• Әхбаратлар еқими
• 18 Наурыз, 2021

Икки улуғвар әдип һаятиниң қисмән қисмәтлири

Низамиддин Наваий тәвәллудиға – 580 жил
 

Алмасбек

Аллаһ өзиниң таллиған әлчиси, йәни рәсули Муһәммәд ибн Абдулла (570 – 632-жиллар) арқилиқ инсанийәткә йоллиған муқәддәс китави –Қуръан Кәримниң муқәддимисини Қуръанниң асасий мәзмун-маһийитини өзидә муҗәссәмләштүргәнлиги үчүн “Фатиһә”, йәни “Ачқучлуқ сүрә” билән башлиди. Шуңлашқиму ушбу сүрә “Уммул-Қуръан”, йәни “Қуръанниң аниси” дәпму атилиду. Аллаһ мәзкүр сүриниң 1-айитини: ” Әлһәмду лилләһи рәббил аләмин”, йәни «Барлиқ алқиш вә мәдһийә пүткүл аләмниң яратқучиси Аллаға мәнсүп» дегән ибарә билән башлиди вә өзиниң чәксиз шәпқәтлик һәм меһриван екәнлигини ейтип; “Мәлики йәвмиддин”, йәни өзиниң “Қиямәт күниниң Хақани» екәнлиги билән инсанийәтни агаһландурди. Дәрвәқә, барлиқниң, йәни материяниң көләми вә түзүлүшчанлиғини, һәр түрлүк маддий системилардики шәйъиләрниң биллә моҗутлуғини яки янму-ян җайлишишини һәм уларниң өзара тәсирини ипадилигүчи макан вә барлиқ җисимлар моҗутлуғиниң даимийлиғини вә һаләтләр өзгиришиниң, алмишишиниң изчиллиғини, һәрикәтниң давамийлиғини ипадилигүчи заманниң (вақитниң) өзара өтүмлүк мунасивитини өз дәвригә нисбәтән яхши чүшәнгән әлламилардин бири Әбу Насир Муһәммәд әл-Фараби (870 – 950) еди. У илмий асаста “Алий Қудрәт”, йәни Худа тоғрисидики өзигә хас тәлиматини илгири сүрди. Униңчә, чәксиз маддий аләм – уюл моҗудийәттин ибарәт. Аллаһ – моҗут барлиқ шәйъиләрниң Иптидаси, башқа вуҗутлар униңдин җулалиниши (эманация) асасида келип чиқиду, униң ахирқи басқучи - материя. Өз дуния қаришида Оттура әсир Шәриқ-ислам пәлсәпәсидә кәң қоллинилған әл-истиқсат пәлсәпий категориясини оттуриға қойған. У маддий унсурларни: От, Су, Топрақ (йәр) вә Һавани ипадилигән. Шу асаста Фараби пүтүн моҗудатни сәвәп вә ақивәт мунасивәтлири билән бағланған 6 дәриҗә-сәвәбиятқа тәхсимлигән: I. Аллаһ — әс-сәвәп әл-әввәл; 2. Асман җисимлири – әс-сәвәп әс-саний; 3. Әқил – әл-әқил әл-фәал; 4. Җан — әл-нәфис; 5. Шәкил – әс-сүрәт; 6. Материя – әл-мадда. Фарабичә, булардин Аллаһ — Вәҗуди ваҗиб, йәни Зәрурий моҗутлуқ — у һечким вә һечнәрсигә муһтаҗ әмәс. У роһий һаләттә (Аләмий Роһ) өзлүгидин вуҗутқа кәлгән. У әбәдий. Қалған бәши: әқил, җан, шәкил, материя вә асман — вуҗудий мүмкин. Бу дәриҗиләр бир-бири билән сәвәп һәм нәтиҗә арқилиқ бағлиниду (3. 130). Фарабиниң Аллаһ вә Аләм тоғрисидики ушбу тәлиматини Ибн Сина (980 – 1037) өзиниң ”Моҗудатниң тәсниби тоғрисида рисалә” (“Рисаләтун фи-моҗудат”) намлиқ әсәридә йәниму әтраплиқ изаһлиғач, у әшу оттура әсир ислам суфизмида вуҗудиюн – пантеизм тәлиматиниң барлиққа келишигә асас болған. Ушбу тәлимат бойичә, Аллаһ билән реал барлиқ (материя) бирпүтүнлүккә егә вуҗут – пүткүл моҗудатни тәшкил қилиду. Аллаһ билән моҗут аләмни бир-бирисиз тәсәввур