• Әхбаратлар еқими
• 18 Наурыз, 2021

Хошнилар

Бәхтишат СОПИЕВ,
“Уйғур авази”

Мәлидә туридиған акамға телефон қилип, апамниң әһвалини билмәкчи болдум.
– Апамни хошниларниң өйигә әкирип қойдум, – деди у.
– Қайси хошна? – соридим, қизиқип.
– Дилбирим һәдәмләрниң өйигә...
– Дилбирим һәдә булту қайтиш болуп кәтти, әмәсму...
– Шундақ. Бүгүн у яқниң туғулған күни еди. Қериндашлири келип, өйигә от қалап, жит салған екән. Хошниларни чақирипту...
Йеза йеридә хошниларниң улуқлуғи мана мошуниңдидә. Өзи йоқ болсиму, хошнилар кирип рәмитиниң, өткән-кәчкәнниң гепини қилип олтириду. Бу әнъәнигә айлинип қалди.
Дилбирим һәдиниң ишигигә қара қулупниң есилғиниға хелә заманлар болди. Һелиму көйүмчан қериндашлири баркән. Уни бир күни Алмутида, бир күни Чонҗида дәп аңлап жүрәттим. Булту раса карантин пәйтидә йеши йәтмиштин өтүп, қайтиш болди. Баралмиғинимға өкүнимән. Рәмити яшлиғидин ағриқниң дәрдини көп тартти. Бу кесәл униңға бала көрүшкиму несип қилмиди. Шуниңға қаримай, йолдиши Рози ака иккиси узақ жил өй тутти. Рози ака 56 йешида жүрәктин кәтти. У колхозда җавапкәр хизмәтләрни атқурди. Уларниң турмушиму наһайити яхши болди. Дилбирим һәдә унниң әң жуқарқи сортидин нан яқатти. Җозисидин сериқ май, татлиқ-турум үзүлмәтти. Өйлири, қора-җайлири наһайити сәрәмҗан болидиған. Пәрзәнт сөйәлмигәнликтинму рәмәтликләр наһайити балиҗан еди. Хошниларниң балилири уларниң өйгә пат-пат жиғилаттуқ. Отунини йерип, сүйини тошаттуқ. Кәмпүтниң есиллирини йәттуқ. Һәр иккилиси бизгә «балам» дәп мураҗиәт қилатти. У вақитларда буниңға анчә ерәң қилип кәтмәттуқ. Күлүшәттуқ. Бая бизни өзиниң балисидәк яхши көрәттекәндә. Һели яхши көрмисун... 
Дадам рәмити Рози акини «маңлай хошнам» дәтти. Чүнки ишиктин чиқсақла, шуларниң өйи көрүнидиған. «Бу хошнилирим қазанлиқ» дәпму қоятти. Бая шу меһмандост дегиникәндә. Тамақни бир күн уларниңкидә, бир күн бизниңкидә ичәттуқ. Улар икки, биз бәзидә бәш, бәзидә алтә болуп киримиз. Көпбалилиқ аилә әмәсму. Товва, Дилбирим һәдә бирә қетим бизгә қапиғини түргән әмәс...
Йәнә бир йеқин хошнимиз Тутра чоң апа. Әсли исми Тудитурағу дәймән. Уни һәммимиз шундақ ататтуқ. Әтигәндә падиға калисини һайдаветип, қайтқанда бизниң өйгә кирип, әтигәнлик чейини ичәтти. Көп өтмәй, уларға Дилбирим һәдә қошулатти. Апам үчи гәпкә киришип, «мәлиниң бешидин кирип айиғидин чиқип» кетәтти. Биз бәзидә охинип кетип, уларни кәдимки радиодин хәвәр аңлиғандәк тиңшаттуқ. Ахшам ким мәс болуп соқушти. Кимниң калиси туғди, ким өйләнди. Қисқиси, йезидики йеңилиқлар. Бая падиға кала жиғилидиған орунда мошундақ йеңилиқларни аңлаттекән. У вақитларда бүгүнкидәк янфон турмақ, өйдә телефон йоқ. У пәқәт колхоз рәиси билән йеза кеңиши рәисиниң өйидила бар еди. Тутра чоң апиниң икки оғли болуп, чоңи армиядин келипла, қайтиш бопту. Иккинчиси Махмут ака. Өп-чөридики ушшақ балилар һәммимиз униңдин қорқаттуқ. Болупму бизниң өйдики үч оғул уни дайим уссул билән қарши алаттуқ... Чоң апимиз ялғуз оғлини әркилитип, Мамуқ дәйдиған. Һәрдайим бизниң өйгә кәлгәндә балисини махтап, «мениң балам гәпкә чечән, башлиқ болиду» дәпму қойидиған. Дурус дәпту. Һазир Мамуқ ака жут башқуруватиду. Жигитбеши. 
