• Тәвәллуд
• 02 Қараша, 2023

Вәтән алдидиму, хәлиқ алдидиму қәдирлик инсан

(Дөләт вә җәмийәт әрбаби Владимир Һемитахуноғли ТОХТАСУНОВ — 70 яшта)

Владимир Һемитахуноғли Тохтасуновниң исми маңа кичигимдин тонуш. Пәқәт исминила әмәс, бәлки униң өзиниму бала вақтимдин тартип яхши билимән. Сәвәви, биз бир әвлаттин тарап, бир жутта чоң болған адәмләрниң бала-вақиси. Болупму, дадам иккисиниң мунасивити қоюқ болидиған. Бири сәрада, бири шәһәрдә яшисиму, яш пәрқиниң чоңлуғиға қаримай, дайим бир-бирини издәп, иззәтлишип жүрәтти. Уларниң арисидики йеқинчилиқ таки дадам һаяттин өткәнгә қәдәр давамлашти...
Бу мақалини Владимир акиниң маңа туққан болғанлиғи яки дадам билән арилашқанлиғи үчүн йезиватқиним йоқ. Қолумға қәләм елишимниң сәвәви, униң пәқәт бирла әвлатниң яки жутниң вәкили болуш даирисидин алқип өтүп, Қазақстанда яшаватқан барлиқ уйғурларниң, мәлум дәриҗидә, пүткүл қазақстанлиқларниң иптихарлиқ пәрзәндигә айланғанлиғиға мунасивәтликтур. 
Владимир акиниң атиси Һемитахун Тохтасунов – гомбилиқ, аниси Гүли Тохтибақиева довунлуқ болғини билән униң киндик қени Уйғур наһийәсиниң Кәтмән йезисиға тамған. У шу жутта туғулғанла әмәс, бәлки башланғуч билимни мәзкүр йезидики мәктәптә алған. Шуңлашқа, униң исмини пәқәт гомбилиқлар билән довунлуқларла әмәс, кәтмәнликләрниңму бәлгүлүк қисми «бизниң жутдишимиз» дәп мәмнунийәт билән тилға елишиду. Чүшәнгән адәм үчүн шуниң өзи Владимир акиниң қандақ адәм екәнлигини ипадиләп турса керәк. Әгәр у шуниңға лайиқ инсан болмиған болса, өзгиләр турмақ, өзиниң жутдашлириму униң билән пәхирлинишкә интилмиған болар еди...
Үгәнмигән қулаққа «Владимир» дегән исимниң ғәлитә аңлинидиғанлиғи тәбиий. Шуңлашқа, асасий мәхсәткә көчүштин авал, қәһриманимизниң немә үчүн шундақ исимға егә болуп қалғанлиғиға қисқичә изаһ берип өткинимиз әқилгә мувапиқтур. Чоң әвлат вәкиллири яхши билидуки, Кеңәш Иттипақи мәвҗут болуп турған дәвирдә 7-ноябрь Улуқ Октябрь революцияси ғалибийәт қазанған күн сүпитидә интайин дағдуғилиқ нишанлинатти. Инқилапниң асасий тәшвиқатчиси һәм тәшкилатчиси болған Владимир Ильич Ленинни болса, барчә әл пүткүл пролетариатниң даһиси дәп тонатти. В.Тохтасунов буниңдин топ-тоғра 70 жил муқәддәм нәқ шу мәйрәм күни дунияға көз ачқан. Шуңлашқа, әйни вақитта һазирқи Абай намидики Қазақ миллий педагогика университетиниң химия-биология факультетини тамамлап келип, Кәтмән йезисидики оттура мәктәптә устазлиқ қиливатқан Һемитахун ата тунҗа пәрзәндини өзи қаттиқ еқидә бағлиған түзүмниң орнишиға йетәкчилик қилған тарихий шәхсниң шәрипигә «Владимир» дәп атиди. 
«Яхши нийәтниң өзи – йерим амәт» демәкчи, ата-анисиниң өзигә билдүргән үмүт-ишәнчилирини қәлб қачисиға закилап өскән бала Владимир кичигидин зерәк болуп, Кәтмәндиму, кейинирәк Уйғур наһийәсиниң мәркизи болған Чонҗа йезисидики оттура мәктәптиму яхши оқуди. Андин В.И. Ленин намидики Қазақ политехника институтиға (һазирқи Қ.Сәтпаев намидики Қазақ миллий техникилиқ университети) оқушқа чүшүп, мәзкүр билим дәргаһини 1975-жили иссиқлиқ вә газ билән тәминләш һәм шамаллитиш мутәхәссислиги бойичә муваппәқийәтлик тамамлиди. 