қилиш мүмкин әмәс, улар сәвәп вә ақивәт, йәни нәтиҗә негизидә бир-бири билән узвий (органикилиқ) бағланған. Нәтиҗидә рационализм, йәни билишниң бирдин-бир мәнбәси – Әқил дәп қариғучи тәлимат вә инсанпәрвәрликни (гуманизмни) өзигә сиңдүргән вуҗудиюн (пантеизм) еқими пәйласоплар, әдип вә шаирларға өзлириниң кәламизм йәни тәңрилик тәлиматқа ят илғар ой-пикирлирини илгири сүрүштә дәстүрлүк роль ойниған. Вуҗудиюн тәлимати әшу оттура әсирниң өзидила, тутунған мәвқәсигә қарап, “оң” (мутәәссип, мистик) вә «сол» (илғар, прогрессив) дегән икки чоң еқимға бөлүнгән. Мәлум мәнада, Фараби, Баласағуний, Ибн Сина, Наваий, Абай вә башқиларниң дунияқаришини әшу иккинчи еқимға мәнсүплишимиз мүмкин. Хусусән, Наваий һәм Абайниң җәмийәтқариши, кишилик – дунияқариши, инсанпәрвәрлик туйғулири өз алаһидилигигә егә илимдур.
 

– Бизчә, барлиқ моҗудат өзлириниң вуҗутқа келишидики қайсиду-бир сәвәпләргә, уни билишкә өзидә еһтияҗлиқ сезиниду. Аләмниң пәрвәрдигарини йәни Яратқучисини әйнән тепиш бәкму тәс, әлвәттә. Мабада, биз уни тапқан һаләттиму, у тоғрилиқ һәммигә бәтәпсил сөзләп беришниң һаҗити йоқ.
Платон (м.и. 428 – 347-жиллар).

 I. Тәвәллуд вә тәлим тәһлили

Низамиддин Наваий қедимий Хурасан өлкисиниң астанилиридин бири болған Һират шәһиридә 1441-жили 9-февраль күни дунияға кәлгән болса, Ибраһим, йәни Абай заманисидики Шәмәй вилайитиниң Қаравул қишлиғиға қарашлиқ Қашқабулақ қишлиғида 1845-жили коничә 10-август күни тәвәллуд тапқан.
Низамиддин Наваийниң атиси Ғиясиддин-Кичиккинә баһадир төмүрийләр ханиданлиғидин Байсунқур Мирзиниң оғли Әбулқасим Бабур Мирза (1422 – 1457) һөкүмранлиғи дәвридә (1452 — 1457-жиллар) униң ордисида хизмәт қилип, кейинчә, Хурасан (һазирқи Иранниң шәрқи вә Авғанстанниң ғәрбий вилайити) өлкисидики Сәбзәвар шәһириниң һакими (І453-жилдин) лавазимида ишлигән. Ибраһимниң атиси Қунанбай Өскенбаев (1804 – 1886) шу чағдики Тобиқти болусини 1834 — 1856-жиллири башқуруп, кейинчә, Қарқаралы округиниң аға султани (правитель) мәнсивидә хизмәт қилған.
 Демәк, һәр икки әдип әл башқуруп, өз заманисидики кишилик җәмийитиниң иҗтимаий вә ихтисадий-сәясий һаятидин хәвәрдар; адәмләр вә һәрхил улус һәм руңлар ара йүз берип туридиған һәрхил еғир-йеник вақиә-һадисиләргә беваситә арилишип, уларға нисбәтән, мүмкинқәдәр, адаләтлик һөкүм-пәрманларни җарий қилиш һоқуқ һәм имтиязлириға егә ақил атилар аилисидә туғулған. Улар өз атилириниң Атиға мунасип изгү пәзиләтлиригә, әл-жутқа нисбәтән тутқан иҗтимаий-әхлақий мунасивәтлиригә, адимийлик хусусийәтлиригә өткүр зеһин билән зәң селип, мәғруранә өсүшкән. Һәр иккила әдип, әшу илимға ихласмән өсмүрлүк чағлириниң өзидила, адаләт вә сахавәтни, рәзиллик вә қабаһәтни, җасурлуқ вә шиҗаәтни, илғарлиқ вә хурапәтни өз көзлири билән көрүп, туйғун қәлб қатламлиридин өткүзүп, балағәт йешиға йетишкән.
