• Бизниң сөһбәт
• 18 Наурыз, 2021

Вилайәт аһалисиниң паравәнлигини ашуруш йолида

Алмута вилайитиниң һакими Амандық Баталов гезитимизниң штаттин ташқири мухбири билән болған cөһбитидә Қазақстанниң әң чоң регионлириниң бири — Алмута вилайитиниң ихтисадий утуқлири һәққидә ейтип бәрди.
— Амандық Ғаббасоғли, өткән жилда вилайәтниң турушлуқ өй сәясити саһасида әмәлгә ашурулған ишларниң нәтиҗиси һәққидә ейтип бәрсиңиз. Қандақ ишлар әмәлгә ашурулди вә келәчәктә қандақ ишларни һәл қилишни планлаватисиләр?
– Бүгүнки күндә Алмута вилайитиниң гражданлирини турушлуқ өй билән тәминләшкә алаһидә диққәт ағдуруватимиз. Буни бизниң асасий мәхситимиз, дәп ейтишқиму болиду. Йеқинда вилайәтниң Райимбек наһийәсиниң Наринқол йезисида қириқтин ошуқ адәм йеңи турушлуқ өйләрниң ачқучлирини алди. Шундақла Гражданлар үчүн һөкүмәт бенаси вә наһийәлик прокуратура, миллий бехәтәрлик комитетиниң идарилири пайдилинишқа берилди. Мошуниң билән бирқатар наһийә мәркизидики йәрлик һакимийәтниң бенаси мурәккәп җөндәштин өтти. Наринқолда бир вә икки басқуч бойичә 83 коммуналлиқ өйниң қурулуши аяқлашти. Бу өйләргә көпбалилиқ аилиләр, житим балилар, накалар, дөләт хизмәтчилири вә бюджет мәһкимилириниң хадимлири көчүп кирди. Барлиғи болуп 110 турушлуқ өй селиниду.
– Буниңдин башқа йәнә қандақ лайиһиләрни әмәлгә ашурушни нийәт қиливатисиләр, мүмкин йеңи ишләпчиқириш орунлириму ечилар?
– Биз ишләпчиқириш орунлирини ечишни көңүлдикидәк елип бериватимиз, чүнки мошу жилниң өзидила вилайәткә 711 миллиард тәңгилик инвестиция җәлип қилинди. Санаәт көләми бойичә бир триллиондин ошуқ тәңгилик нәтиҗигә ериштуқ.
Әнди санаәт объектлирниң қувитини ашурушқа тохтилайли. Йеқинда Дөлитимиз рәһбири Германияниң “Baumann GmdH & CO. KG” ширкитиниң баш акционери Райнер Бауман билән учрашти. Униңда гөшни қайта ишләш комплексини селишқа бағлиқ инвестициялик лайиһини әмәлгә ашуруш мәсилилири муһакимә қилинди. Комплекс мални бодаш, союш, гөшни мурәккәп қайта ишләш, гөштин йерим фабрикатларни вә тәйяр мәһсулатларни ишләпчиқириш билән шуғуллинидиған болиду. Умумән алғанда, гөшни қайта ишләш бойичә саһани тәрәққий әткүзүштә мәзкүр лайиһә чоң әһмийәткә егә. Чүнки мәмликитимиздә қой гөшини қайта ишләш бойичә бирму кархана йоқ. Мошу мәхсәттә ширкәтниң нәтиҗидарлиқ ишлиши үчүн һаҗәт инженерлиқ системилар җәлип қилинмақта.
Биз мәзкүр ширкәт билән бирлишип, “Йәттису қой” ширкитини қурдуқ. Келәр жили улар қой гөшини қайта ишләйдиған чоң ишләпчиқириш орнини салиду. Германияниң бу ширкити 1930-жили қурулған. У Европидики қой гөшини қайта ишләйдиған әң чоң ширкәтләр қатариға кириду вә Германиядики базарниң 25 пайизини егиләйду, Европиниң көп қисмини қой гөши билән тәминләйду. Күтүлүшичә, мәзкүр лайиһә ишқа қошулғандин кейин мәмликитимиздә төрт миллиард долларлиқ қой гөши қайта ишлинидиған болиду. Гөшни экспортқа чиқириш – Дөлитимиз рәһбири бизниң алдимизға қойған әң муһим вәзипиләрниң бири. Силәр чүшинип турисиләрки, буниң барлиғи чоң җавапкәрликни тәләп қилиду. Мәсилән, гөшни Әрәп Әмирликлиригә экспорт қилиш хәлиқара стандартларға мувапиқ келиши керәк. Башқисини ейтмиғанда, әгәр биз гөшни қазақчисиға парчилайдиған болсақ, уни чегаридин нери елип чиқишқа болмайду. Шуниң үчүн барлиқ хәлиқара-һоқуқ стандартлириға риайә қилиш керәк. Барлиқ нормилар сақлиниши керәк, әнди бу ишни көпжиллиқ тәҗрибиси бар ширкәтла әмәлгә ашуралайду. Бу йәрдә мән әсирлик тарихқа егә Райнер Бауманниң ширкитини көздә тутуватимән.
