• Тәвәллуд
• 05 Қазан, 2023

Шаир – әлниң қутуп юлтузи

(Атақлиқ шаир Абдулһәй Рози тәвәллудиға — 100 жил)
 

Улуқ Алла бәндилирини яратқанда тәң яратқан билән «яралмишиң өзәңдин...» дегән екән. Шуңлашқа адәмләрниң тәғдири өзлириниң тәдбиригә бағлиқ болғачқа, дәвир алдида тәң яшалмай, һәләк болушиду. Бу адаләтсизликни тәңшәш үчүн Алла пәйғәмбәрләрни, хәлипиләрни, чарияларға қошуп шаир-әвлияларни өзиниң ишәшлик вәкили – әлчиси қилип әвәткән екән. Мениң:
Дунияда һәммидин шаир болмақ тәс,
Һәқ гәпни ейтмиған у шаир әмәс!.. –
 дәп жүрүшүм һәргизму ялған әмәс. Шаирлар – адәттики адәмләрдин башқичирәк тилсимат хисләт вуҗудиға дариған, әлниң ғемини йәп, көңлигә пүкүлгән һәқ гәпни дәп жүридиған хәлиқ чакари. Сөзүмниң дәлили үчүн буниңдин бәш әсир бурун яшиған классик шаиримиз Әлишер Наваий бир ғәзилидә:
Йүз чапа қилса маңа, бир қәтлә пәрият қилимән,
Әлгә қилса бир җапа, йүз қәтлә пәрият қилимән, –
дәп һәқ гепини изһар қилған. Әлниң бешиға бир җапа кәлсә, йүз қетим «аһ» уруш изгү хислити пәқәт шаирғила хастур. Шуңлашқа шаир Алла һәрбир милләткә бәргән ғайванә бәхит, төһпә-инъамидур.
6-октябрь күни уйғур хәлқиниң атақлиқ шаири Абдулһәй Рози тәвәллудиниң 100 жиллиқ той мәрасиминиң улуқ әвлия ақин Абайниң қара чаңғириғида өтүватқини үчүн қериндашлиққа яриған аққудәк көңли ақ қазақ хәлқидин миннәтдармиз. Мундақ хошаллиқ дәмләрни көрүшни Алла несип қилған болса, уйғур әдәбиятиниң ақсақаллиқ пешиваси Абдулһәй акиниң хошаллиқтин беши Алитағдин ешип, асманға йәткән болар еди, вай иссит, әпсус.
Абдулһәй Розиниң киндик қени 1923-жили Кәтмән йезисиға тамған болуп, униңдин бир жил бурунла Лутпулла Мутәллипниң киндик қениму Чоң Ақсу йезисиға төкүлгән еди. Тәғдирниң тәқәзаси билән һәр иккисиниң балилиқ дәври 1933-жили җәннәт макан болған гөзәл Ғулҗа шәһиридә өткән еди. Уларниң дадилири һаллиқ адәмләр болғачқа, тапқан байлиғини балилириниң оқушиға сәрип қилишти. Шундақла шу дәвирдики Кеңәш уйғур әдәбиятиниң асасини салғучиларниң бири, шаир Нәзәрғоҗа Абдусемәтовниң садиқ мухлислири еди. Нәзәрғоҗиниң дайим дәйдиған «Оқуған – озар, оқумиған – тозар» дегән сөзигә әмәл қилип: «Балам болсиму оқуп қалсун, мәндәк қарақосақ, бозәк болуп қалмисун!», дәп ойлайдиған өткән әсирниң 30-жиллиридики шаирлардин Өмәр Муһәммәдий, Нәзәрғоҗа Абдусемәтов, Абдулһәй Муһәммәди оқумиған, надан хәлқини «Оқи, ойған!», дәп җаһанға җар селип, өзлири шамдәк йенип, қараңғуни йорутуп, ахири мурадиға йетәлмәй, аләмдин өтүп кәтти, әпсус!..