Дәрһәқиқәт, һәр икки әдипниң әшу өсмүрлүк чағлирида көрүп-билгәнлири, көңүлгә түккәнлири, кишилик җәмийити вә заман әһлигә нисбәтән муһәббәт вә нәпрәт туйғулириниң ойғиниши, әшу әқил вә тәдбиркар атилар устазлиғидики һаят мәктивиниң тәлим-тәрбийиси – М.Горький тәдбиридики “Өмүр университети” болғанлиғи чәксиз. Кейин келип, Низамиддин Наваий:
– Гаһи таптим фәләктин натаванлиқ, 
Гаһи көрдүм замандин камранлиқ.
Бәсе, иссиқ-савуқ көрдүм заманда,
Бәсе, аччиқ-чүчүк таптим җаһанда, –дәп күйлисә, униң қуддус роһини өзигә пиру устаз тутқан Ибраһим-Абай:
– Яшлиқта бәк шох өстүм, ғәмдин жирақ,
Тәдбир вә тәһдиткиму яқтим чирақ. 
Әртә ойғандим, ойландим, йетәлмидим,
Җәбру-җапа көп көрдүм әлдин бирақ, – дәп язиду әпсуслиниш билән. Дәрвәқә, Наваий өз бешиға чүшкән натаванлиқ, йәни аҗизлиқ, мискинлик вә күлпәтләргә, гаһ камранлиқ, йәни мәхситигә еришкән, әлгә хизмәт қилиш мәртивисигә йетишкән изгү дәқиқиләрниң асасий сәвәпкари – Пәләк Худа/ екәнлигигә ишарә қилиду. «Сандалмамен күн кешкен” – зайә кәткән нәвқиран яшлиғиға өкүнгән Абай ечинишлиқ өз тәғдириниң баш сәвәпкари: “Өзи ермей, ерік бермей» хару-зар қилған юрт, әбгарлашқан әл екәнлигигә әмин болди. Әйнән шундақ һаятий һаләтни:
 – Зар җисмимга әналар кәлди,
Тәлбә бешимға балалар кәлди.
Чәрх яғдурди маңа тийғи ситәм,
Бәлки дәвран һәму дәвран ели һәм, –
териқисидә тәсвирлигән Наваий, өз җисмиға әналар — азабу-оқубәтләр, бешиға дәрду-балалар йәткүзгәнләр, йәнила әшу Чәрх, йәни чөргиләп турғучи каж, пәләк, өзгирип турғучи көк-асман, илаһий қисмәт; дәвир вә дәвран әһли – адәмләр екәнлигини көрди вә көйүнди. Аянки, ушбу орунда һәр икки шаир нәзәрдә тутқан «юрт» (җамаәт), “әл” вә “көп” бир очум феодалларниң – һөкүмдарларниң, өмиру султанларниң, бий-болусларниң, байларниң вә мутәәссиб (извер) руһанийларниң питнә-пасат, иғва-маламәтлиригә ишәнгән һәм уларниң иш-һәрикәтлирию һәрбир сөзини “һәқиқәт” дәп чүшәнгән бир түркүм авамлар, әқил билән батурға, надир билән шаирға төһмәт ташлирини етишни ата кәспигә айландурған, өзлириниң кимлигини билмигән наәһли наданлар еди.
– Төңкеріліп қүбылған журт бір — сағым,
Шынға шыңдап қоса алмас ынтымағын. 
Көптің аузын күзетсең, күн көрмейсің,
Өзіңді өзің күзет, кел, шырағым! –
дәп тәлим бәргән Абай нәздидики “юрт” билән “көп”, йәнила әшу авам әл, алданған хәлиқ.