Мошуниңға қошумчә биз АҚШниң “Tysоn Foods” трансмиллий ширкитиниң вә униң Қазақстандики шериги – “Kusto Group” ишләпчиқириш-инвестициялик ширкитиниң вәкиллири билән болған учришишта гөшни қайта ишләшниң буниңдин кейинки йөнилишини муһакимә қилдуқ. Америкиниң мәзкүр ширкити дунияға тонулған. У жилиға 7,5 миллион тонна қара малниң гөшини қайта ишләп, дунияниң 80 дөлитигә экспорт қилиду. Әнди ширкәтниң Алмута вилайитидә салмақчи болуватқан заводи жилиға 500 миң тонна гөшни қайта ишләйдиған болиду. Униңда төрт миң адәм икки сменида ишләйдиған болиду. Умумән алғанда, карханида 20 миңға йеқин иш орни ечилиду. Лайиһиниң умумий баһаси 300 миллион долларни тәшкил қилиду.
Биз мәзкүр йөнилиштә системилиқ иш елип бериватимиз. Умумән алғанда, мәмликитимизниң трансмиллий ширкәтлириниң қатнишиши билән әмәлгә ашурулидиған 11 лайиһиниң тоққузи бизниң вилайәттә әмәлгә ашурулиду. Шуни чүшиниш керәкки, гөшни қайта ишләш саһасини тәрәққий әткүзүш – асасий йөнилишләрниң бири. Шуниң үчүн биз уни тәрәққий әткүзүшкә һәртәрәплимә күч чиқиридиған болимиз.
Мәсилән, өз вақтида биз Қазақстан буғдийини мурәккәп қайта ишләш билән шуғуллиниш үчүн Россия вә Вьетнам ширкәтлирини җәлип қилған едуқ. Улар буғдайни әмәс, мәһсулатни экспорт қилиш билән шуғулланди. Мошуниң түпәйли һазирқи күндә 80 пайизға йеқин тәйяр мәһсулат экспорт қилиниватиду. Биздә бу хилдики лайиһиләр йетип ашиду.
Шуниң билән бирқатар йеқинда Америка ширкити билән бирликтә почақни қайта ишләш заводи ечилди. Һазирқи күндә завод жилиға 35 тонна май ишләп чиқириватиду. Униңда 120 адәм әмгәк қилиду. Биз Хитай базирида жуқури тәләпкә егә соя мейиниму чиқириватимиз.
– Мәктәпләрниң әһвали қандақ? Аңлишимчә, мәктәпләрдә үч сменида оқуш көплигән наһийәләрниң әзәлдин келиватқан проблемиси екән?
– Бу раст, ундақ проблема бар. Биз һәр жилниң ахирида йеза һакимлириниң әмәлгә ашурған ишлири һәққидә һесавитини диққәт билән тиңшаймиз.
Һазирқи күндә Алмута вилайитидә 760 мәктәп бар. 48 мәктәптә вә 41 аһалилиқ пунктта оқуш үч сменида жүргүзүлүватиду. Өткән жили 1500 орунлуқ төрт мәктәп селинип, пайдилинишқа берилди. Бу бари-йоқи бир жил ичидә. Билишимчә, башқа регионларда мундақ әһвал байқалмайду. Һәтта җәнубий пайтәхтниң өзидә жилиға бир яки икки мәктәп пайдилинишқа берилиду. Бийил жилниң ахириға қәдәр 13 мәктәп селиниду, уларниң йәттиси йеңи оқуш жилида пайдилинишқа берилмәкчи. Қалған алтиси 2022-жили ишқа қошулиду. Барлиғи болуп 16 650 орунлуқ 13 мәктәп селиниду. Бу пәқәт Алмута вилайитидә.
– Сизниң оюңизчә, мәктәптики орун тапчиллиғи  проблемисиға немә сәвәп болди?
– Мениң пикримчә, бу йәрдә икки сәвәп бар вә улар орунлуқ болса керәк. Биринчиси – Алмута вилайитидә бала туғулуш әһвали жуқури. Мәсилән, 2018-жили 50 391 бала туғулған болса, 2019-жили 50 503 бала дунияға кәлгән. Нисбәтән, һәр жили оқуғучиларниң орун сани 20 миңға өсмәктә. Иккинчиси – ички миграция. Әгәр башқа регионларда яш, әмгәк қилишқа қабилийәтлик аһалиниң кетиши байқалса, биздә әһвал әксичә. Адәмләр мошу йәргә орунлишишни вә яшашни халайду. Шуниң үчүн биз қошумчә иш орунлирини, яшаш шараитини яритиватимиз. Бир сөз билән ейтқанда, аһалиниң башқа регионларға кәтмәслиги үчүн бар мүмкинчиликни яритиватимиз.
