• Әхбаратлар еқими
• 16 Маусым, 2021

Ана жутниң асмини егиз

...Уйғурниң һәммисила допа киймәйду. Һәр һалда допа кийидиған башқа милләтләрму аз әмәс. Йәни, допа кийсила уйғур әмәс, дегән сөз. Униң үстигә гәп допида әмәстә. Шу допини кийип жүргән башта! Ундақта җиң уйғурни қандақ тонуғили болиду? Хәлиқтә “Жутиға қарап, адимини тони” дегән нәқил моҗут. Нәқ гәп. Бир тонушум бар. Яш пәрқимиз хелә чоң болсиму, ака-укидәк иҗил-инақ илпәт болуп өтүватимиз. Шәхсән, униң допа кийип жүргинини көрмидим. Бирақ һәр қетим ағиниләргә “Уйғур дегән әйнә нәқ шундақ болуши керәк” дәп у адәмниң әл-жути үчүн қиливатқан миннәтсиз еқидисини мончақтәк тизип ейтиштин зерикмәймән. Бирәрсиниң қулиғиға сиңип қалса, һәҗәп әмәс.
Исим-шәрипи әл ағзидин чүшмәй жүргән әзимәтләр тола. Бир қизиғи – бу хәқ уларниң һәммисинила “яхши” дәп кәтмәйду. Болупму, аброй-атаққа хумар адәмләр, ахири, әл-жут, тарих алдида “һәқиқий” баһасини алиду. Айримлири нәпрәткә учрайду. Йәнә бир хил адәмләр барки, бешини ичигә тиқип, һечкимгиму шә салмай, өзиниң қәрзи-пәрзини ада қилиду. Бирсигә маддий ярдәм бәрсиму, “исмимни атимаңлар” дейишиду. 
Һелиқи акамдин: “Сөзүңниң ураниға вә тонушлириңниң гепигә қариғанда, хелә әҗриң бар охшайду. Қандақ мукапатларға ериштиң” дәп сорисам: “Өмрүмдә аддий пәхрий ярлиқму елип көрмәптимән” дәп күлиду.
Худавәди Имамзаров Уйғур наһийәсиниң Ғалҗат йезисида туғулуп өсти. Униң әҗдади, теги-тәкти мошу жуттин. Тәғдир тәқәзаси билән бирдә чегариниң у, бирдә бу тәрипидә, заманға бола, һәрхил түзүмдә яшисиму, адәмлири задила өзгәрмиди. Баяқидәкла инақ, тиришчан, өм. Өткән әсирниң ахирилирида йүз бәргән өзгиришләр түпәйли, униңму бәрикити чайқилип, көплигән аилиләр, болупму яшлар әвладиниң ғемида шәһәр вә униң әтрапидики йеза-кәнтләргә көчүшти. Бу тәбиий җәриян, башқа жутларму буниңдин истисна әмәс. Буниңдин һечким зиян көргини йоқ. Жут чөлдәрәп, ташлинип кәтмиди. У һелиму көкләп, яшнаватиду. Униңға зогула болуватқанлар болса, чәттә жүрсиму, ана жутини бир дәқиқигиму унтумай жүргән, киндиги туғулған жутиға мәккәм чигилип кәткән нотиван пәрзәнтлири. Худавәди ака әйнә шу сирттики ғалҗатлиқларниң беги, жигитбеши болуп он жилчә меһнәт қилди. Һазирму һөрмәтлик ақсақили, несиһити, йол-йоруғи билән һимирлишип жүриду.
– Мән әс киргәндин бери қедимий жутумиздики өмлүк, бирликни көрүп өстүм. Адәмләр көңлидә кир сақлимай, бир-биригә мәдәтләшсә, тағниму өрүветидекән. Есимдә, бала чағлиримда жутумизниң адәмлири һашар қилип мәктәп салди. У чағларда колхозни Әсқәр ака Қасимий башқуратти. Шу кишиниң тәшәббуси, уюштуруши билән тез-арида мәктәп қәд көтәрди. Йенида интернат. Хошна йезиларниң балилири шу йәрдә йетип оқуйдиған. Заман қис болсиму, бәндиниң пәйли кәң болса, задила кам болмайдекән, – дәйду сөһбәтдишим гәпара. 