Аянки, исламда: «Әл-исмә тәнзилу мин әс-сәма”, йәни “Исимму көктин-самадин чүшиду”, йәни илаһидур, дегән әқидә бар. Абайниң әзән чақирип қоюлған хас исми – Ибраһим. Бу — муқәддәс Тәврат, Инҗил вә Қуръанда пәйғәмбәр сүпитидә етирап қилинған шәхс. Ривайәтчә, әшу Ибраһимдин төрәлгән оғуллар: Исһақ — йәһудийларниң; Исмайил – әрәпләрниң бовиси һесаплиниду. Қуръан Кәримниң 14-сүриси “Ибраһим” дәп атилиду. Ушбу сүриниң 1-айити: “Бу сизгә, адәмләрни, пәрвәрдигарларниң изин-ирадиси билән, зулмәттин нурға – қудрәт вә һәмдусәна егиси болған затниң йолиға – елип чиқишиңиз үчүн назил қилинған китаптур” дегән сөзләр билән башлиниду. Әнди, Ибраһим әләйһиссаламниң “Пәйғәмбәрләрниң атиси» дәп атилишини нәзәрдә тутсақ, у чағда, Абай хас исминиң нәқәдәр Илаһий екәнлиги йәниму рошәнлишиду. Пәйғәмбәранә салаһийәткә егә болған Ибраһим – Абайниңму әсли муддиаси — җаниҗан өз хәлқини, ундин өтүп, пүткүл уйғур-түрк дуниясини, инсанийәтни зулмәттин нурлуқ дунияға чиқириштин ибарәт еди. Униң Толық Адам — Камил Инсан концепциясиниң негизидә Фараби нәзәрдә тутқан әшу нурәпшан фазил җәмийәт вә униң аңлиқ пухралири моҗут еди.

2. Сәмәрқәнт вә Шәмәй илимгаһлири тәпсили

Наваийниң аилә-тавабиатиға һамийлиқ қилған Әбулқасим Бабур Мирза вапат болғандин кейин (1457-жил), Хурасан өлкисиниму өз илкигә алған, Султан Һүсәйн Байқараниң әшәддий дүшмини, Султан Әбу Сәид (1424 –1469) Низамиддин Наваийни Һираттин Сәмәрқәнткә сүргүн қилиду. Бу вақиәни Султан Һүсәйн Байқараниң хас әмирлири тоғрисида тохталған Заһириддин Муһәммәд Бабур өз әсәридә: «Йәнә Әлширбәк Наваий еди, беги әмәс еди, бәлки мусаһиби еди, кичиклигидә һәммәктәб екәндурләр. Хусусийити бисяр екәндур. Билман, ни җәримә билә Султан Әбу Сәид Мирза Һиридин ихраҗ қилди. Сәмәрқәнткә барди, нәччә йилким, Сәмәрқәнттә еди. Әһмәд Һаҗибәк мурәббий вә муқәввиси еди”, – дәп язиду (“Бабурнамә” Ташкәнт – І948, 198-бәт).
Демәк, Әлишер Наваий Һиратни пайтәхт қилған (Әбу Сәидтин кейин Хурасан өлкисиниң һөкүмдари Султан Һүсәйн Байқара (1438 – 1506) билән мәктәпдаш, муһасиб – сөһбәтдаш, дост болушқан, Шу сәвәп: Наваийниң Һиратқа қайтип келишидин хурсән болған Һүсәйн Байқара уни ордисиға чақирип, мөһүрдарлиқ вәзиписигә қойиду. Көп өтмәй, дөләт хизмитидин көрә, иҗадийәтни артуқ билгән Наваий истипаға чиқиду. Шундақ болсиму, қәдинаслиқ һөрмитини әла билгән Султан Һүсәйн Наваийға әмирлик унванини берип (1472-жил), уни өзигә йеқин тартиду.
Дәрвәқә, Наваий Сәмәрқәнттә сүргүнлүктә, мусапирлиқта жүргинидә, униңға мурәббий, йәни тәрбийичи һәм муқәввий, йәни ярдәм вә мәдәт бәргүчи шу чағдики Сәмәрқәнтниң һакими Әһмәд Һаҗибәк дегән адәм болиду. Сәмәрқәнтни бир қәрин, йәни оттуз жилдин артуқ мустәқил дәриҗидә башқурған бу киши тоғрисида Бабур бирқанчә сәмимий инкаслирини йезип қалдурған. Шулардин бири өз атиси Умәршәйхниң хас әмирлиридин, бир мәзгил Әнҗан шәһириниң һөкүмдари болған Һафиз Муһәммәд тоғрисида төвәндикиләрни язиду: “Йәнә бири Һафиз Муһәммәдбәк Долдай еди, Султан Малик Қәшқәрийниң оғли Әһмәд Һаҗибәкниң иниси еди” (29); йәнә “Мир Әлишер Наваий Һиридин (йәни Һираттин) Сәмәрқәнткә кәлгән фурсәтләрдә, Әһмәд Һаҗибәк билә болур еди, Султан Һүсәйн Мирза падиша болғандин кейин Һиригә кәлди» (37).    