Хошниларниңму йеқини билән жириғи болиду. Өйи әң йеқин хошнилиримиз – Пармаш Әхмәт билән Җәннәт муәллим. “Пармаш” фамилияси болсиму, чоң-кичикниң һәммиси уни шундақ ататти. Һәтта бу исим балилириғиму сиңип кәткән. Дадам билән Әхмәт акиниң ариси икки яш. Бир-бириниң етини ататти. Иккисиниң ата-аниси хошна өткән екән. Улуқ Вәтән уруши башлинип, дадам урушқа кетиду. Әхмәт акини аписи әвәтмәйду. Буни аңлиған дадам наһайити хапа болуп, иккиси 60 (!) жил арилашмайду. Биз балилири оғрилиқчә арилишип жүрдуқ. 2001-жили дадам орун тутуп йетип қалди. Әқил-һоши, гепи җайида. Бир күни у апамға: «Маңа Әхмәтни чақирип кириңлар» демәсму! Һәммимиз һәйран қалдуқ. Дадамдин буни Әхмәт акиму күтмисә керәк. У «яқ» демәй кирип, дадамниң бешиға олтарди. Һәммимизниң диққити иккисидә. Гәпни дадам башлиди: «Әхмәт адаш, хошнам, мана мениң қолум, әгәр бәндичиликтә мениңдин өткән болса, кәчүргин. Буниңдин кейин балилирим билән арилиш жүрүңлар, мән...» дәп дадам тәтир қаравалди. Униң хориги үстүн адәм болидиған. Көз йешини көрсәтмиди. Әхмәт ака паңңидә жиғлавәтти. «Йоқ гәпни қой адаш, сәнму яшиғин, иккимизму арилишайли» деди жиға арилаш. Шу күни кечиси дадам мәңгүлүккә көз жумди... Буни аңлиған Әхмәт ака шу күнила балилирини әгәштүрүп, һөкүрәп жиғлап кирип келишти. Шу күндин башлап мунасивитимиз қоюқлашти. Әхмәт акиниң бир гепи ядимда қапту. «Бир-бириңларни тиригиңларда қәдирләп өтүңлар, балилирим» дегән еди у. Дадам 86 йешида, Әхмәт ака 90дин ешип, һаяттин өтти. Һазир балилар атиларниң аманитигә садиқ болуп жүрүватимиз.
Әнди ян хошнилар Әдеқан аға билән Буйрақан тәтениң йоли башқа. Чүнки булар сеғиндуруп киридиған хошнилар еди. Улар мал баққачқа, мәлидә аз туратти. Балилири интернатта туруп оқатти. Язлиғи Чалкөдәгә чиқип кетиду. Улар яйлақтин чүшкән күни – мәйрәм. Қурут, қаймақ, сериқ май, бөлҗүргәнниң вареньеси... Биздин қайтидиғини – шу баяқи көк алма. Болмиса Дилбирим һәдә яки апам ләңмән етип чақириду. Улар аилиси билән әткәнчай ичәтти. Буйрақан тәте бәзидә ләңмән етәтти. Охшитатти. Бизла бешбармақни охшиталматтуққу, әйтәвир. Өй ичи билән уйғурчини бәзи уйғурлардин таза сөзләтти. Бәзидә чеқишип, «Әдеқан аға уйғур» дәп қояттуқ. Һазир әксичә, у мени «қазақ болуп кетипсәнғу», дәйду чеқишип. Заман шундақ...
