, Сексенбел арқилиқ Шылыөзек билән Бақалиқниң бешидин айлинип өтүп, Суасу арқилиқ Тоққузтара йеригә улишип, униңдин ғәрипкә бурулуп, Или дәриясидин өтүп, Ғулҗиға тақилиду. Бала вақтимизда «қазақтин чиққан даңлиқ алим Чоқан Вәлиханов Қәшқәрдин қайтқинида мошу муздаван арқилиқ кәпту», дәп аңлиғандуқ. Чүнки өзимизму Наринқолда туруватқан чеғимизда Есекартқан билән көп маңдуқ, «Чоқан өткән», дегән җайму бар. Әйнә шундақ әл ағзида ейтилип жүргән һекайәтләр ядимизда қапту.
Биз Моңғулкүрәгә кәлгәндә һәр жили, яз бойи ешәк билән қотазға жүк артивелип, пиядә маңған содигәрләрни көп көрәттуқ. Өзәң көрүп жүргән Текәсниң әтрапидики «Батмөңкениң сарийи», дәп атилидиған Дәң әйнә шулардин қалған. Артивалған жүкиниң көпинчиси Қәшқәр гәзлимиси, қурутқан өрүк-меғиз, җәйнимаз, хумдан, биләйүзүк, үзүк вә шуниңға охшаш биз көрмигән баһалиқ зенәт буюмлири болиду. Бу тәрәпниң хәлқи кәмбәғәл болғанлиқтин, Моңғулкүрәгә көп тохтимай, улар бирдин Ғулҗиға кетидиған. Шәһәрниң чоң базирида маллирини өткүзүп, өзлиригә керәклик буюмлирини сетивелип, андин мошу йол билән йәнә Қәшқәргә қайтидиған. Йол-йолиқай бизниң мәлигә тохтап, бир-икки ат, жүк артидиған өкүз сетивелип, өзара сода-сетиқ қилишидиған. Өзәң көрүп жүргән уйғурларниң теги-тәкти - мошу тағдин өтүп кәлгән қәшқәрликләрниң әвлади.
Бу гәпниң беваситә Обулхан балимизға мунасивити бар. Бир жили Ыхаң күрәдики мал базириға берип, қолидики малниң бир-иккисини сатиду. Мал базиридики ишини түгитип, пулини янчуғиға селип маңғили турса, қешиға он үч-он төрт яшлар чамисидики натонуш бала кәпту.
— Әссаламу әләйкүм, ата, сизгә ейтидиған гепим бар еди!
— Ваәләйкүм әссалам, балам! Немә ейтмақчисән?
— Мән бир мусапирмән. Мошу язниң бешида Қәшқәрдин чиққан карванға әгишип, тирикчилик ғеми билән Ғулҗиға қарап йолға чиққандим. Моңғулкүрәгә йәткәндә қаттиқ бетап болуп қелип, илгири қарап меңишқа мадарим йәтмиди. Карван беши маңа бола сәпирини тохтатмайдиғу, уларға Ғулҗиға чапсан йетип, содисини қилип, Қәшқәргә қар яққичә өтүп кетиши керәк. Қисқиси, азду-көпту пул берип, мени даңға қалдуруп кәткән еди. Худаға шүкри, ағриғимдин сәллимаза сақайдим. Һәш-пәш дегичә язму өтти, ахчамму түгиди, содигәрләр бу тәрәпкә йолуқмиди. Мүмкин, башқа йол билән кәткәнду? Сарай ғоҗайинлири, төләйдиған пулум болмиғанлиқтин, мени сиртқа чиқиривәтти. Шуниңдин буян һәркимгә бир яллинип, күнүмни көрүватимән.
— Һәй, бечарә балам!.. Әнди немә қилмақчисән, қандақ оюң бар?
— Мән көп ойландим, мошу йәрдә қелип, тирикчилик қилғум келиду. Бу тәвәниң адими болмиғанлиғим үчүн немидин башлашни, қандақ һаят кәчүрүшни билмәймән. Мошу базарға келип, бирәвләргә ярдәмлишип, нан тепип жүримән. Қиш кәлсә, үшшүп өлимәнғу!.. Меһир-шәпқәтлик адәм екәнлигиңизни сезиватимән. Мән сизгә бала болай, мени өзиңиз билән биллә елип кетиңа!..