Әһмәд Һаҗибәкниң атидарчилииғида болған Низамиддин Наваий Сәмәрқәнттә әшу заманниң мәшһур фәқиһшунаси, йәнә ислам һоқуқшунаси, әрәп тили һәм әдәбиятиниң атақлиқ билимдани Хуҗа Фәзлуллаһ Әбуләйсийдин тәлим алиду. Балилиқ чеғида, музыкидин, Хуҗа Юсуф Бурһандин алған саватини, әндиликтә, даңлиқ сазәндә вә бәстикар (композитор) Дәрвиш Әһмәд Сәмәрқәндийдин дәрис елиш билән техиму толуқтуриду. Әлламә Әбуләйсий мудәррислик қиливатқан мәдрисигә қатнап, илим тәһсил қилиш билән биллә, Әһмәд Һаҗибәк уюштурған шаһанә әдәбий әнҗуманларға қатнишип, әшу заманниң атақлиқ алиму пазиллири, әдип вә шаирлири, җүмлидин Дәвләтшаһ Сәмәрқәндий (1436 – 1495), Абдурәззақ Сәмәрқәндий, Җәлалиддин Фәзлуллаһ Сәмәрқәндий, Улайиддин Шаший, Мәһмуд Тархан вә Улуғбәк билән мәктәпдаш өткән пешқәдәм мудәррис Муһәммәд Алим Сәмәрқәндий кәбиләр билән сөһбәтдаш болиду. «Улуқ Наваийниң замандиши болған”, ислам дәвриниң дегидәк 500 жили ичидә Мавәрауннәһир, Хурасан вә әрәп мәмликәтлиридә яшап-иҗат қилған 150 нәпәр шаир вә әдипниң паалийити йорутулған (312) әшу Дәвләтшаһ Сәмәрқәндийниң «Тәзкирәт уш-шуара» («Шаирлар тәзкириси») намлиқ әсәри һәққидә бәтәпсил мақалә язған академик Бөрибай Әһмәдов (1924 – 2002) өзиниң «Тарихдан сабоқлар» (Ташкәнт – 1994) намлиқ китавида: «Тәзкиридә кәлтүрүлгән шаирларниң әсәрлири Шәриқ классик әдәбиятиниң йөнилиши, униң тәрәққият йоллири, классик Шәриқ шеирийитидә кәң қоллинилған қәсидә, ғәзәл, рубаий вә һәҗвий жанрлириниң пәйда болуши вә риваҗлиниши; тәрсеь, тәҗинс, тәрҗибәнд, мурәббә охшаш шәккиплирини үгиниш вә йеңичә тәтқиқ қилишта муһим роль ойнайду» дәп язиду (314).
 Низамиддин Әлишер Наваий һәр сәпәр Сәмәрқәнттә болғинида (тәхминән 1462 – 1469-жиллар), униңға худди атиси кәби һамийлиқ қилған әшу Әһмәд Һаҗибәк ибн Малик Қәшқәрий өзиму «Вәфаий» тәхәллусида иҗат қилған шаир еди. Бу адәм тоғрисида атақлиқ наваийшунас, академик Ваһид Заһидов (1914 – 1983) өзиниң «Улуқ шаир иҗадиниң қәлби» (Ташкәнт – 1970) намлиқ чоң монографиясиниң 63-бетидә: «Хусусән, Әһмәд Һаҗибәг Сәмәрқәнттә бәзи тәрәққийлиқ ишлирини әмәлгә ашурған, у шаир һәм болуп, хелила шеирлар язған. Наваий өзиниң «Мәҗалисун-нәфаис» («Нәписләр мәҗлислири”, 1491-жили йезилған) намлиқ әсәридә бу адәм тоғрисида сөзләп, униңға интайин жуқури баһа бериду, уни йеқимлиқ шеирлар муәллипи, дилкәш, әхлақлиқ, мулайим сөзлүк, илтипатлиқ вә баһадир шәхс еди, дәп тәрипләйду», – дегән өз мәмнунийитини изһар қилиду.    