Әмгәк паалийитини шу жили Алмута шәһәрлик иссиқлиқ тармақлири карханисида аддий слесарьлиқтин башлиған у пәйдин-пәй көтирилип, мастер, диспетчер, инженер, участка башлиғи охшаш хизмәтләрни атқурди һәм 7-8 жилниң ичидә идрәкликлиги, тәшкилатчанлиғи һәм һәрқандақ адәм билән тез тил тепишип кетидиған хислити түпәйли чоң коллективниң ишәнчисигә еришип, кәспий иттипақ комитетиниң рәиси болуп сайланди. 1986-жили болса, у вилайәттики әң жирик карханиларниң бири сүпитидә йеңидин тәшкил қилинған Алмута вилайәтлик «Облтеплокоммунэнерго» ишләпчиқириш бирләшмисиниң баш инженери лавазимиға тайинланди. 
Мәлумки, һәр дәвирниң өз қәһриманлириға қойидиған тәләплири болиду. Мәсилән, шу мәзгилләрдә коммунистик партияға әза болмиған, партия органлирида ишлимигән яки алий мәктәплиридә оқумиған шәхсләрниң хизмәт бабида өсүши мүмкин әмәс еди. Һә, партиявий тәлим-тәрбийидин өтүп, тәҗрибә топлиғанларни болса, рәһбәрлик һечқачан «йәрдә» қалдурматти. Шуңлашқа һәрхил саһаларда әмгиги, қабилийити түпәйли көзгә челиққан «зогулиси чиң» мутәхәссисләрни партиявий қурулумларда синап-тавлаш үчүн таллавалидиған. Уларға нисбәтән қойилидиған тәләпму интайин жуқури болғачқа, мундақ «амәт» көрүнгәнла адәмгә несип болувәрмәтти. Әйнә шундақ амәтликләр қатарида В.Тохтасуновму 1987-жили Алмута шәһәрлик партия комитетиниң қурулуш вә шәһәр егилиги бөлүмигә инструкторлуқ хизмәткә әвәтилиду. Өз новитидә, бу уни келәчәктә җавапкарчилиги жуқури лавазимларниң күтүп турғанлиғидин бәшарәт берәтти.
Әмәлиятта, һәқиқәтәнму шундақ болди. Бир жил өткәндин кейин В.Тохтасунов өзи ишлигән «Алматыоблтеплокоммунэнерго» ишләпчиқириш бирләшмисиниң баш мудири болуп тайинлиниду вә 1999-жилға қәдәр, йәни он бир жил давамида ушбу карханини башқуриду. Шу жилларға диққәт ағдуридиған болсақ, бу интайин турақсиз, қалаймиқини көп, қийин җәриян болғанлиғиға көз йәткүзимиз. Сәвәви, нәқ шу өткән әсирниң сәксининчи жиллириниң иккинчи йеримида башланған өзгәртип қуруш сәясити СССРдәк алп мәмликәтниң парчилинишиға елип кәлди. Униң тәркивидики Җумһурийәтләр мустәқилликкә қол йәткүзгини билән, мустәқил дөләт сүпитидә һаят кәчүрүшкә техи тәйяр әмәс еди. Көплигән мәсилиләр демократия баниси билән қаттиқ вараң-чуруң, җошқун һиссият асасида һәл қилинди. Йәтмиш жил давамида шәкилләнгән мунасивәтләр бирдин үзүлүп кәткәнликтин, завод-фабрикиларни, карханиларни һаҗәтлик мәһсулатлар, қурал-әслаһлар билән тәминләш мүмкин әмәс болуп қалди. Шу сәвәптин ишләпчиқириш тамамән дегидәк тохтап, иш орунлири чәттин йепилишқа башлиди. Дөләт илкидики мүлүкләр чапсанла талан-таражға чүшүп, ишсизларниң сани көпәйди. Иҗтимаий турмуш адәмләрниң аң-сәвийәсини шу қәдәр өзгәрттики, аддий адәмләр турмақ, зиялиларму базар яқилайдиған һаләткә йәтти...
