• Һекайә
• 07 Желтоқсан, 2023

Аилиниң алиси

Абдухалиқ МАХМУТ

(Һекайә)

Бу өйни алғинимға көп вақит болғини йоқ, — ағинәм җозиниң үстидики чинә-қачиларни жиғиштуруветип сөзини башлиди, — алдин Ташкәнткә йеқин Қазақтанниң Сарыағаш шәһиридә тураттим. Қарисам, қенианам билән қейинатам “қешимиздики өйни сөзлишип қойдуқ, келиңлар?” дейишти. Ойлисам, буларниңму тоғридәк туриду. Бирақ дегән нәриққә пулум йәтмәй қалди. Қейинатам “биз сизниң, сиз бизниң, бариға бәрикә қилимиз оғлум? Қалғинидин тәшвиш қилмаң, — дедидә, Чоқур сайдики өйни еливалдуқ. Мениң булардин башқа кимим бар? Шуниң билән көчүп чүшүвалдим. Мана, әнди...
 Мәмәтниң сөзи шу йәргә кәлгәндә һойла ишиги “ғич” қилип ечилди. Һойлиға һөснигә ярашмисиму, бешидики чечиниң төвини яришимлиқ, жуқуриси инчикиләп, кичик балилар көрсә “бөҗи” дәп қорқутқидәк һалға кәлтүрүпту...
 Мәмәтниң худди тәсадипи һадисә йүз бәргән җәңчидәк орнидин ирғип туруп: 
— Бу мениң ағинәм, Уйғур наһийәсидин кәпту, тонушуп қоюңлар, — деди. Мән шундила бу җуганниң Мәмәтниң аяли екәнлигини билдим
 — Немә, хуш хәвәрлик берәйма?
 Җуганниң бу ғәлитә сөзидин жүригим “җиғғидә” қилип қалди. Қапақлири тор қоғундәк түрүлүп кәткән җуганға қарап, көңлүм сусирап кәткән дәрәқтәк болуп кәтти. 
 — Бу мениң йолдишим, – Мәмәт һечнәрсә аңлимиғандәк балиға қол узатти. Лекин Саламәт йолдишиға етивар бәрмигән һалда Мәмәтниң қолини силкиветип, бараңниң астидики бүглүкниң қириға келип олтарди. 
 — Садиғаң кетәй, Карамәт, өйгә меһман кәлгәндә…
 — Кәлсә, мени дәп кәлгини йоққу?.. 
 Бу сөзләрни аңлап, бәдинимдин аччиқ тәр чиқип кәтти. Бәлки буларниң арисида садир болған вәқиәдин хәвәрдар болғинимда, мунчилик хиҗаләтчиликтә қалмиған болармидим? Немә гәп өзи?
 Йеңила чәккинимгә қаримастин, йәнә тамакиға қол узаттим.
 — Йоқ гәпни қойсаң, Карамәт? Аилә болғандин кейин унчә-мунчә ишлар болуп туридудә, қара…
 — Мән сени кәлмә десәм, немә лалма ишттәк қуйриғиңни шипаңлитип келивалдиң, һә?
 — Немандақ гәп қилисән, Карамәт? Аялим, бир яшқа келип қалған пәрзәндим, маканим шу болса, башқа нәгиму барғидәкмән, һә?
 — Ейтқинимни қилидиған болсаң, олтар, болмиса, йоқал!, — Карамәт бирмунчә гәпләрни қилип, қоли билән ишик тәрәпни көрсәтти.
 Ағинәм кичик балилардәк өмчәрәп аялиға тикләнди. Униң бу һалитини көрүп, гәрчә арилирида садир болған вақиәләрни билмисәмму, ечинип кәттим. 
—    Немә гәп, өзи? — тақәтсизлинип соридим.
— Ейтсам тилим, ейтмисам, дилим көйиду. Растлиғи, соримайла қойғина, адаш?
 — Йеғириң ечилип кетишидин қорқуватисәндә, һә? — Карамәт зәрдә қилди.
—    Халисаң, ейт, ейтивәр! 