Гөдәк чеғидин әйнә шундақ хисләтни туғ қилған Худавәди Имамзаров пүтүн һаяти яшларниму шуниңға үндәп келиватиду. Шәхсән өзи үлгә болуп, алди билән көпниң ишиға ярдимини қилиду. Ақивәт яман болмиди. Ғалҗатта кона мечит ремонтлинип, һазир нәзир-чирақ өткүзидиған бенаға айланди. Йеңи мечит қәд көтәрди. Жуттики Улуқ Вәтән урушидин қайтмиған җәңчиләргә орнитилған ядикарлиқ йениға аман қайтип, кейин қайтиш болған ата-бовиларниң исим-шәрипи йезилған хатирә таш орнитилди. “Өлүк рази болмай, тирик бейимайду” демәкчи, Худавәди акиниң командиси ана жутидики изгү-ишларни әйнә шундақ башлиди. Шундин етиварән, йезида һәр жили “Ғалҗат күнини” нишанлаш әнъәнигә айланди. Бу чарә-тәдбир башқа жутларда йоқ. Болсиму ундақ давамлиқ рәвиштә әмәс. Мәзмуниму өзгичә. Йәни, қуруқ оюн-тамашә биләнла чәкләнмәйду. Уму алди билән әвлат ғемини ойлиди. Йәни, өзлири учум болған Ана мәктивини рәғбәтләндүрди. Алмутидин һәрхил саһа бойичә йетүк мутәхәссисләрни тәклип қилип, маһарәт дәрислирини өткүзди. Шагиртларара пәнләр бойичә конкурс-тест, мусабиқиләрни уюштурди. Ғалипларға маддий соғилирини тапшурди. Әлвәттә, буниң һәммисини у ялғуз әмәлгә ашурмиди. Әтрапида пикирдашлири, жутниң сехи оғул-қизлири йетәрлик болди. Һазир уларни атап чиқсақ, бу тизим толиму узирип кетәр. Лекин шуларниң бешини қошуп, келәчәккә ишәндүрүш, дәвәт қилиш һәммидин мүшкүл. Бу пәқәт һар-виждани таза, имани камил, әл ичидә сөзи инавәткә лайиқ адәмләрниңла қолидин келидиған иш. 
Гәп ухтисиға кәлгәндә, ғалҗатлиқ вәтәнпәрвәр жигитләрниң башқа қандашлиримизғиму үлгә болуватқинини тәкитләш орунлуқ. Нәқ Худавәди акиниң тәшәббуси билән бир топ шаирлар әсәрлиридин тәркип тапқан “Қазақстан – мениң Вәтиним” китавиниң тонуштуруш мәрасими Ғалҗатта өтти. Униң йоруқ көрүшигә күч чиқарғанму өзи. Топлиғучи болса, хәлқимизниң атақлиқ шаири, мәрһум Абдумеҗит Дөләтов еди. Шу қетим Ғалҗатта һәқиқий әдәбият мәйрими болуп, жут тәврәп кәткини һели әлниң ядида.
– Абдумеҗит билән тонушлуғим у мениң һәдәмгә хошна болуп көчүп кәлгәндә башланған еди. Кейин у маңа хошна болуп қалди. Тонушлуғимиз чин достлуққа айланди. Мән уни әдип сүпитидила әмәс, инсан сүпитидиму қәдирләп өттүм. Қанчә талантлиқ болса, шунчә кәмтар, меһриван жигит болидиған, – дәп әсләйду һели достини Худавәди ака. 
Ғалҗатта Абдумеҗит Дөләтов биләнму учришиш өткүзүлүп, әдипниң “Роһлар сөзләйду” намлиқ әсәри йоруқ көргәндә, униң билән биллә болған бир топ язғучи, шаирлар әсәрлирини оқуп, йеңи китаплирини қол тамғиси билән таритип, жутниң көңлини тағдәк көтиришти. Өзлириму зор илһам билән қайтишти. Шу қетим “А.Дөләтовниң иҗадиға тәәллуқ “Ғалҗат” нахшисини Уйғур театриниң талантлиқ нахшичиси Пәрһат Давутов иҗра қилғанда, көпчиликниң хошаллиғида чәк болмиди. Һазир бу нахша ғалҗатлиқларниң гимниға айлинип кәтти десиму болиду. Һәрқандақ мәдәний чарә-тәдбир мошу нахша билән башлиниду. Бу бир тәрәптин, жутни мәдһийилисә, иккинчидин, талантлиқ шаир роһиға болған зор һөрмәт. Кейинирәк шаир Иминҗан Тохтияровниң қәлимигә мәнсүп “Ғалҗитимниң алмиси” нахшисиму аммибаплиққа айлинип кәтти. Һазир байсейитлиқ шаирни ғалҗатлиқларму ағзидин чүшәрмәй жүриду.
