• Әхбаратлар еқими
• 23 Қыркүйек, 2021

Ихтисадий тәрәққиятимизниң мәнбәси

Елимиз Президенти Қасым-Жомарт Тоқаевниң бу қетимқи Қазақстан хәлқигә йоллиған “Хәлиқ бирлиги вә системилиқ ислаһатлар – дөләтниң гүллинишиниң мустәһкәм һули” Мәктүби билән әтраплиқ тонушидекәнмиз, униңда мустәқил Қазақстан Җумһурийитиниң 30 жилда бесип өткән йолиниң наһайити утуқлуқ болғанлиғини ениқ һис қилимиз. 
Раст, Қазақстанниң Тунҗа Президенти – Елбасы Н.Ә.Назарбаевниң дана сәясити түпәйли дөлитимиз чоң утуқларни қолға кәлтүрди, дунияға тонулди. Әнди Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бу утуқни өз Мәктүбидә мундақ дәп тәрипләйду: “Әң муһим утуғимиз – биртуташ әл болуп, йеңи дөләт қурдуқ. Һулимизни қуруп, қәддимизни тиклидуқ. Хәлиқара бирләшминиң абройлуқ әзасиға айландуқ. Турақлиқ җәмийәт қелиплаштуруп, турақлиқ тәрәққият йолиға чүштуқ”.
Президент қәйт қилған әйнә шу турақлиқ тәрәққият йолиниң мустәһкәм асаси, биринчидин, елимиздә қелиплашқан җәмийәтлик разимәнлик билән хәлиқләр достлуғи болса, иккинчидин, чоң ихтисатниң мустәһкәм һули сүпитидә оттура вә кичик тиҗарәтниң тәрәққиятиға турақлиқ көңүл бөлүнүватқанлиғиниң нәтиҗисидур. Бу йәрдә мән Қазақстан Җумһурийитини Миллий ихтисат министрлиги тәклип қилған вә Һөкүмәт тәрипидин қобул қилинған “Бизнесниң йол хәритиси – 2020” программиси (Ейтмақчи, Мәктүптә бу программини 2022-жилиму давамлаштуруш көздә тутулуватқанлиғи ейтилиду – З.К.) “Қазақстан – 2030” Стратегиясини әмәлгә ашурушниң муқәддимиси” дәп ейтиватқан мутәхәссисләр билән экспертларниң пикригә толуқ қошулимән. Чүнки һәр қандақ дөләтниң ихтисадий тәрәққияти шәхсий тиҗарәтниң, йәни кичик вә оттура тиҗарәтниң, дәриҗиси вә әһвали билән уттур мунасивәтликтур. Нәқ шуңлашқа жуқурида сөз болған Программа даирисидә һәр жили тиҗарәтниң барлиқ түрини, болупму кичик вә оттура тиҗарәтни заман тәләплиригә мувапиқ тәрәққий әткүзүш үчүн дөләт ғәзнисидин миллиардлиған тәңгә бөлүнүватиду. Мәсилән, ениқ ейтсақ, “ Бизнесниң йол хәритиси – 2020” Программиси қобул қилинған 2015-жили җумһурийәт бюджетдин 60,5 миллиард, 2016-жили – 56,7 миллиард, 2017-жили – 19,6 миллиард, униңдин кейин һәр жили 8 – 9 миллиард тәңгә мәбләғ бөлүнди. Буларға қошумчә, Программида йәрлик бюджеттин һәр жили 30 миллиард тәңгә қараштуруш ениқ көрситилгән.
Мунчилик кәңкөләмлик мәбләғ күтүлгән нәтиҗиләрни елип келиватамду? Бу соалға мән өзәм рәһбәрлик қиливатқан “Универсал” ширкәтләр топи мисалида җавап берип,  кичик вә оттура тиҗарәтни қоллап-қувәтләш ихтисадий тәрәққиятниң мәнбәси болуватқанлиғини тәкитлимәкчимән. Ейтмақчи, “Универсал” ширкәтләр топи тәркивидә үч завод – “Яркәнт крахмал ширнә заводи” ҖЧЙ, “Яркәнт мишкап заводи” вә Астана шәһиридики “Электронлуқ пломба заводи” – бар. Уларниң һәммиси – әшу “Бизнесниң йол хәритиси – 2020” Программисидин утуқлуқ пайдиланған кичик вә оттура тиҗарәт субъектлиридур. Бирақ мән, гезитханға чүшинишлик болуш үчүн, пәқәт бирла “Яркәнт крахмал-ширнә заводи” ҖЧЙ паалийитидин мисал кәлтүрүп өтмәкчимән. 