Бирақ мана мошундақ қийин шараиттиму дөләт истиқбалини ойлиған һалда, хәлиқниң мәнпийитини көзләп әмгәк қилғанларниң болғанлиғини йоққа чиқиришқа болмайду. Улар ишбиләрмәнлиги, тәдбирчанлиғи түпәйли пәқәт өзлириниңла әмәс, бәлки башқиларниңму паравән һаят кәчүрүшигә имканийәт яритишқа интилди. Биз бүгүнки күндә Владимир Һемитахуноғлиниң исмини әйнә шундақ илғар пикирлик, тәдбиркар шәхсләр қатарида тилға елишқа һәқлиқмиз. Сәвәви у  «Алматыоблтеплокоммунэнерго» ишләпчиқириш бирләшмисини башқурған 1988 – 1999-жиллар арилиғида, җәмийәттә түп-асаслиқ өзгиришләрниң йүз бәргинигә қаримай, бир йерим миңдәк адәм әмгәк қилидиған мәзкүр карханиниң паалийитини техиму тәкамуллаштуруп, толуқ қувитидә ишлишигә зәмин яратти. Мүмкинчиликниң баричә, ярдәм сорап кәлгәнләрниң көңлини қалдурмасқа, иш билән тәминләшкә тиришти. Шуниң билән биллә көплигән шагиртларни тәрбийилиди. Уларниң көпчилиги һазирму мәзкүр саһада үнүмлүк әмгәк қилмақта.
Әйнә шундақ издинип меһнәт қилишниң нәтиҗисидә кархана паалийитини бирқәдәр яхшилап, техиму риваҗландуруш мәхситидә, пидакарлиқ көрситип жүргән күнләрниң биридә В.Тохтасуновни шу чағдики Алмута вилайитиниң һакими Заманбек Нурқадилов һозуриға чақирип, униңға Уйғур наһийәсигә һаким болуш тәкливини бериду. У дәрру өзиниң йеза егилиги саһасиниң мутәхәссиси әмәс екәнлигини илгири сүрүп, вилайәт рәһбириниң тәкливини чирайлиқ рәт қилмақчи болиду. Амма З.Нурқадилов хәлқимиз намида атилидиған наһийәгә нәқ униңға охшаш ишбиләрмән рәһбәрниң һаҗәт екәнлигини ейтип, чүшәндүрүп, ахири көндүриду. Шундақ қилип, у 1999-жилниң март ейида Уйғур наһийәсигә һаким болуп тайинлиниду.
Бир қаримаққа, пүтүнсүрүк Җумһурийәтниң пайтәхти болған Алмута шәһәрлик партия комитетида хизмәт қилған, вилайәт даирисидики чоң карханиларниң бирини башқуруп, рәһбәр сүпитидә йетәрлик дәриҗидә тәҗрибә топлиған шәхс үчүн өзи туғулуп өскән наһийәгә һаким болуш анчә қийин әмәстәк билиниши мүмкин. Бу, мәлум рәвиштә, һәқиқәтәнму шундақ. Мәсилән, у наһийәниң тәғдиригә мунасивәтлик айрим мәсилиләрни вилайәт, җумһурийәт даирисидә һәл қилишниң йоллирини билиш, һәрбир йезидики мутәхәссисләрниң, әмгәк адәмлириниң билим-иқтидаридин тоғра пайдилиниш, йәр-су шараитиға бағлиқ қандақ кәсип билән шуғуллинишниң пайдилиқ екәнлигини ениқлаш охшаш мәсилиләрдә ениқ тәсәввурға егә еди. Амма илгири у пәқәт бирла саһаға мәсъул болған болса, әнди мундақ мәсъулийәтниң даириси кәңийип, һәрхил саһалар бойичә баш қатурушқа тоғра кәлди. Ихтисадий боһранниң йилтизи чоңқурлашқан жиллар болғачқа, у-бу мәсилиләр бойичә ярдәм сорап кәлгүчиләр интайин көп болди. Уларниң асасий қисмини әзәлдин тонуғачқа, орунсиз рәнҗитип қоюштин әймәнди. Болупму, хәлқимиз намида атилидиған бу наһийәниң шәнигә дағ чүшәрмәслик мәхситидә, милләтләрара достлуқни мустәһкәмләшкә, иғвагәрчиликкә йол қоймаслиққа алаһидә көңүл бөлүнди. 