Бу мақалида Худавәди Имамзаров рәһбәрлигидә ғалҗатлиқ әзимәтләрниң изгү ишлирини толуқ көрситиш мүмкин әмәс. Уларниң избасарлириму бу әнъәнини техиму риваҗландуруп келиватиду. Техи йеқиндила улар Алмутида жутдиши, тонулған әдәбиятшунас алим Алимҗан Тиливалдиниң 60 яшлиқ тәвәллудиниму тәнтәнилик нишаплап өткүзүшти. Һаятида аддий-кәмтар өтүватқан Худавәди Имамзаровниң тәғдиригә һеч налиси йоқ. Бәзән адәмниң исми униң һаятида хелә роль ойнайдиған охшайду. Бу җәһәттин униңға һәқиқәтәнму “Худайим бәрди. Оттура мәктәпни түгитипла өзи арман қилған Бишкек шәһиридики политехника институтиға оқушқа чүшти. У пүткүлиттипақлиқ билим дәргаһлириниң бири еди. Шу түпәйли, Худавәди ака студент чағлиридила Россия, Белоруссия қатарлиқ әлләрниң еғир машина ясаш заводлирида тәҗрибидин өтти. Инженер-конструктор мутәхәссислигини егилиди. Һәрбий хизмитини ада қилип, 1970-жили әмгәк паалийитини Алмутидики чоң мәһкимиләрниң биридә слесарьлиқтин башлап, баш инженер лавазимиғичә өсти. Кейин Қазақстандики дәсләпки техникилиқ-диагностикилиқ мәркәзләрниң бирини башқурди. Кейинирәк йәни бирнәччә карханиларда рәһбәрлик хизмәтләрни атқурди. Өткән әсирниң 90-жиллири умумйүзлүк қалаймиқанчилиқ башланғанда “Ялқун” кооперативини, кейинирәк “Искра” қурулуш ширкитини қуруп, хелә утуқларға еришти. Уйғур наһийәсидики санаторий-аришаңдиму у башқурған коллективниң қол тамғиси бар.
Худавәди ака шәхсий һаятидиму амәтлик. Рәпиқиси Нураминәм иккиси студент жиллири тонушуп, баш қошушти. У яқ шу институтни инженер-технолог мутәхәссислиги бойичә тамамлиған. Қизлири Әзизәм, Халидәм, Камиләмму алий билимлик мутәхәссисләр. Улар һазир шәһәрдики әң амәтлик ишбиләрмән яшлар қатарида.
Телефон арқилиқ яки беваситә учришип қалсақла, гәп униң хуш хәвири билән башлиниду. Жутидики йеңилиқлар, андин һәрқачанқидәк нәврилириниң утуқлири һәққидә. Униң 12 нәвриси бар. 16 яшлиқ Рамиләм таэквондодин дуния чемпиони, Малика Кореядин спортниң мошу түри бойичә мутлақ чемпион атилип қайтти. Томирисму һәдилиридин қелишмай келиватиду. У һазирчә шәһәр чемпиони. Кичиккинә Дилназ йеқинда гимнастика бойичә шәһәрлик чемпионатта 3-орунни йеңивалди. Уларниң алған медаль, пәхрий ярлиқлириниң санидин бовиси билән момиси адишип қалғини нәвақ. Әсли Худавәди акиниң исмини атиси өмри наһайити қисқа болған тунҗисиниң хатирисигә қойған екән. Чоңини Алла өз дәрһағиға алғини билән кәнҗисини әл-жутқа бәрди. Адәмләр тонушқанда алди билән туғулған жутини сүрүштә қилишиду. Андин теги-тәктини. Демәк, яхши, ярамлиқ инсан болса жутниңму, әҗдадиниңму вә өз пуштиниңму абройини көтириду, дегән сөз.
Бу күнләрдә Худавәди Имамзаровни әл-жути йәнә бир шанлиқ тәвәллуди билән тәбрикләшмәктә. Әл-жутқа хизмәт қилған адәмләр үчүн униңдин чоң мукапат болмиса керәк.
Бизму, өз новитидә, униңға барчә яхшилиқларни тиләп, илаһим, хуш-хәвириң пүтмисун, хошаллиғиң һәм, дегүмиз келиду.

Әхмәтҗан ИСРАПИЛОВ.
Алмута шәһири.