• Һекайә
• 23 Қараша, 2023

Сөйгү териги

Турасбек Сәукетаев (Таурих Шеғири) — заманивий қазақ прозисиниң сирлиқ вә ярқин намайәндилириниң бири. У 1950-жили Россияниң Алтай өлкисидә дунияға кәлди. Оттура мәктәпни түгитип, йеза егилиги институтиға оқушқа чүшиду. Кәлгүси язғучи икки жилдин кейин ҚазДУниң журналистика факультетиға авушиду.
Турасбекниң жирик язғучи болуп шәкиллинишигә у бесип өткән иҗат йоли чоң роль ойниди. Ш.Айманов намидики «Қазақфильм» киностудиясидә 16 жил аддий мәтин қураштурғучидин баш муһәррир лавазимиға көтирилди. 1989-жили Қазақстан Язғучилар иттипақиниң тәкливи билән «Жүлдыз» журналиға проза бөлүминиң башлиғи хизмитигә орунлашти. Һазир мошу әдәбий нәширниң баш муһәррири. Шуниң билән бирқатарда у 1997 – 2017-жиллири «Хабар» вә «КТК» телеканаллирида тәрҗимә фильмлар бөлүмлириниң баш муһәррири хизмитини атқурди. 
Ондин ошуқ тарихий, трагикомедиялик, фэнтези мавзулириға йезилған романлири униңға зор аброй әкәлди. Талантлиқ язғучи, шундақла Европа вә рус әдиплири әсәрлириниң, 500дин ошуқ фильмларниң тәрҗимани сүпитидиму кәң тонулди.
Қазақ прозисиниң карванбеши дәп етирап қилинған язғучи 2022-жили «Желқайық» романи үчүн Қазақстан Җумһурийити Дөләт мукапитиниң лауреати аталди. «Мен жындымын» романи «Алтын қалам» конкурсида Гран-при, «Өлгендер қайтып келеді» романи «Меценат» клубиниң мукапити, «Жалын» җумһурийәтлик-әдәбий йепиқ конкурсиниң һәрхил жиллар 3 рәт ғалиби, «Қазақ хандығы-550» бәйгидә иккинчи орунға сазавәр болди. Қазақстан Язғучилар иттипақи вә «Қазақ ПЭН клубиниң» әзаси, «Құрмет» вә «Ерең еңбегі үшін» медалиниң саһиби.
Төвәндә язғучиниң «Сөйгү дәриғи» һекайисини диққитиңларға тәғдим қиливатимиз.
 

Тұрысбек СӘУКЕТАЕВ

(Һекайә)

Бовай сүвә көтирилмәй турупла охинип кәтти. Таңдин хәвәр бәргәндәк, деризә көзнәклири аста-аста ақиришқа башлиди. Музлап қалған аяқ-қоллирини жиғип, икки пүклинип, йотқинини һимдап қойди. Муштумдәк тәнтәк нәвриси тенини бир очум чоғдәк қизитип, хойма убдан қойнида йетип жүрәтти. Бир һәптә болди уму йоқ. «Мәктәпкә тәйярлиқ қилимиз, инглизчә оқутимиз» дәп аниси елип кәтти. Диңилдап йенида чепип жүргәндә ялғузлиқни билмигән екән. Мана әнди һоқуштәк һувлап, тәнһалиқниң көлигә ғәриқ болғандәк һалға чүшти. Қизиға рәнҗимиди. Икки арилиқта қалди чирилдап. Анисиниң қирқи толғичә олтарди. Өз өйи, тирикчилиги барғу. Қандақ қилсун? Һелиму «Әнди кириңни жуюп, тамиғиңни етидиған апам йоқ. Ялғуз қандақ турмақчисән бу өйдә? Мениң күн арилап сени йоқлашқа чолам тәгмәйду. Ағрип қалсаң, қандақ қилисән? Мал-варанни саттә, шәһәргә маң. Йенимда болсаң, мәнму хатирҗәм. Зерикип қалимән десәң, нәврәңни мәктәпкә апирип-әкилип, ич-пушиғиңни чиқирисән. Бизгиму яхши, саңа – әмәк», дәп қағшиғини қағшиған. Қизи йенида жүрсә, яман күндә қалмайду. Бечарә буни десә өлүп бериду. Күйоғулму «дада десә, дада», дәп жүридиған салмақлиқ, әдәплик жигит. Шундиму бовай «бөкини алдиға қоюп», техи җорисиниң орни совумиған, қириқ жил тутқан өйини қиялмиди. Бу қутлақ макандики һәммә нәрсә худди момийидәкла иллиқ еди. Булуң-пушқақтики әрзимәс нәрсиләрму еғир-йенигини биллә тартқан күнләрниң нагила шәписи болуп, қәлбини астин-үстүн қиливетиду. Һә, уларни қандақму ташлап кетәр! «Һазирчә өзәм меңип-қопуп жүримәнғу, қозам. Апаңниң жили тошқичә мону төрт тамниң чириғини өчәрмәй турай. Қалғинини бара көрәрмиз!» дәп иккибислиқ гәп билән қизини йолға салған еди.