Өйүмизниң кәйни тәрипидә ялғуз яшайдиған Хасийәт чоң апиниң оқити пүтмәтти. Тиним тапмайдиған. Болупму, әтиязниң кириши билән огородтин чиқмайду. Гайида нәврилирини әкелип ишлитәтти. Гайида хошниларниң балилирини чақиратти. Өзи бәстилик, келишкән аял еди. Бәзидә олтиривелип, кот-кот қилип, хошниларниң һәммисини четидин ләқимини атап туруп, тиллап чиқатти. Апам: «Ерәң қилмаңлар, бу аялниң дәрди бар» дәйдиған. Бу аялниң дәрдини әс киргәндә уқтуққу. У яқниң Нәвирдин исимлиқ оғли армиядин ақ қан ағриғиға муптила болуп, қайтип келип, бир айдин кейин қайтиш бопту. Мана шуниңдин кейин бечарә ана шундақ көп сөзләйдиған боп қапту. Ечилип қалса, беридиған нәрсә тапалмайду...
Йәнә бир хошнимиз Савут Һаким. Байқиғиним, бу кишини Ғалҗатта чоң-кичикниң һәммиси шундақ ататти. Әсли – Һаким Савутов. Аялиниң исми Зәйнәпхан. Биз уларни чоң дада, чоң апа дәп өстуқ. Улар биздин сәл жирақ турғачқиму, кирип-чиқишимиз көп әмәс еди. Дадам: «Улар колхозниң әктиплири» дәп сәл өзини тартатти яки улар биздин өзлирини тартаттиму, қисқиси, гәпниң расти, қоюқ арилишип кетәлмидуқ. Тағимиз Аблемит ака Һаким чоң дадиниң қизи Халидәм һәдигә өйләнгәндин кейинла мунасивитимиз қоюқлашқандәк қилди. Һаким чоң дадиму яш кәтти. У яқ ақ чачлиқ, егиз, келишкән киши болидиған. Өп-чөридики кичик балилар һәммимиз униңдин бәк чөчәттуқ. У яқниң алтә қиз, бир оғли бар. Йәнә бир билидиғиним, Савут Һакимниң көк «Волга» (Газ-21) машиниси бар еди. Хаталашмисам, мундақ машина жутта ялғуз болидиған. Чоң дадимиз колхозда җавапкәр хизмәт атқурди. Бурун Савутовларниң өйи жуқарқи мәлидики әң алдинқи қатарлиқ өйләрдин еди. Қашаси яғачтин ясалған. Деризилири әҗайип чирайлиқ безәлгән. Қизиқ йери, бу өй мошу кәмгичә өз қияпитини йоқатмиди. Униңға қарисам, балилиғим, яшлиғим ядимға чүшиду. Һазир бу өйдә ялғуз оғли Авут ака яшайду. Биз кона өйүмизни бузуп, Авут акиға қариму-қарши йәргә өй салдуқ. Һазир униң билән маңлай хошна. Авут ака наһайити чақчақчи, ичи хушхой бала. Бирлирини дорап, нахша ейтип, бизни зериктүрмәйду. 
...Һазир өп-чөридә чоңлардин апам билән Әуес апай қапту. Ейтмақчи, апам йеңи өйгә көчүп кәлгәндин кейин чоң кочида яшайдиған шу момай билән қоюқ арилишидиған болди. У яқниң йолдиши Муқадыл аға өмүрбойи қой баққачқа, бурун бу аилә мәлидә анчә көрүнмәтти. Ағамизниң өмүрдин өткинигә хелә жиллар болди. Апай балиси билән яшайду. Апам иккиси күндә болмисиму күнләрдә баш қошуп, ич пушуғини чиқириду. 
...Мана бизниң хошниларниң қисқичә «тарихи» шундақ. Ейтсақ, һәммимиз бир-биримизгә хошна. Һәтта қериндаш. Бу һәқиқәт. Амма хошниниң орни бөләк. Шуңлашқа дана хәлқимиз: «Жирақтики туққандин йеқиндики хошнаң әла» дәп бекар ейтмиса керәк. Хошаллиғимизму, қайғумизму бир хошнилар аман болсун!