• Әхбаратлар еқими
• 13 Қаңтар, 2022

Апәт ейтип кәлмәйду

Жил бойи елимиздә 15 миңдин ошуқ һәр түрлүк от вақиәси тиркилидекән. Униң 65-75 пайизи йәр өй секторлирида орун алса, паҗиәлик вақиәниң нурғуни исситиш мәвсүмидә йүз беридиғанлиғи чүшинишлик. Ахирқи бир-икки жилни мисалға кәлтүрсәк, 2020-жили җумһурийәт бойичә 13 933 от кетиш вақиәси тиркәлгән. ҚҖ Пәвқуладдә әһваллар министрилигиниң хәвиригә қариғанда, Қазақстанда жил бешидин сентябрь ейиғичә болған арилиқта 7515 от вақиәси ениқлинип, униң ақивитидин 251 адәм көз жумса, 217 адәм көйүктин түрлүк дәриҗидики җараһәтлинип, зәһәрләнгән. Демисиму, кейинки вақитларда от кетиш вақиәси көпийип кәтти. Болупму, турушлуқ өйләрниң өртинип, бир аилә әзалириниң тәңла бақилиқ болуши тоғрилиқ хәвәрләрни пат-пат аңлайдиған болдуқ...  Әпсуслинарлиғи, мошундақ ечинишлиқ әһваллар ахирқи 2-3 жилда Уйғур наһийәсидиму йүз бәрди. Йеқинда биз Уйғур наһийәлик пәвқуладдә әһвал бойичә бөлүм башлиғи Бәхтияр ИСРАЙИЛОВни сөһбәткә тартқан едуқ. 

Сабирәм ӘНВӘРОВА, 

«Уйғур авази»
 