Қизи маңлай хошниси – Уәсилаға пулини төләп, тапилап кәткән охшайду. Сийири сеғиқлиқ. Очақтиму от өчмәйду. Өзи бир худаниң мөмүни. Сүрүштүрүп кәлсә, туққанму чиқиду. «Таға» дәп алдидин тоғра өткән әмәс. Бирақ әву болмиғур ериниң хорлуғи җениға толиму патиду. Ичивалса, бала-чақисиға күн бәрмәйду. Момай тирик чағда чурулдиған балилирини әгәштүрүп, чивисиға тиқилатти. Түригә қарисаң, ичиң серилиду. Момай гайида чидимай: «Касапәт, бү түридә бир күни сени мәйип қилиштинму янмайду. Милициягә ейтип қамитивәт, болмиса аҗришип қутул. Қачанғичә дәрдини тартисән?» дәп кайиса:
– Қоюңа, апа. Еридин таяқ йемигән хотун барму? Ичмисә бир убданла. Житимғу. Мениңдин башқа кими бар бу байқушниң, – дегән җавави тәйярла Уәсиланиң.
– У чағда жүр әштақ таяқ йәп!
Қәйәрдиду чиңқилип чиллиған ғоразниң үни алиқандәк авулниң уйқисини чортла үзди. Ишикләр кәйни-кәйнидин әснигәндәк ғичилдап ечилип, түгимәйдиған тирикчиликниң йәнә бир тинимсиз күни башланди. Қора яқтин сийир иңрап, челәккә чүшиватқан сүтниң шилдири аңланди. Баржидин көмүр тошуйдиған Жаппарқұлниң «көкйөтәл» «беларуси» қақилип берип, аран от алдидә, сәһәр тиничлиғини кукум-талқан қиливәтти. Әйнә Абдулһәйниң дүмбисидин егәри чүшмәйдиған қери һаңгиси егисигә: «Һәй, қахваш, мени қачан отқа қоюп берисән» дегәндәк, пуғани қанғичә какириди. Капирниң үни тракторниңкидинму бәттәр еди.
Тәнһалиқтин қутулғуси кәлгәндәк, әйнә шундақ алван түрлүк авазларға қулақ түрүп ятқан бовай: «Қой, намизимни қаза қиливалмай», дәп орнидин турди. Ялиңач айиғи соғ шипилдаққа тәккәндә тени сәл шүркәнди. Чапинини йепинчақлап сиртқа чиқти. Шәриқ яқтин бозирип атқан көкләмниң теңиму дирилдәп турғандәк билинәтти. Лапас тәрәптә Уәсила сийир сағмақта. Очақта көйүватқан қиққа қахланған қумғандики суму иссип, таһарәткә тәйяр туриду.
Бу аҗунниң раһәт-парағитигә тоюп, қерилиқ аста ишигиңни чекишкә башлиғанда, муң басқан қәлбиң өзигә бир панагаһ издәйдиған охшайду. Мана, сәҗдигә баш қойғиниға төрт жилдин ашти. Қуръан Кәримни татлаштуруп үгәнгән сүрилирини, һәрикәтлирини анчила вайиға йәткүзәлмисиму, ихласи зор, нийити түзүк. Намизини қаза қилмай, Алланиң сөзи дилиға қонғансири сәвир-тәсәлла пәйда болди. Бәндичиликтә илгири сезинип бақмиған раһәтбәхш дәмләргә бөләнди. Мошу кәмгичә Яратқучиниң шунчивала меһри-шәпқитидин ада болуп, қандақму беғәм вә надан күн өткүзди десиңизчу.