Әлвәттә, Владимир Тохтасуновниң Уйғур наһийәсидики умумпаалийити тоғрилиқ гәп қилғанда, у һаким болған сәккиз жилдин сәл ошуқ вақит ичидә ушбу тәвәдә әмәлгә ашурулған көплигән изгү ишларни тилға елишқа болиду. Лекин шуларниң ичидә наһийә хәлқиниң иҗтимаий-ихтисадий әһвалини яхшилашқа, тәбиий байлиқлирини һимайә қилишқа иҗабий тәсирини йәткүзгән чоң төрт лайиһини алаһидә тәкитлимәй мүмкин әмәс. Ениғирақ ейтсақ, шу мәзгилләрдә «Ғалҗат» баҗхана өткүлиниң ечилиши, «Чонҗа – Ғалҗат» таш йолиниң ясилиши, «Чарин» дөләтлик миллий тәбиәт паркиниң тәшкил қилиниши вә «Казросбройлер» қуш фабрикисиниң ишқа қошулуши пәқәт наһийә бойичила әмәс, бәлки пүткүл Җумһурийәт даирисидә мәмнунийәт илкидә атап өтүшкә әрзийдиған йеңилиқлар қатарида болди.
Булардин башқа шу жилларда узақ вақитқичә тәвә хәлқиниң ядида сақлинидиған кәң миқияслиқ мәдәний чарә-тәдбирләрни турақлиқ уюштуруш әнъәнисиниң шәкиллинишкә башлиғанлиғини қәйт қилған орунлуқтур. Мәсилән, Уйғур наһийәсиниң тәшкил қилинғанлиғиниң 70 жиллиғиға, хәлқимиз арисидин йетилип чиққан атақлиқ шаир Һезим Искәндәровниң туғулғининиң 100 жиллиғиға беғишланған тәнтәнилик мәрасимларни көпчилик һелиғичә унтуғини йоқ. Болупму, нахшилирини пәқәт қазақстанлиқларла әмәс, бәлки көплигән дөләтләрниң пухралири сөйүп тиңшайдиған Мурат Насировтәк эстрада юлтузиниң Чонҗа йезисидики очуқ мәйданда бәргән концерти наһийә хәлқи үчүн, һәқиқий мәнасида, күтүлмигән соға болған еди. Һазир ойлап көрсәк, йошурушниң һаҗити йоқки, наһийә хәлқигә әҗайип иллиқ һиссиятларни һәдийә қилған һели мәрһум даңлиқ нахшичимиз шу хилдики изгү ишларниң көпчилигини бәәйни өзи билән биллә та әбәткә елип кәткәндәк билиниду... Шуниңға қарап, дана хәлқимизниң «Қолда бар алтунниң қәдри йоқ» дегән нәқилини ядимизға елишқа мәҗбурмиз. Мундақ дейишимизниң сәвәви, шу чағдиму наһийә һакиминиң үстидин шикайәт қилғучилар болди. Әлвәттә, көпчиликниң һәммисиниң көңлидикини тепиш қийин болғачқа, бу тәбиий һадисә. 
Амма һәқиқәтниң «отқа ташлисаң, көймәйдиғанлиғини, суға салсаң, чөкмәйдиғанлиғини» һәммимиз яхши билимиз. Шуниңдәк В.Тохтасуновқа теңилған әйипләрниң һечбири дәлилләнмиди. Әксичә, униң шиҗаәтлик әмгиги Һөкүмәт тәрипидин етирап қилинип, «Құрмет» ордени билән мукапатланди.
Владимир Тохтасунов 2007-жили, йәни техи һакимлиқтин кәтмәй туруп, иссиқлиқ тармақлири саһасида көп нәрсиләрни үгәткән устази Юрий Эдуардович Айрихниң мәслиһити билән «Алматыгортеплокоммунэнерго» акционерлиқ җәмийитиниң баш мудири орниға өткүзүлгән конкурсқа қатнишип, барчә коллективниң қоллап-қувәтлишигә егә болди. Шундақ қилип, у бурун өзи әмгәк қилған иш орниға қайтип кәлди вә мәзкүр акционерлиқ җәмийәтниң акциялирини башқа бирлири сетивалғанға қәдәр үч жилдәк ушбу карханини башқурди. Андин тәҗрибилик рәһбәр «Алматыгортранс» җавапкарлиғи чәкләнгән йолдашлиғиниң мудири, «ЖетысуОблГаз» җавапкарлиғи чәкләнгән йолдашлиғиниң баш мудири охшаш лавазимларда хизмәт қилип, Алмута шәһири билән Алмута вилайитиниң иҗтимаий-ихтисадий йүксилинишигә өзиниң мунасип үлүшини қошти.