 Бу мошундақ алтә тасқам. Көрүватисизғу, “сөз қилсаң, тилиңни кесимән” дәпла туриду, қараң. Гәп қилмисам кочида қалған, атам көрмигән, анам көрмигән бир немиләрни башлап келиду, қараң. “Вәтәндә мәйдисини керип жүридиған балилар бүгүн бешини силиғанларни көрсә терисиға сиғмай кетиду. Ләңмән қил, манта қил!” дегинигә өләйму? Өкүни бир немини башлап кәпту дәң. Һелиқиниң қолидики миҗиқ-миҗиқ иштан-көйнигини көзүмгә тиқип, “мошуларға дәзмал селивәткин” дәйду товва! Мән хәқниң әскилигини әпләйлидиған ямақчи әмәсмән” дәп өйдин қоғлап чиқиривәттим. «Уни һайдиғичә, мени һайдавәтсәң болмамду? У адаш кийимини ериқта жуюваптекән.. Баридиған йериниң тайини йоқ, маңа йолуқуп қалди, — дәйду қараң,- у родупай кийимини жуюп, тазилалмиса ата-анисини ташлап Советкә немигә чиқти дәймәндә? Аччиқ билән қоғливедим, буму униң кәйнидин чиқип кәтти, қараң! Бүгүн сизни банә қилип келивалғинини қаримамдиған. Һой, немишкә кәлдиң? — Карамәт Мәмәткә тикләнди. 
 Мәмәт бешини ичигә тиққанчә йәргә қарап олтириду. 
 — Қоғлапму кәтмәттим дәң, — Карамәт авазини пәсәйтип, йәнә вайсиди — қоғлимисамму болатти, дәңа. Бу шәдә бешидин дописи чүшүп кәтсә, елип беридиған бирнемиси йоқ родупай мәндәк бир аялға хәқниң көзи чүшкидәк йеңи кийим-кечәк елип бәргән болсичу, дәңа. Йәнә зәһәрдәк сөзлиричу? Бир хотунни чирайлиқ беқишқа қолидин кәлмәйдиған адәм, немишкә маңа өйләнди дәймәндә! Бүгүн сиз болуп қалдиңиз, болмисичу…
 — Һәзим болса, пиширип йәттим, демәкчимусән? Җим олтарғинимни көрүп, өйни бешиңға кийдиңғу?
 — Вой, мән мәнлигимдин сени әр қилип жүргиним биләнчу, сениң гөшүңни ташлап бәрсә, иштму йемәйду!..
 — Садиғаң кетәйләр, мошу гепиңларни мән йоқ йәрдә қилиңлара — дегиним буларниң қаптилиғиму кәлмиди.
 — Карамәт сениң гәплириңни тиңшаш үчүн қосақни тойдуруш керәк екән. Чай қой...
 — Мана саңа тамақ, — Карамәт орнидин турмайла, йенидики җозиниң астидин бир җавурни алдидә, иштниң алдиға атти..
 Карамәтханниң бу сөз-һәрикәтлириниң гувачиси болуп туруп, Йүсүп Хас Һаҗипниң “Алдирақсанлиқ, йеник тәбиәт, қизиқ қанлиқ — буниң һәммиси надан кишиләргә хас бәлгүләрдур” дегән сөзлири есимға чүшүп кәтти. Иштқа қаридим. У туюқсиз алдиға ташланған тамақни көрдидә, қосиғи тоқму яки “егәмгә несип қилмиған тамақни мән қандақ йәймән?” дедиму, йәрдики тамақни пурап қоюп, айлинип жүрәтти. 
— Карамәт, яхшилап ойлап бақ? Бу қилған, қиливатқан ишлириң саңа тоғра болса, демәк, мән әйипкар. Мәйли, хош, баламға яхши қарисаң болди. Пул керәк болса, ейтарсән. Мәмәт қолини йәлкәмгә қойди…
 Әпсус, биз жираққа кетәлмидуқ. Ишиккә чиқишимиз билән бовай- момайлар бизни күтүвалди. Меңишқа әндила қәдәм ташливедуқ, бовай: “Талада олтарсақ, Карамәтханниң сөзлири қулиғимизға челиқип турди. Ақивити мана шуниң билән түгиди. Қарисақ аччиқ қип кетишкә атлинипсиләр. Җүрүңлар, қалған гәпни өйгә кирип гәплишәйли. Сизни тонумидимғу, жигит? — бизни мәҗбурлап дегидәк өйигә елип киргән бовай олтиришимизға маңа бақти. 