«Оқи, оқи йәнә оқи!» дегән улуқ сөз қайсиду-бир даһи бовимизниң сөзи әмәс екәнлиги, буниңдин миң жил бурун мусулман болған мениң җапакәш хәлқимгә мәлум еди. У сөз Алланиң сөзи болуп, муқәддәс «Қуръан Кәрим» илаһий қудрәт билән әриштин назил болуп, дәсләп Муһәммәд әләйһиссаламға чүшкәндә ейтилған сөзлигигә улуқ «Қуръан Кәрим» билән пәйғәмбәрлиримизниң һәдис шәриплири дәлилдур. Алла үч қетим «Оқи!» дәп турсиму, оқумиғинимизниң касапитидин сәрсан, сәргәнда болуп, териқтәк дунияға чечилип кәткинимиз, униңға яхши гува!
Аблулһәй Рози алий билим елиш койида Үрүмчигә берип, «Шинҗаң» институтиға оқушқа чүшкәндә, униң қәлбидики шеирға болған һәвәс улғийип, иштияққа айлиниду. Униң дәсләп шеирлири «Или», «Шинҗаң» гезитлирида бесилғанда хошаллиқтин дописини асманға атиду. Болупму қәләмдаш ағинилири Абдуреһим Өткүр, Лутпулла Мутәллипниң қоллирини чиң қисип, сәмимий тәбрикләшлири униңға қанат пүтиду. Шуниңдин кейин Абдулһәй Рози шеирийәткә баш чөкүрүп шуңғуйду. Бекар болуп қалса, ухлап қалғичә китап оқуйду. Оюн-тамашини қатлап қойиду. Шу чағдики билим ордиси болған «Шинҗаң» институтини тиришип-тирмишип жүрүп мувапәққийәтлик  тамамлиғандин кейин шаир-язғучиларниң ордиси – «Тарим» журналида ишләп, униң тәһрират әзаси болиду. Һәсәнҗан Қурбан, Мөмүн Һәмра вә мән 1957-жили «Шинҗаң» педагогика институтида оқуп жүргәндә, язған шеирлиримизни көтирип, «Тарим» журналиға әйминип аран киргәндә, Абдулһәй акини шу дәргаһта көрүп хошал болғинимиз һелиму ядимда. Бир күни «Шинҗаң» институтиниң клубида шаирлар билән учришиш кечилиги өткүзүлгән еди. Чоң зал студентларға лиқ толған болуп, институт мудири Һаким Җапар бир топ шаирларни клубқа башлап киргәндә, орнимиздин дәс туруп, қизғин чавак челип қарши алған едуқ. Әдәбий кәчни тонулған шаир Абдулһәй Рози башқуруп, шаирларни бир қур тонуштуруп, дәсләпки сөзни мәшһур шаир Тейипҗан Илиевқа бәрди. Шаир күлүмсиригән һалда минбәргә көтирилип, яхши оқушимиз керәклигини, оқуған адәм мурадиға чоқум йетидиғанлиғини, бирәвләргә хар болмайдиғанлиғини тәкитләп, «Түгимәс нахша» дегән шаирини ядқа оқуп бәрди: Шеирниң:
Һәр ахшими нахша ейтимән,
Бир кочини әгип кетәлмәй.
Бир пәллини көзләп маңимән,
Аваримән техи йетәлмәй... –
дегән мисраси шу күнила қәлбимизгә орнап қалған еди. Кейинирәк «Түгимәс нахша» хәлиқ нахшисиға айлинип кәтти. Шу дәвирдики уйғур әдәбиятиниң жирик намайәндиси болуп тонулған Абдулһәй Рози минбәргә көтирилип, ихчам, чоңқур мәнаға егә бир түркүм шеирлирини, ахирида «Немә дәрт бар?» шеирини оқуғанлиғи һелиму ядимда:
«Сарғийип саман болди» дегән гәп бар, 
Шу саман сарғаймиса дан болматти.