Милләтләрара, конфес­сияләрара мунасивәтләрниң интайин назуклуғиға вә наһайити еһтиятчанлиқни тәләп қилидиғанлиғиға дунияниң җай-җайлирида болуватқан қанлиқ тоқунушлар арқилиқму көз йәткүзүшкә болиду. Шуңлашқа, һәрқандақ дөләт, чоң-кичик болушидин қәтъий нәзәр, тәрәққият йөнилишини бәлгүлигәндә, башқа мәсилиләр билән бирқатарда, мәзкүр муәмма әтрапидиму һәртәрәплимә ойланғини әвзәл. Буниң үчүн мәмликәтниң тегишлик орунлирида, мәсъулийәтлик лавазимларда дуниявий вәзийәтни яхши чүшинидиған, дөләт билән хәлиқниң тәғдиригә бепәрва қаримайдиған, һаятий тәҗрибиси мол, салаһийәтлик, салмақлиқ, шуниң билән биллә әл-жут ичидә инавити жуқури шәхсләрниң паалийәт елип барғанлиғи наһайити чоң әһмийәткә егидур. Шу сәвәптин, 2021-жили Қазақстан Җумһурийити Парламентиниң Мәҗлисигә депутатларни сайлиғанда, Қазақстан хәлқи Ассамблеясидин сайлинидиған тоққуз депутатниң бири сүпитидә Владимир Тохтасуновниң намзити тәвсийә қилинип, ҚХА әзалириниң көпчилигиниң яқлап аваз бериши нәтиҗисидә у елимизниң алий қанун чиқириш оргиниға депутат болуп сайланди. 
Әлвәттә, В.Тохтасуновниң көпжиллиқ үнүмлүк әмгиги, кичигидин һәрхил милләт вәкиллири билән достанә мунасивәттә болуп, умумқазақстанлиқ вәтәнпәрвәрлик роһта тәрбийиләнгәнлиги һәм қийин вәзийәтләрдә һиссиятларға берилмәй, тәмкинлик билән сағлам пикир қилишқа қабилийәтликлиги, униң депутатлиқ мандатқа егә болушида асаслиқ роль ойниди. 
Аддий көзгә Владимир ака, һәқиқәтән, милләт тәғдиригә бепәрва қарайдиған, хәлқигә көйүнмәйдиған инсандәк көрүнүши мүмкин. Әмәлиятта болса, униң өз хәлқигә болған муһәббити чәксиз. Пәқәт у өзиниң милләтпәрвәрлигини еғиз йүзидә әмәс, әмәлий иши арқилиқ испатлашқа адәтләнгән шәхс. У өзиниң салаһийити, дипломатиялик хисләтлири арқилиқ хәлқимиз тәғдиригә мунасивәтлик йәнә талай мәсилиләрниң иҗабий һәл қилинишиға күч салди. Хәлиқ аммисиниң көпчилиги, мәмликитимизниң алий қанун чиқириш оргиниға җавапкарчилиқни чүшинидиған мунасип шәхсниң депутат болуп сайланғанлиғиға хошал болуп, униң паалийитигә утуқ тилиди. Өз новитидә, В.Тохтасуновму әл ишәнчисини ақлаш мәхситидә, бойидики бар билимини, иқтидарини мәмликитимизниң истиқбали үчүн сәрип қилишқа киришкән еди. Әпсус, аридин бираз вақит өтүп, жиллар давамида беарамлиқниң азавини көп тартқан жүрәкниң ағриғи бирдин күчийип, уни депутатлиқ вакалитини қәрәлидин илгири тохтитишқа мәҗбур қилди.
Мана, шундақ қилип, 2022-жилниң март ейидин башлап, рәсмий һөрмәтлик дәм елишқа чиққанлар қатариға қошулған Владимир ака һазир өмүрлүк җүпти Ирадәм һәдә Мәшүрова билән биллә беқип, қатарға қошқан пәрзәнтлири Саида, Расул вә Даянаниң һәм шундақла нәврилириниң қизиқчилиқлириға бөлинип, хатирҗәм һаят кәчүрмәктә. Бирақ, өмүрбойи жүгрәп жүрүп дегидәк хизмәт қилишқа адәтләнгән адәмниң бир җайда узағирақ яшиса, ичи пушуп кетидиған охшайду. Шуңлашқа у бәзидә туғулуп-өскән тәвәгә беривалса, бәзидә һаятиниң асасий қисмини өткүзгән Алмута шәһиригә келивалиду. Арилап чәт әлләргиму чиқип туриду. Пәқәт униң әл-жутқа болған меһир-муһәббитила турақлиқ болуп, жүриги һаман шуниң үчүн соқмақта. Йәтмиш жил давамида елим, жутум дәп соққан жүрәк, илаһим, тохтимиғай... 

Мухтәрҗан ҖУМАРОВ.

Алмута шәһири