Хулләс, Әмир Низамиддин Наваийниң Сәмәрқәнттә өткән яшлиқ дәври, униң билими вә иҗадий камалитидә муһим басқуч болиду (1. 248).
 Авулда Ғәбитхан моллидин тәлим алған Ибраһим (Абай), аридин анчила өтмәй, Шәмәйдики асаси XIX әсирдә селинип, ислам суфизм тәлимати вә Шәриқ классик әдәбиятиниң йетүк билимдани, атақлиқ өлима Әһмәт Риза һамийлиғи билән тәсис қилинған мәдрисигә оқушқа чүшиду. Әпсуски, биз мәзкүр мәдрисә вә мудәррис Әһмәт Риза һәм әшу дәвирдә Абайға иҗтимаий вә тәбиий пәнләрдин дәрис бәргән ахун-өлималар, мудәррисләр тоғрисида һечнәрсә билмәймиз...
 Ушбу билим дәргаһида, тәбиәтән өткүр пәм-парасәтлик, отлуқ ихтирасқа егә болған өсмүр Абай, ислам әқидилири билән бирқатарда, Шәриқ классик әдәбиятиға пүтүн вуҗуди билән қунт қойиду. Өз қәлбидә шеирийәткә нисбәтән тилсим бир туйғу ойғанғанлиғини туюнған Ибраһим:
– Фузулий, Шәмсий, Сәйқәлий,
Наваий, Сәъдий, Фирдәвсий,
Хуҗа Һафиз – бу һәммәси,
Мәдәт бәр, я, шаирий пәряд!—
дәп, уларниң қуддус роһлириға илтиҗа қилиду, мәдәт тиләйду.
 Дәрвәқә, өз заманисида: «Шәриқ шеирийити асминида ярқин йәттә юлтуз – Фирдәвсий, Әнвәрий, Сәъдий, Низамий, Румий, Һафиз вә Җамий- бар» екәнлигини ейтип, һәтта: «Башқа аләм, йеңи адәм қайтидин түзмәк керәк» дегән Хоҗа Һафиз Шеразийға (1300 — І389): «Ва дәриха, ейтқин, Һафиз, саңа қандақ тәң келәй?» дегән илтиҗа билән мәхсус шеир беғишлиған улуқ немис шаири Иоганн Вольфганг Гете (1749 – 1832) Шәриқ классик әдәбиятиниң тилсим қудритини йүксәк баһалиған, әшу бүйүк намайәндиләрни өзигә устаз тутқан. Әнди, әшу Гетениң «Қараңғы түңде тау қалғып”» мисраси билән башлинидиған икки бәндлик мәһзун (унылый) шеирини ана тилиға тәрҗимә қилип, униңға музыка бәстилигән Абай екәнлиги сизгиму мәлум.
 Талип Ибраһимниң Шәриқ классиклириға нисбәтән әшу пак тиләк, сәмимий илтиҗасиниң биринчиси — Аллаһ, иккинчиси, әшу муқәддәс роһларниң илтипати билән иҗабәт болғанлиғиға, бүгүнки күнлүктә, дуния әдәбиятиниң төригә өткән шаир Абайниң нурлуқ симаси өзи шаһид.
Абайниң шаиранә истедатиниң шәкиллинишидә вә камаләткә йетишидә, бәдиий тәпәккүр иқтидариниң йүксилишидә мурәббийлик амил болған үч иҗадий мәнбә тоғрисида тохталған улуғвар Мухтәр Әвезов: “Буниң биринчиси – қазақ хәлқиниң әлмисақтин жиғип, вайиға йәткүзүп кәлгән өз даналиғи – хәлиқ еғиз әдәбиятиниң дурданилири ғәзниси. Шаир Абай ушбу ғәзнидин нурғун нәрсә елип, щу арқилиқ өз шеирийитини тәкәммуллаштурди;
Иккинчи бир илик сунған мәнбәси – әрәп, парс вә түрк тилидики шәриқниң көркәм классик поэзияси;
Үчинчи бир беқияс сәньәт, мол озуқ алған мәһсулдар мәнбәси – рус хәлқиниң мәдәнийити вә шу арқилиқ Европа мәдәнийити болди. Мошу ахирқи мәнбәгә пүтүн вуҗуди билән киришкән Абай — өз замани үчүн һәм йеңи тарих, һәм йеңи тарихниң муқәддимиси, һәм истиқбаллиқ йеңи мәйдан болди», – дәп язди (9). М.Әвезовниң мәзкүр тезиси, униңдин кейинки, барлиқ абайшунаслар үчүн дәстүр болғанлиғи һәммигә аян.