Ашлиқлар майсә пети туривәрсә,
Һалбуки, бир өйдиму нан болматти.

Дан берип һәм нан берип жутумизға,
Сарғийип саман болсаң, 
                                       немә дәрт бар?
Өмрүңдә саманчилик ишқа ярап,
Өлмисәң, аман болсаң, немә дәрт бар!
Чоң залниң ичи җим-җит болуп қалди. Бир чағда чимән допа кийгән икки өрүм чачлиқ бир қиз орнидин дәс турупла:
Уһ...
Өмрүмдә бу қетим қанди жүригим,
Тәшналиқ йәткәндә ичип бир жутум.
Чеқишип қирғақларға көвүк атисән,
Толғинип узақларға оқтәк ақисән.
Чөрәңдә ишчан етиз жигитлири,
Хәт тартқан бир чирайлиқ бурутлири.
Үзүлмәй су яқилап, омиғини –
Әйнә шу су бойида көрүп турар...
Бир тамча сүйүңниму зайә қилмай,
Күзитип, нери кәтмәй сөзлишиду.
Бағашлап бир-бирсини, сени ичип,
Қанғичә мәззә қилип сөйүшиду, – 
дәп Абдулһәй Розиниң «Тағ сулири» намлиқ узун шеирини тәл-төкүз, һаяҗан илкидә ядлап бериведи, гүлдүрас чаваклар хелиғичә яңриди. Шу чағда Абдулһәй ака көз әйнигини елип, шатлиқ йешини сүрткәнди.
1962-жилниң 29-май күни қериндаш Қазақ елидин баш-паналиқ тиләп, ахирқи көчкә илинип чиққан едим. Әтиси өтмәкчи болған ағинәм Йәһия Тайири билән әдәбиятимизниң пешиваси Зунун Қадири қолға елинип кәткәнлигини кейин билдим. Әл-ағинилиридин айрилип қалған Абдулһәй Розиму «есимниң барида елимни тепивалай», дәп киндик қени тамған Кәтмәнгә йенип чиқти. Тағниң қаптилида олтирип, худди илан изидәк созулған чиғир йолларни бойлап бүк-барақсан дәл-дәрәқләрниң арисидики пака-пака топа там өйләргә тоймай қарап, туғулған йезиси Кәтмән тоғрилиқ бир нәрсә язмиғанлиғи ядиға келип, яп-йешил чимға еғинап, көп-көк асманға қарап, бир һаза теп-теч хиял сүрүп яттидә, андин мүкчийип олтирип, қоюн дәптиригә «Туғулған жутумға» дегән мону шеирини язди:
Тәпмә десәм тепчәкләп,
Тәпкән мениң жүригим.
Һиҗранниң азавини
Тартқан мениң жүригим.

Худди янар тағ болуп,
Кәткән мениң жүригим.
Чүнки туғулған йезам –
Кәтмән – мениң жүригим.

Дәрәқлири көрүнсә,
Көзүм тешиләй дәйду.
Кочисиға өрүлсәм,
Көңлүм йешиләй дәйду.

Бағлирини арилисам,
Гүлләр ечилип кәтти.
Тепчәклигән жүрәккә
Меһри чечилип кәтти. 
(1963-жил).