Қурдиши – Абдулһәй дөләй: «Һәй, қара айғирни қанчә жуйсаңму ақармайду. Әнди доңғийип, немини тама қилип жүрисән» дәп көргәнла йәрдә шаңхо қилиду. Бу – өтмүшниң кона хаминини соруп, бәзи ишларни бетигә басмақчи болғини. «Мән билмәйдиған сириң бармеди? Тәқвалиқни ким қоюпту саңа?» дегини. Һә, тирикчиликниң чиғир вә тар өткәллиридә путлашқан чағлири аз әмәс. Яшлиқ дегиниң бир асав дәвирғу. Коммунист болувелип гөкүрәп, өлүм-житимда дуаға алиқан яймай, безирип турувалғини техи ядида. Авам жутни малдәк һайдап, ферма башлиғиму болди. Һарақниңму дойини қойди. Ундақ чағларда бирлиригә муш көтәргән, аһанәт қилған пәйтлириму болғеди. Бирақ сәвәнлик өткүздүм дәпла, гөргә киргичә мошундақ жүргиликму? Өзгирип товвисиға янғанниң немиси әйип? Әву делиғур болса, буниң илгәркидәк той-төкүнләрдә өзи билән бәслишип стакан чекиштүрмәс болғиниға нарази.
– Таға, – деди Уәсила челәктики сүтни сүзүп, қазанға қуйғач, – қара сийир тепип, задила саққузмиди.
–    Ятсиниватқанду. Һәдәңниң халитини кийивалсаң болған.
–    Кийдим. Ундақ қилиғи йоқти... Күйләп қалған охшайду.
– Һой, бешиңни йегүр, өшкә боп кәткәнму немә? Йеқиндила туғиведиғу?
– Сизни бай қилай дегәнду, – деди җуган күлүп, – буқиға апармиса болмайдиған көрүниду. 
«Болмиса, һарам қатсун» демәкчи болдидә, бирақ малниң угалиға қалмай, дәп ойлиди.
– Бу жутта инсап қалмиди. Сатмайдиғини йоқ. Әву Темирғали буқисиниң хизмитигә нәччә сорайдекән?
–    Биздин 5 миң алди. Қайрат апирип кәлсун.
– Шундақ қилсун, – бовай шатлинип қалди. Болмиса, кочида сийирни йетәкләп, буқиға маңса, бу хәқ «Түнүгүн момийини көмүп қоюп, бүгүн мал дәп, күйлигән сийирниң ғемини қилип жүргини немисиду бу қахвашниң демәмду».
Наштидин кейин тәрәт елип, зәрәткалиққа йол алди. Қол созғидәкла йәр. Бир чағларда бу жут дүкирәп турған совхозниң мәркизи еди. Әндизә түтүни соғулуп, әксичә чоқчайған молалар көпийишкә башлапту. Ойлап қариса, тәнтушлириниң нурғуни әшу мәңгүлүк маканға көчүп бопту. Җим-җитлиқ һөкүм сүргән зәрәткалиқни арилап маңди. Күтүмсиз домчақлар, төмүр қоршавлири қийсийип қалғанлар, ақ, қизил хиштин турғузулған гүмбәзләр. Һәммиси өзи көргән адәмләр.
«Мону – Суңғатолла. Тоқтарбай мәрһумниң тописи оюлуп кетипту... Шекербекниң моласини түзәп қоюпту. Һә-ә, оттуранчи оғли районда, милиция башлиғи әмәсму. Әйнә, имани йолдаш болғур Қатипа бовийи билән қатар ятиду... Мана бу – Серик. Ноғайбайниң асравалған ялғузи. Алла, алла, һараққа шунчиму берилгән барму? Һәй, байқуш бала...». Һәрқайсиға алайтән дуа қилип, ахири, әң чәттики ақ хиш билән төрт часа қилип қоршалған қәбиргә йәтти. Ялтирап турған қара мәрмәр ташқа оюлған, мәңгүлүккә видалашқан әзиз симаниң муңийип қалған көзлиригә қарап, йерим көңли техиму бошап кәтти. Өпкиси өрләп, өзини туталмай қалди.
– Һә-әй, Шәмилә, ухлаватамсән, әзизим? Мана, йениңға йәнә йетип кәлдим, – деди авази титирәп. Тизлири өзлүгидин пүкүлүп, олтирип қалди. Бираздин кейин өзигә келип, қәддини руслап, қуръан оқуди. Билгинини тизип, узақ оқуди. У дунияда җениға ара чүшидиғандәк, йенип, йенип дуа қилип, Яратқанға йелинди. Дуаға йейилған алиқанлириға яш тамчилири тохтимай ақатти.
