• Әхбаратлар еқими
• 01 Тамыз, 2019

«Қутадғу биликниң» Пәрғанә нусхисиниң йеңи нәшри

Йүсүп Хас Һаҗипниң туғулғининиң 1000 жиллиғиға даир 2015-жили атақлиқ түркийшунас, алим, Анкарадики Гази университетиниң профессори, мәзкүр университет йенидики Түркийшунаслиқ илмий-әмәлий мәркизиниң мудири, Абдуреһим Өткүр иҗадийити бойичә докторлуқ диссертация йезип, икки томлуқ китап нәшир қилған алимә, хәлқимизниң сәмимий дости Һүля Касапоғлу-Ченгелниң тәкливи билән А. Өткүр вә М. Османларға беғишланған хәлиқара илмий конференциягә атақлиқ шаир вә алим Алмасбәг билән қатнишишқа муйәссәр болдуқ. Бу конференциягә Үрүмчидин Мирсултан Осман акиму кәлгән еди. Шу вақитта у өзи 2013-жили толуқлап нәшир қилған «Қутадғу биликниң» Пәрғанә нусхисини маңа соға қилған. Йүсүп Хас Һаҗип тәвәллудиниң миң жиллиғи мунасивити билән бу нәширни гезитханларға қисқичә тонуштуруп өтүшни тоғра көрдүм. Мәлумки, «Қутадғу биликниң» һазирғичә тепилған үч нусхиси мәлум. Әң дәсләп тепилған нусха һазирқи Авғанстанниң Һират шәһиридә 1439-жили Һәсән Қара Сайил Шәмс тәрипидин уйғур йезиғида көчирилгән. Бу нусха намәлум бир вақитта Һираттин Түркийәниң Токат шәһиригә, 1474-жили болса, Стамбулға кәлтүрүлгән. 1796-жили Австриялик И. Һаммер-Пургштал уни бир китаппуруштин сетивелип, Венадики Падишаһ китапханисиға бәргән. Һазир мошу китапханида сақланмақта. Шуңлашқа бу нусха “Вена нусхиси” дәп атилиду. Бәзидә көчүрүлгән җайиға бағлиқ “Һират нусхиси” дәпму атилиду. Бәзи алимларниң пикричә, бу нусхиниң тилида шу дәвирләрдә Һиратта яшиған уйғурларниң тил алаһиликлири мәлум дәриҗидә әкис әттүрүлгән. Бу йәрдә, биз, «Қутадғу биликниң» мәзкүр нусхиси көчирилип, икки жилдин кейин (1441-жили) бүйүк шаир Әлишер Наваийниң дунияға кәлгәнлигини алаһидә тәкитләп өтүшни тоғра көрдуқ. Әгәр бу нусха Токат шәһиригә елип кетилмигәндә, Наваи өзиниң әҗдадиниң улуқ әсәри билән тонушуш имканийитигә егә болатти, дәп пәрәз қилиш мүмкин. «Қутадғу биликниң» әрәп йезиғида көчирилгән нусхиси Қаһирә шәһиридики Һидив (һазирқи Қирал) китапханисидин униң мудири немис алими Б. Мориц тәрипидин тепилған. Шуңлашқа у «Қаһирә (бәзидә Мисир) нусхиси» дәп атилиду. Бу икки нусхида әсәрниң мәтини толуқ сақланмиған, бәзи бәтлири йоқап кәткән. «Қутадғу биликниң» әң толуқ нусхиси «Пәрғанә нусхиси” (бәзидә “Намәнгән нусхиси” дәпму атилиду) болуп һесаплиниду. Бу нусхиму әрәп йезиғида көчирилгән. Уни башқурт алими Зәки Вәлиди 1913-жили Нәмәнгәндә Муһәммәдһаҗи Ишан Лаләрәш дегән бир кишиниң китапханисида көргән һәм бу нусха тоғрисида 1915-жили илмий нәширдә әхбарат бәргән. Бирақ немишкиду бу нусхиға қизиқиш шу вақитта дегәндәк дәриҗидә болмай қалған. 1898-жили Қаһирә нусхисини мәхсус буйритип, көчүрмисини алған атақлиқ түркийшунас В. В. Радловниңму диққәт нәзәридин сирт қелип қалған. Он жилдин кейин бу нусхини өзбәк алими Фитрәт Муһәммәдһаҗи Ишан Лаләрәштин елип, илим әһлигә тонуштуриду. Мәзкүр нусхиниң бешидики вә ахиридики бәтлири йоқап кәткәнликтин, униң қачан, қәйәрдә вә ким тәрипидин көчирилгәнлиги тоғрилиқ мәлумат йоқ. «Қутадғу билик» бойичә әң җиддий вә үнүмлүк тәтқиқат елип барған түркийәлик татар алими Решит Рәхмити Арат вә башқа алимлар Пәрғанә нусхисиниң йезилиш усулиға қарап, униң алдинқи икки нусхиға қариғанда хелә бурун йезилған дәп тәхмин қилиду. Мирсултан Осман нәширгә тәйярлиған бу нусха жуқури полиграфиялик сүпәттә 2000 тираж билән 726 бәтлик китап болуп йоруқ көргән. У өзиниң