• Әхбаратлар еқими
• 22 Тамыз, 2018

Йеңишәр – көпмилләтлик йеза

Йеңишәр – «Улуқ Ипәк йолиниң» әтрапида пәйда болған қедимий йезиларниң бири. Йезиниң тарихи хәлқимизниң бешиға чүшкән паҗиәлик «көч-көч» вақиәсигә келип тирилиду. Йеңишәргә әйнә шу көчниң бәшинчи топиниң бир қисми келип орунлашқан екән.Архив мәлуматлириға асаслансақ, Йеңишәр мәлә сүпитидә 1882-жили пәйда болған. Әнди көпни көргән жут чоңлириниң ейтишичә, 1880-жили бу йезиға Низамидин исимлиқ киши келип орунлашқандин кейин, мәлә шәкилләнгән. Йеңишәргә келип орунлашқанларниң әһвали йеник болмиди. Улар Рус падишалиғиниң әмәлдарлири, байлар тәрипидин езилди. Көчмәнләрниң Қарасу болусиға орунлаштурулуши үчүн 13 000 рубль бөлүнгән екән. У ахча болус, уезд башлиқлиридин ашмиған. Бу адаләтсизликләр хәлиқ ичидә наразилиқларни туғдурмай қоймиди. Йеңишәр турғуни Анайәт Қурбанов Сопи Тохсунов дегән байниң қолида ишлигән екән. Ғоҗайинини урғини үчүн 23 яшлиқ Анайәт Қурбановни сотлап, сәккиз жилға сүргүнгә әвәтиветиду. Анайәтниң сүргүндә жүрүп, сәясий мәһбуслар билән арилишип, көп нәрсиләргә көзи ечилиду. Әйнә шу йеңи тонушлириниң ярдими билән Анайәт сүргүндин қечип кетиду. 1905-жили қатиллиғи билән пәриқләнгән болус Нүсрәтбек Яруллабековқа қарши исиян көтәргәндә, у қолға чүшиду. Лекин Анайәткә һисдаш сақчилар униң қечип кетишигә мүмкинчилик яритиду. Анайәт иттипақдаш кәмбәғәлләрдин кичик топ қуриду вә улар әмәлдар-байларға тәһтид салиду. Байларниң мүлкини булап, кәмбәғәлләргә таритип бериду. Анайәтни тутуп бериш үчүн Яруллабеков кәмбәғәлләрни қийнап азаплайду. Лекин хәлиқ батур оғлинини сатмайду. Яруллабеков Анайәтни қолға чүширәлмигәндин кейин қувлуқ ишләтмәкчи болуп, хәлиқ арисида иззәт-һөрмәткә еришкән “Осман хәлпә һәм униң йеқинлири тутқунға елинди” дегән сөз таритиду. Ейтишларға қариғанда, бу қувлуқ-шумлуқни Җамалдин болус тәклип қилған екән. Әлвәттә, хәлиқ Осман хәлпини қутулдурушқа атлиниду. Буниңдин хәвири йоқ Анайәт ағиниси Ибдимин билән Яркәнттә жүргәндә, Қияс қази уни тонуп қелип болусқа йәткүзиду. Шу күнила Анайәт тутқунға елиниду. Бу вақиә 1910-жили йүз бәргән. Анайәт Яркәнттин Верныйға әвәтилип, 1911-жили февраль ейида өлүм җазасиға һөкүм қилиниду. 1911-жили июнь ейида сот болуп, һазирқи Алмута шәһиридики Ипподром орнидики чоң мәйданда хәлиқ алдида дарға есилиду. Йеңишәр Қарису болусиға қарашлиқ мәлә болғачқа, униңға хәлиқ арисида “Җамхан болус” дәп атилип кәткән Җамалдин Бушриев болуслуқ қилиду. Мәлумки, 1916-жили Падишаниң арқа сәптә ишчи күчи йетишмигәнликтин, “чәт өлкиләрдин адәм җәлип қилинсун!” дегән мәхсус пәрмани чиқирилиду. Бу пәрман хәлиқ наразилиғини қозғайду. Йеңишәрдин йүздин ошуқ кәмбәғәл топлишип келип: «Бала алидиған қайсиң? Чиқ бу яққа! Тизимни бизгә бәр?! Бала бәрмәймиз!», дәп чуқан көтириду. Хәлиқ ғәзивидин чөчигән Җамхан болус Верныйға қечип кетиду. Ғулғулини бастуруш үчүн Верныйдин 100 кишидин тәркип тапқан җазалиғучи отряд әвәтилиду. Бәзи кәмбәғәлләр қамаққа елинип, Верныйға елип кетилиду. Мошу вақиә аддий хәлиқни ғәпләт уйқисидин ойғитиду. Уйғурларму, башқа Йәттису хәлиқлири билән биллә, қарши һәрикәткә қошулиду. Шундиму көпчилик хәлиқ аммиси қараңғу җаһаләтниң ичидә, диний хурапийлиқта яшимақта еди. Хәлиқниң мошу аҗиз тәрипидин байлар маһиранә пайдилинишқа тиришиду. 