Орнидин туруп, тизини қеқиштурди. Кәткүси йоқ. «Нәгиму алдирайсән, байқуш. Һаңғирқай өйләрдә ялғуздин ялғуз немиму қиларсән?» дегәндәк қара таштин Шәмилә тешилип қарайду. Хиш тамға көксини тирәп, ичкә егилди. Тописи техи бесилмиған қәбир йеңи чөккән нардәк ятиду.
Бирдә йерим диңгийип өскән буйиниң япрақлири сарғийип қапту. Ялғуз домчақ көзигә житимсирап ятқандәк көрүнди. «Хәп, әскә кәлмигинини қара, – дәп өкүнди. – Йәнә биркишилик орун қалдуруп қоршаңлар, дәп җекиш керәкти балиларға...». Қайтидин ташниң алдиға кәлди. Чаң-топини қоляғлиғи билән сүртиведи, ялтирлиған қара мәрмәрдики Шәмиләниң чирайи нурлинип кәткәндәк сезилди. Бу униңға жүригини ечиштурған сеғиниш билән қариса, у мискин тәлмүрүп бақатти.
Мәрһум ағриқниң дәрдини һағичә тартти. Қаттиқ қийналди. Ахирқи икки ай орнидин туралмай ятти. Чирайидин нур темип турған сөләтлик гөзәлләрдин еди. Дүп-дүгләк көкүч көзлири ойнап, әгри қаш, чирайиға сәл тәкәббурлуқ берип туридиған егиз бурун. Сөлитигә яриша өзини күтүп, беҗирим кийинип, қәддини мәғрур тутатти һемишәм. Туюқсиз кәлгән кесәл ғаҗилап, мейи түгигән чирақтәк көз алдидила өчүшкә башлиди. Немә дегән садиқ вә вападар жүрәк еди! Өзи бир һалда ятсиму, җүптиниң ғемини ойлап, вайим сүрди. Пиялиниң түвидики адаққи тамчилардәк, һалсиз көзлири аранла пилдирлап, ахирқи дәқиқидә еғир тинип, тил қатқини һели есида. «Хәп, саңа қийин болидиған болди, – дегән еди муздәк алиқанлири билән ериниң қолини сийпап. «Хотуни өлгән қизи бар авулға қарап жиғлайду» дәйдиған. Саңа әнди қиз билән қизил нәдин болсун. Бәрибир сениң алдиңда кетиватқандин кейин, Алла таала бу җанни әртәрәк алсимамду! Әң болмиса, кириңни жуюп, чейиңни беридиған биригә қошулуп, күнүңни көрәр едиң. Йәтмиштин алқип, күнүң һасиға қалғанда ялғуз қалдиң. Тирәк болар кимиң бар? Һалиңға йетидиған пәрзәнтму қалдуралмидим саңа. Қанипаримғу әқли бар бала. Һечкимдин кам қилмай өстүрдуқ. Саңа ятлиқ қилмас. Шундиму қазини бөләкниң қайғуси бөләктә. Қанчә қилған билән, аял зати ериниң қаш-қапиғиға қарайду әмәсму. Немә күнләргә қаларсән, байқушум». Қадилип туруп, шу сөзләрни һазирму тәкрарлаватқандәк туюлди.
– Кечә-күндүз оюмдин кәтмисәң, қандақ ялғуз болғидәкмән? – деди бовай пичирлап. – Шүкри, айлинип кетәй Қанипашым еқидәмни ақлиди. Һәммини күйоғул иккиси һөддисигә алди. Маңиму яхши қараватиду. «Әкитәй, йенимда жүр» дәп зар қахшап, жиғлап кетип қалди. Униңдин артуқ немә қилип бериду, бечарә!.. Һазирчә Уәсилә отумдин кирип, сүйүмдин чиқип жүриду. Һәммә нәрсәм тәл-төкүз. Пәқәт сән йоқ. Шула бу җенимға петиватқини, Шәмилә, Шәмиләшим мениң. – Бовай қоллирини дүмбисигә қилип, өзигә өзи сөзләп кетип бариду. – Қәдриң әнди билинди. Онниң алди, онниң кәйни болуп яшидуқ. Һаятниң татлиғиниму, аччиғиниму көрдуқ. Өмүр дегән шу охшайду. Сеғинғанда, сарғайғанда шуларни әсләйдекәнсән.
Қазақчидин тәрҗимә қилған 
Әхмәтҗан ИСРАПИЛОВ.

(Давами бар).