 — Турпанйүзилик болсиңиз, демәк, Мәмәт билән бир йезилиқ екәнсиләрдә?, — бовай өзәмни тонуштурушум билән сөзини башлиди, — Ғулҗидики вақитлиримизда Турпанйүзигә мевә-чевә йегини чиқип тураттуқ. Турпанйүзиниң һакчилиғи яхши болидиған…
 Бу кишиниң һазирқи вақиәдин әмәс, чегариниң у тәрипидики йеза һәққидә сөзлиши маңа худди вақит өткүзүш үчүнла ейтиливатқандәк сезилди. Шуңлашқа униң сөзлиригә “ һә” дәпла олтиримән. 
— Биз турайли, дада, — Мәмәт қейинатисиниң сөзини бөлүп, орнидин қозғалди. Лекин қейинатиси бизни қоюп бәрмиди. 
 — Демәк, оқушқа кәлгән болсиңиз, техи өйләнмигән екәнсиздә?
 – Шундақ. Мәмәт мәндин төрт яш чоң болсиму, ағинә болуп кәткәнмиз.
 Қулиғиңизда болсун, балам, яшлиқ қилип алман-талман өйлиништин сақлиниң. Турмушқа чиқиш, өйлиниш һәммә яшларға хас адәт. Амма бәхитлик турмуш қуруш һәммила адәмгә несип қиливәрмәйду Ейтмайғу дәймән, әнди амалсиз мән. Әйнә шу бәхитсиз аилиләрниң бири мән болуп қалдим, иккинчиси күйоғлум Мәмәт…
 Мән йәттә пәрзәнт көргән адәммән, — алдиримай сөз башлиди у, — турмай-турмай қалғини бир оғул, бир қиз. У — Карамәт. Оғлум үч вилайәт инқилавида шеһит болди. Қизни тилладәк арзулап, чоң қилдуқ. Сизгә ялған, бизгә раст. Аниси Карамәтни биринчи синипқа барғанда, бәзи күнлири көтирип апарған вақитлириму болған.. Ақивитиниң мундақ болушини билгән дәмсиз? Қизимизни әркилитип қатарға қоштуқ. Хәқниң алдида бойнини қисип қалмисун, дәп достлири киймигәнни кийдурдуқ, ичмигинини ичәрдуқ. Ақивәттә у өйүмизниң ғоҗайини болуп өсти, десәкму болиду. Қиз чоң болғандин кейин әлчиләр келишкә башлиди. Қизимиз кир жуюп, хемирдин пилта үзүп көрмисә, қандақ қилип той қилип, узитишқа әқлим йәтмәй қалди. Әр-аял иккимиз миң хил хияллар билән әлчиләргә нәдики йоқ гәпләрни қилип, қайтуруп жүрдуқ. Шуларниң қатарида ағиниңиз Келистики төмүрйолда ишләп, шуларниң ятақханисида туридиған Мәмәтниң әлчилири кәлди. Мән бу жигитни тонаттим. Төмүрйолда ишләйдиған икки-үч жигитниң арисида тапқинини яхши күнләргә жиғип жүргининиму биләттим. Амма Мәмәтниң Советтә бирәр туққини йоқти. Әң ямини, униң у яқтики туққанлириниңму тайини йоқти. Кәч қалған йәрдә қолини ястуқ қилип, ухлап жүрүп балилиғини өткүзгинини биләттим... 
Сөз шу йәргә кәлгәндә Мәмәт орнидин туруп, ташқириға маңди. 
—     Мән бу гәпләрни сизни аңлисун дәп ейтиватимән, дәп мени тутувалди бовай.
— Илаҗисиз тохтидим.