Бу завод 2017-жили әшу Программа бойичә 1,8 миллиард  тәңгилик заманивий техналогияни җарий қилди. Нәтиҗидә буниңғичә жилиға 45 000 тонна көмүқонақ дени қайта ишләнгән болса, бир жилдин кейин бу көрсәткүчи 100 000 тонниға йәтти. Бийил болса, завод жил ахириғичә 180 000 тонна көмүқонақни қайта ишләш мүмкинчилигигә егә болуватиду. Нәтиҗидә ишләпчиқириш көләми сезиләрлик дәриҗидә өсүп, пәқәт көмүқонақтин 29 түрлүк мәһсулат йетиштүрүлүватиду. Шундақла биз өткән жили яркәнтлик деханлар өстүргән көмүқонақниң 90 пайизини, бу, тәхминән 70 000 тонна, сетивалдуқ. Шунчилик қурутулған көмүқонақ дени Әмгәкчиқазақ  наһийәси деханлириниң үлүшигә тән. Буниңдин 4 – 5 жил илгири Уйғур наһийәсидин бари-йоқи 5 – 6 миң тоннила көмүқонақ дени келәтти, өткән жили бу көрсәткүч 15 миң тонниға йәтти. Бийилму сөз болған һәр үч наһийә мошу көләмни сақлап қалиду дегән үмүтимиз бар.
Ейтмақчи, бийил әтиязда көмүқонақ өстүрүш билән шуғуллинидиған дехан егиликлиригә  фючерс сүпитидә 4800 миллион тәңгә кредит бөлүнди. Бу мәбләғни деханлар уруқ, гербицид, май вә майлаш материаллири, йәр һайдаш, териш, ома вә һаказилар үчүн сәрип қилиду. Берилгән мәбләғ һосул жиғилип болғандин кейин, һәр икки тәрәпниң келишими билән, толуқ йепилиду. Ейтмақчи, биз бийил деханлардин сетивалидиған қурутулған көмүқонақ дениниң бир киллограмми үчүн 85-90 тәңгә төләшни мәхсәт қиливатимиз.
Мана, мән жуқурида тәкитләп өткәнлиримниң һәммиси “Яркәнт крахмал-ширнә заводи” ҖЧЙниң “Бизнесниң йол хәритиси – 2020” Программиси даирисидә қолға кәлтүргән утуқлириниң пәқәт мәлум қисмила. Әгәр уларни толуғирақ ейтсам, бүгүнки мавзу даирисидин чәтнәп кәткәнлик әмәс, әксичә, уни техиму толуқтурғанлиқ болар дәп ойлаймән. Шундақ екән, ихтисатни техиму тәрәққий әткүзүшкә қаритилған һәрхил дөләтлик программилардин утуқлуқ пайдилиниш нәтиҗисидә 2007-жили “Универсал” ширкәтләр топи ҚҖ  Президентиниң “Алтын сапа” мукапитиға еришкән еди. Аридин тоғра он жил өтүп, йәни 2017-жили “Яркәнт крахмал-ширнә заводи” ҖЧЙ йәнә шу жуқури мукапатқа қол йәткүзди. Қазақстанда техи Президентниң “Алтын сапа” мукапитиға икки қетим сазавәр болған һечбир ишләпчиқириш орни йоқ. Әгәр “Яркәнт крахмал-ширнә заводи” ҖЧЙ “Универсал” ширкәтләр топиға киридиғанлиғини һесапқа алсақ, демәк, биз биринчи болуп мошу мукапатқа икки қетим сазавәр болдуқ. Демәк, “Бизнесниң йол хәритиси – 2020” Программиси толуқ дәриҗидә ишләватиду вә у өз нәтиҗисини бериватиду дәп ишәшлик ейталаймән. Нәқ шуңлашқа Президент Қасым-Жомарт Тоқаев өз Мәктүбидә бу Программини келәр жилиму давамлаштуруш лазимлиғини ейтип, униңға дөләт бюджетидин бөлүнидиған мәбләғниң умумий миқдари бир  триллион (!) тәңгидин кам болмайдиғанлиғини алаһидә қәйт қилди. Буниңдин шундақ йәкүн чиқиришқа болидуки, биз оттура муддәтлик ихтисадий сәяситимизни ениқлап, дөләтлик тәшәббусларни системилаш үчүн 2025-жилғичә бәлгүләнгән Миллий тәрәққият планини вә дөләтлик планлашниң йеңи системисини қобул қилдуқ. Әндики стратегиялик мәхситимиз, Дөләт рәһбириниң сөзи бойичә ейтқанда, “Мәркизий Азиядики караванбеши ролимизни күчәйтиш вә дуниявий ихтисаттики орнимизни мустәһкәмләш”.