«Һүббил вәтән-минәл иман» – «Вәтәнни сөйүш иман җүмлисидиндур» – дейишиду. Демисиму вәтән киндик қениң тамған қутлуқ өйдин башлиниду әмәсму! Оқушқа ихлас қоюп тиришип оқуп, ярамлиқ адәм болуп йетилгәндә, «әлгә пайдам тегидиған бир иш қилай», дәп өзиниң аңлиқ һаятини уйғур мәтбуатидин пайдилинип, хәлиқни ойғитидиған, униң көзини ачидиған, әлни алға йетәкләйдиған шеир, мақалиларни йезишқа, хәлиқниң җарчиси болушқа беғишлиди. Шундақ күнләрниң биридә Абдулһәй Рози «Или» гезитиниң мәсъул муһәррири Һүсәйин Насирға бир түркүм шеирлирини берип, параңлишип олтарғанда, ишик аста чекилип, күлүмсирәп Әхмәтҗан Қасими кирип келиду. Улар һәйран болушуп, орнидин дәс турушуп қучақлишип көрүшиду. «Кәчүрүңлар, париңиңларни бузуп қойдум, бурадәрләр, сәрхил шаиримиз Лутпулламдин айрилип қаптуқ, әпсус! Дүшмән билән күришип өлсә, шеһит болиду, шеһит болғанларниң орни җәннәтул мәвада болғуси, илаһим! Гезитта язғучимиз Зунун Қадириниң қәһриман сиңлимиз Ризвангүл тоғрилиқ «Шәпқәт һәмширисини» берип, толиму яхши иш қилипсиләр, хәлқимиз орнидин туруп, қозғилип кәтти. Әйнә шундақ әлни ойғитидиған, мәдәт берип, уни алға йетәкләйдиған әсәрләр, болупму ялқунлуқ шеирлар мошу күндә бизгә су билән һавадәк керәк! Абдулһәй сиз һәрбий кийимни йешип қоюп, қолуңизға қәләм елип, Һүсәйингә һәмра болуң! Бу йәрму җәң мәйданидин қелишмайдиған муһим орун, чүнки оқ йәтмәйдиған йәргә гезит йетип баралайду, шундақ әмәсму? Мән тоғрилиқ язған шеириңизға һәшқәлла, бирақ ахирқи мисрадики «Даһи» дегән сөзниң орниға «чакари» дегән болсиңиз яхши болаттекән, ойлинип бақарсиз» дәпла нәгиду алдираш чиқип кәтти. Шу унтулмас учришиштин кейин Абдулһәй Рози бир қолида қурал, бир қолида қәләмни чиң тутуп, ишни от жүрәк қәләмдаш дости Лутпуллиға мәрсийә йезиштин башлиди.
Миллий-азатлиқ армиясиниң Ақсуға жүрүш қилған полковник Сопахунниң атлиқ полкиниң җәңчилири түрмидикиләрни азат қилғанда Лутпулла Мутәллип ятқан зәй зинданниң бир темиға шаирниң:
Бу кәң дуния мән үчүн болди дәвзақ,
Яш гүлүмни ғазаң қилди қанхор әбләх!.. 
дәп қенини сия, бармиғини қәләм қилип язған шеирниң тамдики изиға шаһит болған. Бу дәлил-факт шаир қурған «Учқунлар» иттипақини паш қилған сатқун Һекимнурниң үстидин ечилған очуқ сотта испатлинип, хаин Һекимнурға өлүм җазаси берилип, у әлниң көз алдидила етип ташлиниду. Шундақ сатқунға өлүм җазаси берилгән болсиму, қәләмдаш достиниң өчини алған болсиму, пуғанидин чиқмиған шаир Абдулһәй Рози «Разимән дәптимән» намлиқ шеир йезип, аччиғини мундақ чиқириду:
Разимән дедим, чиқардим һөкүм,
Қатилни бир зум әйлидим кукум!
Дост дәп жүргиним җаллитим екән,
Өлтүргән билән чиқмиди өчүм.
Чүнки мәңгүгә қайтмиди Лөтүн,
Һәсрәт-надамәт боп қалди пүтүн.
Униң һәр мисра шеири билән,
Ич-ичимни әйләймән түтүн.
Абдулһәй Рози ахирқи көчтә Кәтмәнгә қайтип кәлгәндин кейин «Жутумниң улуқлуғи» дегән бир шеир йезип, униңда мундақ дәйду:
Миң дастан язсам саңа аз көримән,
Алдиңда хиҗаләттә олтиримән.
Мениң шу кәмтарлиғим сүрүштүрсәң –
Сениңки улуқлуғиң дәп билимән.