Бу сөзни аңлиған Рахымберди ойлинип қалиду, мәслиһәтлишәй десә, тонуш һечким йоқ. Балиниң ейтиватқанлириниң раст-ялғиниғиму көз йәткүзәлмәйду. Синчилап балиниң көзигә бақиду, ейтиватқанлири һәқиқәттәк, күзниң изғирин соғида ялаң кийим билән чиши-чишиға тәгмигән бечарә бала дир-дир титирәйду. «Несибели қандақ қарайду? Қоллимисиму, қарши болмас...», дәп ойлайду. У чағда оғлумиз техи туғулмиған еди. «Тавакәл, - дәпту Ыхаң, - бир оғулға зар болуп жүргәндә буму Худаниң бәргиниду, бәлким, қәшқәрлик болсиму, мусулманниң балисиғу, немә болсиму өйгә елип кетәй», дәп етиға мингәштүрүп, қишлаққа қарап йол тутупту.
Улар қараңғу чүшкәндә таққа йәтти. Янчуғида ахча, етиға мингәштүргән бала бар, қисқиси, Ыхаң у күни олҗилиқ кәлди. Униң бу соваплиқ ишини мәнму тоғра көрдүм. Ыхаңдин қалған кийим-кечәкләрни, сандуқтики рәхтләрни ахтуруп, балиниң әңлини рәтлидуқ. Чечини ясап, баш-көзини жуюведуқ, хойма убдан чирайиға кирип қалди.
Шу күндин башлап у бечариму, қәдимкидәкла бизниң балимиздәк, барини селип, өзлишип кәтти. Ыхаң әгәштүрүп жүрүп, өй ишлириниң епи-җепини үгәтти. Уму өз новитидә бизниң қолумизни узартип, ишимизни йеникләштүрди.
Балимизниң исми Обулхан екән. У жигирмидин алқип, жигит болғичә һечким издәп кәлмиди. Күнләрниң биридә елини, уруқ-туққанлирини, қом-қериндашлирини сеғинғанлиғини ейтип, биздин рухсәт сориди.
— Мениң анамниң бар екәнлигини силәргә илгири ейтқандимғу... Улар мени «аллиқачан өлүп қалғанду», дәп нәзирлиримниму өткүзгини ениқ. Жутумға берип, анамни хуш қилай, тирик екәнлигимни көрсун! — деди мәйүслинип.
Обулханниң бу илтимасини тоғра көрүп, йол озуғини һазирлидуқ, кийим-кечигини пүтүнлидуқ, янчуғиға йәткидәк ахчиму селип қойдуқ. «Апаңға салам ейтқин!», дәп у яққиму соға-салимимизни салдуқ. Қисқиси, балимизни һәҗ сәпиригә қамдиғандәк, жүгрәп жүрүп йол тәрәддутини көрдуқ. Обулхан балимизму бурунқидәк әмәс, ақ-қарини билидиған әр болуп йетилди. У шу жили язда Қәшқәргә кетип барған содигәрләргә қошулуп, Муздаванға қарап йолға чиқти.
Биз униң қайтип келидиғинини яки кәлмәйдиғинини билмидуқ, өзи қандақ ойлайду, уруқ-туққан, қом-қериндашлири, аниси әвитәмду? У тәрипи бизгә намәлум еди. Һәш-пәш дегичә, қиш келип, даванму йепилди. Бизму уни унтуғандәк болдуқ. «Балимиз әнди қайтип кәлмәйдиғу», дәп ойлидуқ.
Кейинки жили август ейи һарписида Муздаванниң йоли ечилип, карванлар келишкә башлиған күнләрниң биридә, әл-жут яйлаққа чиқип, епи-җепини тапқанда, балимиз Обулхан уштумтут пәйда болди. Кәлгәндиму ялғуз әмәс, һәммимизни һәйран қалдуруп, җүптини әгәштүрүп, бирәтола көчүп кәпту. Ойлимиған йәрдин келин чүшәрдуқ. Шундақ қилип, Обулхан Қәшқәрдин аял елип кәлди. Жирақ-йеқинни чақирип, той қилдуқ. Бир жилдин кейин бөлүп чиқирип, өз алдиға өй тутуп бәрдуқ.
Мана, сән билгүң кәлгән уйғур балам Обулханниң һекайиси мошундақ. Мошу тапта униң оғул-қиз болуп, онға йеқин балиси бар, у Көкенимниң бир туққан акисидәк болуп кәтти, бүгүнки күнгичә биз биләнму мунасивитини үзгән әмәс. Обулхан - айиғи ярашқан, қут-бәрикәт дариған бала, аман болсун!

Қазақчидин тәрҗимә қилған Шәмшидин АЮПОВ.