1918-жили Верныйда кеңәш һөкүмити орнайду. Ақгвардиячи казак-оруслар билән бай-бәгләр уни ғулитишқа һәрикәт қилиду. Йеңишәрдә Җамхан болус башлиқ байлар «Большевиклар келидекән. Динни йоқ қилип, мал-мүлүкни тартивалидекән» дегән параңни хәлиқ арисиға таритиду. Җамхан болус жутни жиғип: «Биз ақларға ярдәм берәйли, қизиллар бәрибир ақларға тәң келәлмәйду. Верныйни алған билән у вақитлиқ, казак-оруслар көп» дәйду вә шу күнила қизилларға қарши урушқа мәлә-мәлиләрдин яш балиларни топлашқа башлайду. Бирақ жутта униңға қарши наразилиқ күчийиду. Ахири 50 – 60 балини зорлап әскәрликкә алиду. Уларниң қолида қурал йоқ еди. Һәммиси таяқ тохмақ тутқан. Уларни яхши қуралланған казак-оруслар қалқан қилип, алдиға селип Верныйға киргәндә, қизиллар уларни оқниң астиға алиду вә һәммиси дегидәк қаза болиду. Шуниңдин кейин Йеңишәр хәлқиниң ичидә вәһимә-қорқунуч пәйда болиду. Җамхан болус бир кечидила бала-чақисини елип, Ғулҗиға қечип кетиду. Униң кәйнидин башқилар қачқили туриду. Лекин аддий пухра «биз балилиримизни әскәрликкә бәрмигән» дәп йезида қалиду. 1918-жили май айлирида ашлиқ тахта, бедә орум болғанда «Ату» башлинип кетиду. Бу қанлиқ паҗиә тоғрилиқ шаир, мәрһум Иврайим Барат аписиниң әслимилири асасида мундақ һекайә қилиду: «Атлиқ әскәрләр өйму-өй жүрүп әрләрни жиғди. «Ату» болған күни һәммә хотун, бала-чақиларни бир йәргә жиғип, олтарғузуп қойди. Бизниң аримизда сақал-бурутини чүширивәткән бир қери адәм аялчә кийинип, яғлиқ теңип олтиратти. Бизгә һәйвә қилип қарап турған җаллат һелиқи адәмни сиртқа сөрәп чиқарди. У өзини йәргә ташлап йетивалди. Җаллат бизниң көзимизчила әву адәмниң бешини қиличи билән чепивәтти. Һәммимиз чачираватқан қанға боюлуп кәттуқ. Аримизда он төрт яшлиқ бир бала йошурунувалған екән. Һелиқи җаллат уни «бери кәл» дәп шәрәт қилди. Бала қорқуп, жиғлап аяллар арисиға өзини атти. Җаллат униму қоғлап берип, қиличи билән қийма-җийма қиливәтти. Биз қорққинимиздин жиғини қоюп, «Алла, товва» дәп җиммидә олтардуқ. Кейин бизни өйлиримизгә қоювәтти. Йеңишәрдә бирнәччә күн жиға-зерә болуп турди». Җаллат Мураев вә униң җазалиғучи отряди дәсләп қирғинчилиқни мана мошундақ Йеңишәрдин башлиған екән. Җим-җит ятқан хәлиқни қирғинға тутуп берип, өзи Ғулҗиға қечип кәткән Җамалдин Бушриев Йәттисудики миңлиған уйғурниң қениниң төкүлүшигә сәвәпкар болди десәк, һәқиқәтни ейтқан болимиз. “Атуда” Йеңишәрдә сәккиз йүздәк әр киши қаза болған екән. Мана бу паҗиәгиму бир әсир болди, бирақ көңүл ағриғи бесилар әмәс... Йеңишәр ХХ әсирниң башлирида Қорам-Қарису болуслири бойичә сода мәркизи болған. Бирнәччә санаәт товарлири ушбу йезида орунлашқан екән. Йеңишәр у заманларда бирнәччә жуттин ибарәт еди. Улар: Тоққузтара – үч коча, Ақтам – бир коча, Мәмәйүзи – төрт коча, Дардамту – бир коча, Долата – бир коча, Сақийүзи – бир коча, Нағричи – бәш коча, Шәр – төрт коча. Мошуниңға қарап шу дәвирдә Йеңишәрдә тәхминән үч миң нопус болған дәп пәрәз қилалаймиз. Һәрбир жутниң өз мечити болған. Бәзи мәнбәләрдә он икки уезд болған дәп ейтилиду. Йезида тәшкил қилинған мәдрисидә йүзчә бала оқуған. Мәдрисидә Еләквәр ахунум, Ғоҗамияр ахунумлар муддәрислик қилған. Шу вақитта йезида икки славян – Назаренко, Макиенко аилиси вә икки қазақ – Смағулов һәм Қоңырбаевниң аилиси яшиған, қалғанлирини уйғур аилилири тәшкил қилған екән. 1919-жили йезида ишчи-деханлар үчүн төрт жиллиқ уйғур мәктиви ечилиду. Мәзкүр билим дәргаһиниң дәсләпки мудири болуп Мәхсүт Бақиев, илмий мудири болуп Мухпул Насиров тайинланған. Кейин мәктәп он жиллиқ билим дәргаһиға айландурулуп, 1941-жили биринчи учумкарлирини чиқириду. Уларниң һәммиси дегидәк Улуқ Вәтән урушиға кәткән екән. Уруштин кейин муәллимләр йетишмигәнликтин он жиллиқ мәктәп йепилип, йәттә жиллиққа айландурулиду. 1948 – 1949-оқуш жили мәзкүр билим дәргаһи қайтидин он жиллиқ мәктәп болуп ечилиду. Бүгүнки күндә шу мәктәптә 800дин ошуқ бала қазақ, рус, уйғур синиплирида билим еливатиду. Мәзкүр мәктәптин учум болған шагиртларму хелә утуқларға йәтти. Мәсилән, Мәрүп Қасимов он үч йешидин «Қизил Шәриқ» колхозида һесапчи болуп әмгәк йолини башлап, совхоз мудири лавазимиғичә көтирилди. Низамдун Кибиров композитор болуп йетилди. Уйғур кеңәш әдәбиятиниң асасини салғучиларниң бири, шаир Өмәр Муһәммәдий мошу жутта туғулған. Бу тизимни йәниму давамлаштурушқа болиду. 1927-жили апрель ейида болус мәркизи Александровка мәлисидин Йеңишәргә көчирилиду. Шу жили Йеңишәрдә кеңәшләрниң болуслуқ қурултийи өткүзүлиду. У вақитта Йеңишәр Голощёкин наһийәсиниң тәркивидә еди. Өткән әсирниң 30-жиллири Йеңишәрдә Қулумбет намидики вә «Дехан» колхози тәшкил қилиниду. Кейинирәк улар бириктүрүлүп, совхоз қурулиду. Совхозниң биринчи мудири болуп Исмаил Талипов тайинлиниду. Йеңишәрдә өз вақтида диний зат Пирмуһәммәт һаҗим Кузиевниң аилисиму яшиған. Шуңлашқа у кишиниң оғли, сахавәтлик инсан, миллий маарипимизниң җанкөйәри Дилмурат Кузиев ата-аниси яшиған жутқа йеңи һашамәтлик мечит селип бәрди. Аллаға шүкри, мечитқа аста-аста яшлар җәлип қилинип, униң йенидики мәдрисидә балилар диний саватини йетилдүрүватиду. Мошу йәрдә шуниму алаһидә тәкитләп кетиш керәкки, 2000-жили Дилмурат Кузиевниң күч чиқириши билән 1994-жили йепилип қалған уйғур синипи қайта ечилди. 2011-жили ушбу билим дәргаһиниң уйғур синипидин биринчи учумкарлиримиз һаятқа йолланма алди. Қазақстан өз Мустәқиллигини алғандин кейин, Йеңишәр жутидиму заман тәливигә лайиқ өзгиришләр йүз бәрмәктә. Йезиниң һөснигә һөсүн қошулупла қалмай, мәйдани кәңийип, аһали сани көпәйди. Көпмилләтлик чоң йезиларниң бири сүпитидә гүллинип, турғунлири өзара иҗил-инақ яшап кәлмәктә. Турсун САДИРОВ, Т.Рысқулов намидики оттура мәктәпниң муәллими. Әмгәкчиқазақ наһийәси.