Уйғур хәлқиниң бүйүк алим-әлламиси Мурат Һәмраев Абдулһәй Розиниң иҗади һәққидә «Ана жут күйчиси» дегән мақалисида: «А.Рози – лирик шаир. Мәлумки, һис-туйғу билән қанатланған чоңқур пикирләр шеирийәт болалайду. Лирика – оқуған адәмниң көңлидә һәрхил тәсират пәйда қилидиған, униң туйғулирини тәвритидиған тилсиматлиқ күч. Биз А.Розиниң шеирлирини пикир билән һис-туйғу гирәлишип жуғирилип кәткән һәқиқий шеирлар дәп ейталаймиз. Униң 1944-жили язған «Или сүйи» дегән шеири сөзүмизгә дәлил болалайду.
Муңлуқ балаң йәнә кәлдим бойлириңға,
Қирғақлириң муңлириңға хоп ярашти.
Булуқ-булуқ үн қатқандәк
                                             қайнамлириң,
Немишкиду сирлирини йөгәп қачти.
Гаһ өксигән шамал билән чайқилисән,
Чайқилисән, бирақ бирдин 
                                           ташсаң едиң.
Кәлкүн болуп сениң билән 
                                          ташсам едим,
Ташқин болуп тағни тешип 
                                           ашсам едим! – 
дәйду. Униң һәрбир шеирида өзигила хас авази толиму раван тил билән изһар қилинип, кишини қайил қилиду» дәп баһалайду. Йетүк алимниң қәдинас дости Рабик Исмайилов Абдулһәй Рози һәққидә язған бир әслимисидә «Мектеп» нәшриятида биллә ишлигән чағлиримиз ғенимәт вақитлар екән. Үстәл үстидә шунчә луғәт турса, шуниңға ишәнмәй, Абдулһәй акамдин өзимиз аңқиралмиған сөзләрни сораттуқ. У еринмәй, нәқ җавап берәтти. У бизниң нәшриятимизниң тирик луғити еди», дәп ядлайду.
Абдулһәй Рози өмриниң ахирқи чағлирида «Жазушы» нәшриятиниң уйғур әдәбияти бөлүмидә тәһрир болуштәк назук, тәс ишниң һөддисидин чиқип, 60 – 70-жиллири Кеңәш уйғур әдәбиятиниң бүк-барақсанлишип, гүллиниш дәвриниң бәрпа болушиға салмақлиқ һәссисини қошти. Униңға шу жилларда яшап, иҗат қилған бир топ шаир-язғучилар гува. Шу дәвирдә чиққан том-том китапларда Абдулһәй Розиниң өчмәс из-тамғиси бар. Лилла гәпни ейтсақ, бүгүнки күндиму нами унтулуп қалмай, дилимизда ядлинип келиватқан туғма талант егилириниң тәңдин-толисиниң устази Абдулһәй Рози еди.
Униң буниңдин 66 жил муқәддәм чиққан тунҗа топлими «Шаир изидин», кейин йоруқ көргән «Етиз нахшилири», «Чиңқи чүш», «Баһар нахшилири», «Шақиратмилар нахшиси», «Талланма әсәрләр» топламлири уйғур, қазақ, рус тиллириға нәшир қилинған өчмәс излири турса, ярамлиқ оғул-қизлири һағда турса, тәвәллудиниң 100 жиллиқ мәрикиси улуқ Абайниң муқәддәс қара чаңғириғида дағдуға қилиниватса, уни «өлди» дейишкә қандақму тилим барсун? У өлмиди, панидин бақиға рәһләт қилди. У өлсиму қара йәргә әмәс, һәрбиримизниң көңлигә көмүлди. У көңлүмизни йорутқан қутуп юлтуз болуп чақнап, көңлүмиздин көккә көтирилди, халас!..

Абдуғопур ҚУТЛУҚ, 
Қазақстан Язғучилар 
иттипақиниң әзаси