Шундақла биз аһалини су билән тәминләш мәсилисини һәртәрәплимә һәл қиливатимиз. Бу саһада биз, болупму йеза йәрлиридә, 98 пайиз нәтиҗини қолға кәлтүрдуқ. Әгәр илгири йезиларни вә шәһәрләрни балилар бағчилири вә мәктәп йешиғичә болған мәһкимиләр билән тәминләш дәриҗиси әң төвән дәриҗидә болған болса, һазир у 98,4 пайизға йешилди. Планни орунлашқа биразла қалди. Шундиму йеңи мәктәпләрни вә мәктәп йешиғичә болған объектларни селиш зөрүрийити һечқачан күн тәртивидин чүшмәйду. Чүнки бизниң демографиялик көрсәткүчимиз наһайити яхши.
– Кейинки бирнәччә жил ичидә Алмута вилайити йезиларни вә шәһәрләрни газ билән тәминләш мәсилиси бойичә яхши нәтиҗиләрни қолға кәлтүргән. Тәбиий газ ухлиса чүшигә кирмигән аһалилиқ пунктларға йәткүзүлди. Бу немигә бағлиқ?
– Аһалилиқ пунктларға газ киргүзүш – стратегиялик мәсилиләрниң бири болуп һесаплиниду. Әгәр, ядиңларда болса, мәзкүр мәсилә Елбасыниң бәш иҗтимаий тәшәббусида көтирилгән. Регионниң 741 йезисиниң 474игә газ киргүзүлиду. Әгәр 2014-жили 73 аһалилиқ пункт (14 пайиз) газ билән тәминләнгән болса, 2020-жили уларниң сани 144кә (30 пайиз) йәтти. Бүгүнки күндә Алмута вилайитиниң 56,09 пайиз аһалиси өйлиригә тәбиий газ киргүзди. Мошу мәхсәттә “Алмута – Талдиқорған”, “Талдиқорған – Текели” магистраллиқ газ проводлири селинди. “Алмута – Талдиқорған” магистраллиқ газ проводидин Балпық би, Бақанас, Сариөзәк, Үштөбә вә башқиму наһийә мәркәзлиригә газ тартилди. 2020-жилдин тартип бюджеттики ахча һесавиға йезилар лайиһилинип, селинишқа башлиди.
Туризмни тәрәққий әткүзүш Алмута вилайити аһалисиниң турмушини яхшилашқа чоң имканийәт яритиду. Пандемия туризмни асасий саһа сүпитидә тәрәққий әткүзүшниң һаҗәтлигини көрсәтти. Адәмләрдә дайим чәт әлгә чиқиш имканийити болувәрмәйду. Бизгә өзимизниң Алакөлини вә Балхашни тәрәққий әткүзүш керәк. Униң үчүн инфраструктура түзүлди, терминаллири селинған аэропорт балансқа елинди. Һазир Көлсай, Қайынды, Чаринға йоллар селинди. Бу җайлар дуния дәриҗисидә тонулған. Йәрдә тәбиәтниң мундақ гөзәл җайлири камдин-кам учрайду, шундақ екән, уни қоғдаш вә тәрәққий әткүзүш һаҗәт.
– Ички миграция мәсилисигә қайта тохталсақ. Мән Алмута вилайитигә пат-пат командировкиларға баримән вә яшларниң көпләп чоң мегаполисларға көчүш әһвалини байқаватимән. Әйнә шундақ яшларни йезиларға қайтуруш үчүн қандақ ишлар қилиниватиду?
– Буни мән Наринқол йезисиниң мисалида чүшәндүрсәм. Өз вақтида мәзкүр наһийәдә яшлар қалмиған. Уларниң көпчилиги яхши һаятни издәп, чоң шәһәрләргә көчүп кәткән. Мән мошу наһийәгә барғинимизда ағриқханиларни, туғутханиларни зиярәт қилдим. Ечинишлиқ йери, бу йәрләрдә бирму наресидини көрмидим. «Туғутханиларда немә үчүн балилар йоқ?» дегән соални қойғинимда маңа яшларниң барлиғи Алмута вә униң әтрапидики йезиларға көчүп кәткәнлигини ейтти. Улар алий билимгә егә болуп туруп, яйма базарда һарву сөрәп жүриду. Мән мәзкүр мәсилини Елбасыға йәткүздүм, у мениң яшларни наһийәгә қайтурушқа бағлиқ тәкливимни һәртәрәплимә қоллап-қувәтлиди. Наринқолға ахирқи қетим барғинимда, маңа икки миңдин ошуқ яшниң наһийәгә қайтип кәлгәнлигини хәвәр қилди.