Дәрһәқиқәт, Ибраһим тәһсил көргән әшу билим дәргаһиниң муддәрислири, бизниң нәзәримизчә, асасән, татар миллитигә мәнсүп кишиләр болғанлиқтин (уларниң өзлиригә чоғ тартишини көз алдиңизға кәлтүрүң!) әшу дәвирдики татар әдип-мәрипәтпәрвәрлиридин Қәюм Насирий (1825 – 1902), Абдуҗаббар Қәңдәлий (1797 – 1860), өмридә 30дин артуқ әсәр язған Шиһабиддин Марҗаний (1818 – 1890) вә «Россия шәриқшунаслириниң атиси» шәрәпнамиға муйәссәр болған әзәрбәйҗанлиқ Казимбек Мирза Муһәммәд Әли (1802 – 1870) вә башқиларни Абайниң билиши вә қисмән болсиму әсәрлирини оқуған болуши мүмкин. Мухтәр Әвезов «Шиһабиддин Марҗанийниң әсәрлиридин башлап, кейинирәк чиққан ялған йеңилиқ, динпәрәс сахта сәясәт «илмий» исламчилиқ, түркчилик (панисламизм, пантюркизм) тәрғибатлириниму Абай билгән», дәп язди («Абай тағылымы» Алматы – 1986, 11-бәт). Ваһаләнки, әлниң һәм милләтниң парлақ истиқбалини ойлиған Абай ундақ сахта сәпсәтә, тәкәббур тәлиматларни қоллимиғанлиғини, улар билән бир сәптә қәдәм қоймиганлиғини алаһидә тәкитлиди.
 Илавә териқисидә ейтип өтидиған бир гәп: Әзәрбәйҗан алими әшу Ка- зимбек Мирза (Александр Қасимович) өз заманисидики Алтун Орда һөкүмдари (сәлтәнити 1380 – 1398-жиллар), Җоши әвладидин Тутхуҗа Оғланниң оғли Тохтамишханниң (1350 – І406) 1377– 1392-жиллири Литвани сориған, кейин 1386-жилдин етиварән мәзкүр мәмликәтни истила қилғач,  Польшаниң қирали (короли) сүпитидә һөкүмранлиқ қилған Владислав Ягайло (1350 – 1434) намиға йоллиған, қәдимки уйғур хети билән пүтүлгән мәктүпни оқуп, мәзмунини изаһлиған. Шу арқилиқ алим өзиниң “Уйғурлар һәққидә тәтқиқатлар” (1841) намлиқ әсәрини язған.
Демәк, Ибраһим, әшу Шәмәй мәдрисисидә тәлим елип жүргән өсмүрлигидә, әрәп вә парс тиллиридин мәлуматлиқ болуш билән биллә, өзлүгидин рус тилини үгиниши, абайшунаслар һәқлиқ рәвиштә қәйт қилишип келиватқинидәк, шәһәр китапханисида, Петербург вә Харьковтин сүргүн қилинған Е.Л. Михаэлис (1841 – 1913) һәм Н.Э. Долгополов (1857 – 1922) билән тонушуп, улар билән сөһбәтдаш болуши — униң иҗтимаий вә бәдиий тәпәккүриниң йетилиши һәм йүксилишидә асасий амиллардин болғанлиғи чоқум.
Низамиддин Наваийму Хурасан өлкисиниң һөкүмдари Обулқасим Бабур Мирза ибн Байсунғур (1422 – 1457) һамийлиғида, Мәшһәд шәһиридә истиқамәт қилған жиллири мәнтиқ (логика), пәлсәпә, риазийәт (математика) вә башқа пәнләр билән шуғулланған. Фирдәвсий, Низамий, Хусрав Деһләвий, Сәъдий Шеразий, өзимизниң Әтаий, Лутфий вә башқа әдипләрниң әсәрлирини қунт билән үгинишкә киришиду (364). 