— Шундақ қилип дәң, — Мәмәт қайта олтарғандин кейин бовай сөзини давам қилди, — һә дегәндә, қиз бәрсәк, яман болмайду, дедуқ. Кейинирәк ойлисақ, Мәмәтниң жугачлиғидин қизимизниң дегинини қилғузидиған аялға айлинип кетиши турған гәп. Мәмәтниң һечкими йоқ. Бечарә қимгә берип дәрдини ейтиду? Ким униңға ярдәм бериду? Қизимиз тәнтәклигини қоймиса, Мәмәт ойлиған сәнимигә ойнатмамду, дәп қалдуқ. Шуниң билән әлчилирини наүмүт қайтурувәттуқ.
 Аридин көп өтмәй, вақтим болғанда берип параңлишип келидиған Ахунбабаев колхозиниң чайханисиға кирсәм, төрт-бәш чоңлар олтарған екән. 
 Бир мәзгил гәптин-гәп чиқип, арида бирси: 
 — Һой, Селимахун, қизиңни Мәмәткә бәрмәй, чекәңгә гүл қилип жүрәмсән? — десә болмамду?
 Бу сөз бирмунчә давам қилди. Шу арида йәнә бири:
 – Мәмәтниң һечкими йоқ, тойини ким қилип бериду?, — дәп жүрәмсә, йә? Йәтмигән йеригә биз бар, — дәп мәйдисигә урди... Қисқиси, у-бу гәпләрдин кейин тойни қиливәттуқ. Ақивитини, мана сизму көрүватисиз?
 “Сөзгә сөз кәлгәндә, атаңни айима” дәйдиғу, конилар. Бүгүн демәйдиған сөзләрни қиливәттим. Артуқ кәткән болсам, кәчүрүветәрсиләр? Мәмәт мениң үчүн өз пәрзәндимдин артуқ. Әгәр Карамәт билән биллә туруш хиялиңизда болса, мән сиз тәрәп. Яқ, әнди туралмаймән, десиңиз, йәнила мән сиз тәрәптә! Сизниң таң сәһәрдә туруп хемир қилип, хәқ орнидин турғичә нанни пиширип, сетиш көргән адәмниң қолидин кәлмәйду. Уни сизгә охшаш меһнәткәш, ирадилик, келәчәкни көрәләйдиған адәмләрла қилиду… “Әрни әр қилидиғанму хотун, йәр қилидиғанму хотун” оғлум. Бир аилиниң һөддисидин чиқалмиған пәрзәнтни қатарға қошқан мениңму әйивим. Сизниң көргиниңиз көп, йемигиниңиз чөп, һәммисини билимән. Әнди буниңдин кейин болсиму бәхитлик болуп қилиң, — Селимахункам артуқ сөзләлмиди. Товва, кичик балиниң жиғисиға етивар бәрмигән билән аппақ сақал адәмниң көз-йеши кишиниң көңлини бошитиветидекән.
 Аридин бираз вақит өтүп кәтти. Институтқа емтиһанларни тапшуруш билән аварә болуп, ағинәмниң һалидин хәвәр алалмидим. Бүгүн Мәмәт қалдуруп қойған адрес бойичә Сарыағашқа атландим. 
 Йәкшәнбә болғини үчүнму йолувчилар наһайити көп. Униң үстигә август ейиниң Ташкәнт тәбиитигә хас һарарәтлик аптиви көйдүрүп туриду. Мундақ пәйтләрдә автобус ичи тинҗиқ болуп, мончидәк иссип кетиду. 
 Автобус орнидин қозғилиши билән йеңила йенимға олтарған аялниң балиси жиғлап кәтти. Ерәңсизлик билән униңға бақтим. Шундила бала тутқан аниға көзүм чүшүп, әшәддий дүшминимгә йолуққандәк нәпрәтлинип кәттим. Шу дәқиқә, “бу адәмгәрчилик, аилиниң немилигини билмәйдиған, яхшиларға завал тиләйдиған мәхлуқ!” дәп вақириғум келип кәтти. Лекин униңға җүръәт қилалмидим. Ким билиду, Карамәтхандики виждан мәндә болғанда дилимдикини тилимға чиқиривәткән болармидим?
 Ниһайәт, автобус Ташкәнттин анчә жирақ әмәс Сарыағаш шәһиригә келип тохтиди. 