Сәпәрлиримниң биридә йәрлик һакимийәт бенасиға кирдим вә бөлмиләрниң биридә бойниға галстук тақиған яш жигитниң олтарғанлиғини көрдүм. У маңа чоң шәһәрдә бирнәччә жил давамида ишсиз жүргәнлигини, ялланма ишчи болуп ишлигәнлигини, лекин хизмәт бабидин истиқбалниң болмиғанлиғини ейтип бәрди. Һазир у өзи туғулуп өскән йезиға қайтип келип, наһийә һакимийитидә йеза егилиги бөлүминиң баш мутәхәссиси болуп ишләватиду. Өз новитидә, биз униңға өйлинишни мәслиһәт қилип, йеңи өй беришни вәдә қилдуқ. Туғулған жутуңға һаҗитиң болиду, дегән мошу әмәсму! Мегаполислар күндин-күнгә тәрәққий етиватқанлиғини мән яхши чүшинимән, бу урбанизация қануни, миграция җәриянини тохтитиш мүмкин әмәс. Чоң шәһәрләргә өзиниң келәчигини көридиған яшлар баривәрсун, лекин йезида агроном, врач болушни арман қилидиған яшларму аз әмәсқу?
– Алмута вилайитидә келәчәктә агросанаәт комплексини тәрәққий әткүзүш бойичә қандақ планлар бәлгүләнгән?
– Кейинки жилларда биз қәнт қизилчисини өстүргән 16 миң гектар мәйданни әслигә кәлтүрүп, 500 миң тоннидин ошуқ қәнт қизилчисини алдуқ. Әгәр, бир гектарда бир адәм ишлисә, 16 миң адәм иш билән тәминләнди дегән сөз. Униңға қошумчә қәнт заводида 500дин ошуқ адәм әмгәк қилиду. Уларниң бесим көпчилиги — яшлар. Көмүқонақ терилидиған мәйданни 86 миң гектарға йәткүздуқ. Бу – чоң етизлиқ. Мәсилән, биз Наринқолға заманивий техника сетивалдуқ, һазир даңлиқ Наринқол яңиюсини әслигә кәлтүрүватимиз. Келәчәктә уни қайта ишләш мәсилисини ойлаштуруватимз. Биз ишни йеңидин башлиғанда, мәзкүр паалийәт пайизлиқ көрсәткүчтә бари- йоқи йәттә-тоққузни тәшкил қилған, һазир униң көләми 34 пайизға өсти, жил ахириға қәдәр бу 50 пайизға йетиши мүмкин. Буниң наһайити чоң көрсәткүч екәнлигигә келишисиләрғу?
Буларниң барлиғиға қошумчә биз икки регионға газ йәткүзүшни нийәт қиливатимиз. Биринчи регион – Ақсу, Сарқант вә Үчарал. Ақсуда қәнт заводи бар, биз уни газға йөткәп, энергия чиқимини ихтисат қилмақчимиз. Һазирниң өзидә Көксу заводи газға көчирилди, бир мәвсүмдә 100 миллион тәңгә ихтисат қилдуқ. Байқишимчә, газ мазуттин әрзән екән. Иккинчи регион – Кегән вә Наринқол. Биз бу йәрдиму ишни аяқлаштуруватимиз. Талдиқорғанда икки қайнитиш қазинини газға көчәрдуқ. Шуңғичә улар көмүр йеқип кәлгән. Һаваға 30 пайиз зиянлиқ мадда ташлинип турған. Орнитилған фильтрларға қаримай, шәһәр ичи қара исниң ичидә болған. Келәр жили биз йәнә икки қайнитиш қазинини газға көчиришни планлаватимиз.
Жуқурида кәлтүрүлгән мисаллардин йеңи технологияләрниң қанчилик пайдилиқ екәнлигини көрүп турисиләр. Мошу лайиһиләр аяқлашқандин кейин, мән һөкүмәттин вилайәтни давамлиқ тәрәққий әткүзүш үчүн регионаллиқ бюджеттин ахча бөлүшни сораймән. Мәзкүр мәсилидә бәзибир һамийлар өзлири тәшәббусларни көтәрмәктә. Қолйетимлиқ болған барлиқ имканийәтләрни қараштуримиз. Ойлаймәнки, келәчәктә Алмута вилайитиниң турғунлири адәттики шәһәр турғунлириға хас барлиқ қолайчилиқларға егә болиду.

Сөһбәтләшкән 
Бәхтияр Тохтахунов.