Наваий бу шәһәрдә заманисиниң атақлиқ әдиплиридин  Сәид Һәсән Ардашир һәм өзи «Шәмсул-милләт» («Милләтниң қуяши») дәп атиған Пәһливан (Палван) Муһәммәд ибн Әбу Сәйид билән тонушуп, кейинчә, аға-иниләрдин болуп кетишиду. Наваий өзиниң 1491-жили йезип, 1498-жили қайтидин толуқтуруп, тәһрирлигән “Мәҗлис ун-нәфаис” (“Нәфисләр мәҗлислири”) намлиқ әсәридә: “Сәйид Һәсән Ардешир – бу фәқиргә ата мәсабәсидә (орнида) ерди... Бу фәқир түрк вә сарт (Наваий нәзәридики “сарт” аталғуси – парс-таҗик тиллиқ хәлиқләр; көчмән түркийләр уқумида у – содигәрләр, олтирақлашқан шәһәр аһалиси) арисида андин тәмамрақ (алимрақ, пазилрақ) киши көрмәйдурмән... Иккилиси тил билән (парс вә түрк) гаһ-гаһи нәзм әйтур ерди» (десә; Пәһливан Муһәммәдниң атақлиқ пәйласоп, музыкишунас һәм бәстикар болғанлиғини тәкитләйду. Бу затниң намиға язған “Һаләти Пәһливан Муһәммәд” намлиқ әсәридә (1494): униң «Чаһаргаһ» вә «Сегаһ» дәп аталған мәшһур әмәлләрни, йәни күй вә нахшилар түркүмини иҗат қилғанлиғи, улар шунчилик нәфис, мулайим вә йеқимлиқ болғанлиғи үчүн Ирақ, Хурасан һәм Сәмәрқәнт вилайәтлиридә уларни билмәйдиған нахшичи вә сазәндиләрниң йоқлуғини қәйт қилиду (109). Дәрвәқә, Шәшмәқом (Алтә муқам) тәркивидә бәшинчи муқам – Сегоһ; Он икки муқам системисида: 4-муқам – Чаригаһ, 11-муқам — Сегаһ екәнлиги муқамшунас-сазәндиләргә яхши мәлум. Буларниң Пәһливан Муһәммәдниң әшу иҗадий әмәллиригә тарихий алақидарлиғини ениқлаш - сәнъәтшунас һәм муқамшунаслар үлүшидә, әлвәттә.
Низамиддинниң балилиқ дәвридә аниниң меһригә қанмай өскәнлигини, әлвәттә, илаһий аччиқ қисмәт дәп җорисақ, униң өсмүрлүк чағлири илим вә шеирийәткә ихлас қойған ана җәмәт тағилири – Кабулий тәхәллуслуқ Мир Сәид вә униң Ғерибий тәхәллуслуқ иниси Муһәммәд Әлийниң мурәббийлигидә, нәвқиран яшлиғи – пүткүл Хурасан өлкисиниң һөкүмдари, шаир тәбиәтлик Обулқасим Бабур Мирза (1422 – 1457) ордисида, Сәмәрқәнттә – ушбу шәһәр һәм вилайәтни 30 жилдин артуқ мустәқил дегидәк башқурған шаир-һөкүмдар Әһмәд һаҗибәк ибн Малик Қәшқәрий һамийлиғида өткәнлиги мәлум. Демәк, Низамиддин балилиқ, өсмүрлүк һәм яшлиқ чағлирида әшу дәвирдә моҗут болған барлиқ пәнләрдин дәрис елиш, өз билимини күндин-күнгә, жилдин-жилға тәкамуллаштуруш йолида барлиқ имтияз вә имканийәтләргә егә болған. Өзи һәм замандашлири тәкитлигинидәк, униң 4-5 яш гөдәклигидә 50 миң бәйт, йәни 100 миң мисра шеирни яд алғанлиғи, әшундақ аиләвий имканийәт һәм хатирҗәмликниң ярқин бир ипадисидур.
Әнди Низамиддин Наваийниң парс-таҗик әдәбиятиниң бүйүк классиги Абдурахман Җамий (1414 – 1492-жиллар) билән тонушуши, униң һаяти һәм иҗадийити йолидики алаһидә бир һадисә екәнлиги сөзсиз. Җамийниң қейинатиси вә При Сәъдиддин Қәшқәрий (вапати һ. 860, миладийә 1455 – 1456-жиллар) өз заманисиниң атақлиқ суфистлиридин бири еди. 

(Давами бар).