— Мәмәтниң қешиға кетип барамсиз?, — мән аваз чиққан тәрәпкә мәҗбурән бақтим. Биринчи учришиш вақтида “һәсрәт ичидә мени әсләпму қалалмиғанду” дәп ойлиғандим. Әксичә, у мени убдан байқап қалған охшайду. Һазир Карамәт маңа мураҗиәт қиливататти. Шуңа “һә” дәпла җавап бәрдим. 
Мәнму шуниң қешиға.., — Карамәт жиғлап кәтти. 
 — Мән шу чағдила униңға башқичә көз ташлидим. Униң иңәк астидики қатлимидәк қатлинип турған гөшлири даптәк тартилип кетипту. Он бәш күн әмәс, он бәш жиллап ағриқтин һазирла чиққан адәмдәк. Ғоразниң таҗисидәк қип-қизил үзиму күзги йопурмақтәк сарғийип кетипту. Бу әҗайип өзгиришни көрүп, униңға болған нәпритим суслишишқа башлиди.
 Мән өзәмниң ағиниңиз билән бәхитлик екәнлигимни билмәй жүрүптимән, — Карамәтхан чечилип турған хияллиримни бир йәргә жиққандәк сөз башлиди, — Ағиниңиз кетип холум-хошна, тонуш- билишләрдин бир чирайлиқ сөз аңлимаптимән. Униң үстидә дадам түнүгүн «Сени қандақ қизим дәй», дәп бирмунчә гәпләрни деди. Апам болса, бешини ичигә тиқип жиғлайду… Ярдәм қилиң, уму сизниң йеқиниңизғу? Әнди мән уни өлгичә рәнҗитмәймән...
 Карамәт гәрчә көп гәп қилмисиму, шу икки еғиз сөзи билән көңлидикини алиқиниға елип, маңа көрсәткәндәк қилди…
 Биз шәһәрниң оттурисидики базарниң ичигә кирип, навайханиға кәлгәндә, Мәмәт күнниң иссиқ, һаваниң тинҗиқлиғиға қаримастин, гүпүлдәп тонурға баш тиқип нан йеқиватқан екән. Бизни көрүш билән үстидики ялаң пәшмитигә қолини сүрттидә, салам берип, қолини узатти. Андин аялиниң қолидики балини елип, қаттиқ сөйүп, андин балини маңа бәрдидә, ишини давам қилип кәтти. Карамәт үнсиз жиғлаватиду. Мәмәт уни көрсиму, көрмигәнгә селип ишини қиливатиду. Аримизда қолайсиз әһвал һөкүм сүрүшкә башлиди. Мәмәт қалған ишини шагиртиға тапшуруп, бизни ташқириға башлиди. 
— Адаш, аңлисам Селимахункамму алдиңға бир-икки қетим келип кетипту. Бүгүн болса, Карамәт…
— Мени кәчүрүң, Мәмәт. Мәндин өтүп кетипту, — Карамәт мениң сөзүмни күтмәйла көңлидикини ейтти, — әнди мени өлтүрүпла қутулисиз… 
 Карамәтниң жиғисини көрүп, әтрапимиздин өтүп кетип барғанлар аң-таң болувататти. 
— Қоюңа, Карамәт, жиғини? Мәмәт сизгә бирнәрсә дегини йоққу? Хәқләрдин уят, — мән өзәмчә униңға тәсәлла бериватимән.
— Мени кәчүрүң, Мәмәт. Ойлимай қилған ишниң ақивитини көрүватимән, кәчүрүветиң...
 — Карамәт, маңа қара — көз йешини көрүп көңли бузулдиму, билмәймән, алдиримай сөз башлиди Мәмәт, — мени өзәң яхши билисән, ата-аниниң немилигини билмәй шу яшқа кәлгән адәммән. Маңа сениң қул болушиңму, өлүмиңму керәк әмәс. Маңа аримиздики балиниң  мән көргән күнләрни көрмәслиги үчүн һәрбиримизниң аманлиғи керәк! Өпкәңни бас, Карамәт, чүшәнгән болсаң, бәс!..