Мошу  турғидин елип қариғанда, Президент өз Мәктүбидә алаһидә қәйт қилғинидәк, тәйярлиниватқан “Санаәт сәясити тоғрилиқ” қанун пәқәт чоң ишләпчиқириш орунлири алдида турған мәсилиләрнила әмәс, бәлки кичик вә оттура тиҗарәт алдидики чоң-кичик мәсилиләрни биртәрәп қилишқа қаритилиши керәк. Ейтайлуқ, дөләтлик карханилар  һазир нурғунлиған саһаларда айрим әвзәлликләргә егә, йеникчиликләрни өзара пайдилиниду. Әнди дөләтлик башқуруш концепсиясидә квазидөләтлик секторни қисқартиш вә униң нәтиҗидарлиғини ашуруш, ишиниң ашкарилиғи вә һесаватлиғини тәминләш бойичә чарә-тәдбирләр өз нәтиҗисини бериватиду, дәп ейтиш тәс. Чүнки айрим миллий компанияләр чиқимға петиватиду. Шундақ болуп турсиму, уларниң биринчи рәһбәрлири җавапкәрчиликни өз зиммисигә алмайду. Бу, сөз йоқ, җиддий мәсилә. “Санаәт сәясити тоғрилиқ” қанун бу вә мошуниңға охшаш бәзи “немишкә?” дегән соалини пәйда қилидиған мәсилә-проблемиларни биртәрәп қилиду, дәп ойлаймиз.
Мән Қазақстан хәлқи Ассамблеяси Рәисиниң орунбасари, Алмута вилайәтлик мәслиһәтниң депутати, “Атамекен” Миллий тиҗарәтчиләр палатиси Регионаллиқ кеңишиниң әзаси, Нур-Отан партияси Сәясий кеңишиниң әзаси сүпитидә мону бир мәсилигә алаһидә тохталғум келиду. Президентимиз Қасым-Жомарт Тоқаев Мәктүбтә қәйт қилғинидәк, Қазақстан – иҗтимаий дөләт. Шуңлашқа қийин әһвалға дуч кәлгән гражданларға һәртәрәплимә ярдәм көрситиш – чоң бизнесниң асасий вәзипилириниң бири. Бу йөнилиштиму тилға аларлиқ ишларни елип бериватқанлиғимизни тәкитләп өтмәкчимән. Мәсилән, пәқәт мошу жилила мениң рәһбәрлигимдики “Универсал” ширкәтләр топи җәми 58 миллион тәңгилик хәйрихаһлиқ паалийәт елип барған болса, бу мәхсәттә хәшләнгән шәхсий мәблиғим 22 миллион тәңгини тәшкил қилди. Бу йәрдә Президентниң мону сөзини әслитип өткүм келиду: ... Амма җәмийәттә патерналистлиқ кәйпият вә иҗтимаий бекартәләплик җәрияни тәрәққий әтмәктә. Аһали арисида иҗтимаий программиларни шәхсий мәнпийити үчүн пайдилинидиған гражданларму аз әмәс. Мундақ шәхсләр һәрқандақ цивилизациялик әлләрдикигә охшаш қанунниң вә пүткүл хәлиқниң алдида җавап бериши керәк. Мошундақ әһваллар “дөләттин аливәрсәм” дегән көзқарашни шәкилләндүрди. Әнди ярдәмгә һәқиқәтәнму муһтаҗлар, әпсус, иҗтимаий қоллап-қувәтләш чарилиридин сирт қалмақта”.
Наһайити тоғра пикир. Әһвалниң һәқиқәтәнму шундақ екәнлигигә көз жумушқа болмайду. Шуңлашқа һәтта хәйрихаһлиқ паалийәт җәриянидиму маддий ярдәмни һәқиқий ярдәмгә муһтаҗларниң елишини назарәт қилиш мошу паалийәтни уюштуруватқанларниң диққәт нәзәридә болуши лазим.
Аз күнләрдин кейин биз елимиз Мустәқиллигиниң 30 жиллиғини нишанлаймиз. Һазир мустәқил елимиз тамамән йеңи дәвиргә қәдәм ташлиди. Шуниңға мувапиқ, җәмийитимиз һаятиниң барлиқ саһалири түп-асасидин өзгәрмәктә. Дунияни турақсизлиқ егиләп, нурғунлиған йеңи синақ-ховуплар пәйда болуватқан пәйттә биз йөнилишимизни мустәһкәмләп, келәчәккә көзқаришимизни ениқлишимиз һаҗәт. “Бирлигимиз – һәрхиллиғимиздә” дегән асасий принципимиз һечқачан өзгәрмәйду. Шуңлашқа милләтләрара мунасивәтләрниң уйғун тәрәққияти Қазақстанниң дөләт сәяситиниң асасий йөнилишиниң бири болған, буниңдин кейинму шундақ болуп қалиду.

                                        Закирҗан КУЗИЕВ,
“Универсал” ширкәтләр топиниң президенти, ҚХА Рәисиниң орунбасари, Алмута вилайәтлик мәслиһәтниң депутати.