кириш сөзидә XI әсирдә һөкүм сүргән Қараханилар вә Уйғур Идиқут дөләтлиридә ишлитилгән қедимий уйғур тили фенетикилиқ, грамматикилиқ җәһәттин охшаш болуп, пәқәт лексикилиқ тәрипидин сәл пәриқләнгән, дәп қарайду. Униң пикричә, бу пәриқләр шу дөләтләрниң рәсмий динлири – ислам вә будда диниға бағлиқ аталғулар билән мунасивәтлик. Шундақла алим әсәр тили билән һазирқи уйғур тилиниң арисидики системилиқ характерға егә фонетикилиқ охшашлиқларға муһим фактларни кәлтүрүп, мундақ алаһидиликләргә болупму уйғур тилиниң қәшқәр шевиси билән хотән диалектиниң беваситә варислиқ қилғанлиғи һәққидә язиду. Жуқурида аталған үч қолязмини өзара селиштуруп ишләшниң қанчилик мәшәқәтлик иш екәнлигини М. Османниң төвәндики сөзлиридин чүшәнгили болиду: «Әсәрни нәширгә тәйярлашта Пәрғанә нусхиси асас қилинди. Пәрғанә нусхисиниң әң ахиридики 6231-бәйткичә болған арилиқта бу нусхида йезилмай қалған 131 бәйт асасән Қаһирә нусхиси вә бәзән Р. Р. Арат тәйярлиған тәнқидий мәтин бойичә толуқланди. 6231-бәйттин кейин Қаһирә нусхисида йезилмай қалған яки өчүп кәткәнликтин оқуғили болмиған. Пәқәт Вена нусхисидила көрүлгән яки очуқ көргүли болидиған барлиқ бәйтләр Р. Р. Арат тәйярлиған тәнқидий мәтингә асасланған һалда Вена нусхисиниң имла алаһидилиги бойичә толуқланди. Пәрғанә нусхисиға толуқланған барлиқ бәйтләр үчүн айрим-айрим изаһ берилди». Бу йәрдә шуни қошумчә қилип өтүш керәкки, нәширдә Пәрғанә нусхисиниң имласи билән биллә һәм әрәп йезиғи шәклиму сақланған. М. Осман мошу әрәп йезиғида мәтинни толуқ қайта ишләп йезип чиққан. Нәширниң барлиқ чиқимлирини «Әлқут» өй-мүлүк тәрәққият чәклик ширкитиниң мудири Ғулам һаҗи Сәһәрчи өз зиммисигә алған. М. Османниң йезишичә, бу мәрипәтпәрвәр карханичи уйғур классик әдәбиятиниң нәмунилик әсәрлирини рәтләп, нәшир қилиш ишлириға аянмай вә миннәтсиз мәбләғ селип келиватқан шәхс екән. Мәзкүр нәшир улуқ мутәпәккүримизниң мошу жили нишинлиниватқан миң жиллиғиға бағлиқ жуқури дәриҗидики тәйярлиқларниң биринчи басқучидики ишларниң нәтиҗиси еди. Бу һәқтә китапқа беғишлима язған атақлиқ тилчи Арслан Абдулла мундақ дәйду: «2019-йили улуқ мутәпәккүр, йетүк шаир Йүсүп Хас Һаҗипниң туғулғиниға миң йил болиду. Бу қутлуқ күнни униң һәқиқий варислириға хас бир салаһийәт билән йеңи һәм мол нәтиҗиләр арқилиқ тәбрикләш үчүн, «Қутадғу биликниң» мукәммәл мәтинини вә үч хил көчүрүлмә нусхисини нәшир қилиш, уларниң транскрипциясини хәлиқарилиқ өлчәмгә лайиқлаштуруш, «Қутадғу биликни» балағәт илми (риторика, бәдиий нутуқниң стилистикиси – Р. А.) вә тарихий тилшунаслиқ бойичә һәқдадиға йәткүзүп тәтқиқ қилиш илмий хизмәтләр муһим күнтәртипигә киргүзүлүши керәк». Демәк, бизниң алимлиримиз Йүсүп Хас Һаҗипниң бу тәвәллудини өз дәриҗисидә нишанлаш үчүн тәйярлиқларни 2011-жилдин (М. Осман кириш сөзиниң ахириға 1012-йил, 1-айниң 31-күни, дәп язған – Р.А.), йәни сәккиз жил бурун башлиған екән. Ядиңларда болса, 2009-жили бир топ пидакар уйғур яшлириниң күч чиқириши билән миллий мәдәнийитимизниң җанкөйәри Садиқҗан ака Юнусовниң кирилл йезиғида тәйярлиған «Қутадғу биликниң» нәзмий йәшмиси нәшир қилинип, тонуштурулуш мәрасими Уйғур театрида дағдуғилиқ уюштурулған еди. Бийилму йәнә шу Садиқҗан акимиз кирилл йезиғида тәйярлиған «Қутадғу биликниң» нәсрий йәшмиси җумһурийәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизи Алмута шәһәрлик шөбисиниң һамийлиғида нәшир қилинди. Руслан Арзиев, филология пәнлириниң намзити.