– Бәхтияр Валидиноғли, наһийәлик пәвқуладдә әһвал бөлүмгә рәһбәр болуп кәлгиниңизгә алтә ай бопту, ишни дәсләп немидин башлидиңиз? 
– Авал тәвәдики әһвал билән йеқиндин тонушуп чиқтим. Наһийәдики ховуплуқ регионларни, статистикилиқ көрсәткүчләрни ениқлидим. «Сақлансаң — сақлаймән» демәкчи, ишни пәвқуладдә әһваллардин сақлиниш чарилиридин башлидим. Йәни, яз күнлири суға чөкүш әһваллариниң алдини елишқа көпирәк көңүл бөлсәк, күзниң келиши билән исситиш мәвсүмигә тәйярлиқ ишлирини қолға алдуқ. Йәрлик хәлиқниң җавапкәрлиги жуқури екән. Йеза-йезиларни арилаш җәриянида турғунларниң сақлиқ чарилиригә җиддий көңүл бөлидиғанлиғини байқидим. Әлвәттә, он бармақ бирдәк әмәс. Турғунларниң арисида бехәтәрликкә бепәрва қарап, қанунға беқинмайдиғанларму бар. Бизниң асасий вәзипимиз — мана шундақ инсанларниң көзини ечиш, аһалини хәтәрдин сақлаш...
– Язниң үч ейи үч күндәк өтүп кәткини билән, қишниң үч ейиниң үч жилдәк сезилидиғини раст. Җүмлидин наһийәдә исситиш мәвсүмигә тәйярлиқ ишлири қандақ жүргүзүлди? Умумән, наһийәдики бүгүнки әһвал қандақ? 
– Сақлиқ чарилирини жүргүзүштә гезит вә Интернет васитилириниң роли алаһидә. Жил бешидин от кетишниң алдини елиш, сақлиқ чарилиригә әмәл қилиш тоғрилиқ атмишқа йеқин мақалимиз наһийәлик гезитларда йоруқ көрди. Буниңдин башқа Инстаграм, Фейсбуктики сәһипилиримиздә бәш йүздин ошуқ материал елан қилинди. Өзиңизму яхши билисиз, ХХІ әсирниң адәмлири бош вақтида Интернетта олтириду. Шуңлашқа биз сақлиқ чарилири тоғрилиқ мәхсус қисқа-қисқа видеороликларни тәйярлап, пат-пат торда елан қилип турушни адәткә айландурдуқ. Һәқиқәтән, бу хил усулниң нәтиҗиси яхши болди. Мошундақ виедолиримизниң астиға пикир билдүрүп, рәхмәт ейтиватқан турғунларниң сани күндин-күнгә көпәймәктә. 
Буниңдин башқа 125 учришиш уюштуруп, үч миңдин ошуқ адәмгә чүшәндүрүш ишлирини жүргүздуқ. Мәхсус комиссия вә наһийәлик полиция бөлүми билән һәмкарлиқта йүздин ошуқ рейд өткүзүп, билим мәркәзлири, мәһкимиләр вә адәмләр көп жиғилидиған җәмийәтлик орунларни арилидуқ. 
 Өткән жилниң 15-октябридин башлап жил ахириға қәдәр наһийәлик ПӘБниң мутәхәссислири 4750 өйни арилап, 8540 адәмгә исситиш мәвсүмидики бехәтәрлик чарилирини чүшәндүрди. 2021-жилда ПӘБгә 133 (2020-жили 150 болған) учур (вызов) келип чүшүпту. Униң ичидә 38 (2020-жили – 40) от кетиш әһвали тиркилип, өлүм әһвали орун алмиди. Амма 2020-жили өрт вақиәсидин наһийәдә бәш адәм көз жумған екән. Бийилқи жилда истин зәһәрлинишкә мунасивәтлик он бир вақиә йүз берип, оттуз төрт адәм зәрдап чәкти. Аталмиш оттуз төрт адәмниң ичидә бир адәмниң өмри қийилди. 
– От кетиш әһвалиға түрткә болидиған асасий сәвәпләрни атап ейтсиңиз?
– Қиш күнлири от кетиш әһвалиға көпинчә турғунларниң пәч-мәшләрни тоғра орнатмаслиғи һәм дурус пайдиланмайдиғанлиғи сәвәп болиду. Йәни, өрт бехәтәрлигини бузуш, турмушлуқ техникиларни өчиришни унтуп қелиш, дурус ишлимәйдиған пәчни пайдилиниш, шундақла балиларниң от билән ойнишиға йол қоюшниң ақивитидин от кетиш вақиәлири орун алиду. Статистикиға таянсақ, көп әһвалда отниң 80 пайизи турғунларниң хаталиғидин садир болиду. От бехәтәрлигиниң аддий қаидилирини сақлимаслиқ, туташқан отни өчиришниң йоллирини билмәслик, отқа қарши хизмәтни дәл вақтида чақирмаслиқниң ақивитидин от техиму кәң тарилип, ахири қайғулуқ вақиәгә елип келиши еһтимал.  
 Байқисиңиз, айрим турғунлар қишниң күнлири кир-қатлирини мәшниң  яки пәчниң үстигә яки йениға йейип қойиду. Шуниңға охшаш, һөл отунларни қурутувелиш мәхситидә мәшкә йеқин йәргә қоюп қойиду. Әгәр ойлимиған йәрдин кийим мәшкә чүшсә яки пәшкә йеқин йәрдә турған отун тутушуп кәтсә, от кетидиғанлиғи уларниң қаптилиға кирипму чиқмайду. Турғунларға мошундақ әһвалларға йол қоймаслиққа тиришип, сақ болуңлар дегүм келиду.
– От кетиш әһвали йүз бәргәндә һәрбир адәм билиши керәк бехәтәрлик қаидилири қайсилар? 
– Әгәр отниң көләми кичик болса, тез-арида крандики су билән яки қелин һөл материал билән уни өчиришкә тиришишимиз керәк. Навада от күчлүк болса, дәрру «101» номериға хәвәрлишип, от чиққан макан-җайни, неминиң, қандақ көйүватқанлиғини чүшәндүрүп, чоқум исим-нәсибиңиз билән телефон номериңизни ейтишиңиз керәк. Бу күлкилик аңлиниши мүмкин, бирақ аһалиниң арисида от өчириш хизмитиниң телефон номерини ядқа билмәйдиғанларму бар. Шундақла қоңғурақ қилған әһвалда диспетчерниң соаллириға сәвирлик билән җавап қайтуридиған адәмләр толиму аз. Амма хәлиқ бизниму тоғра чүшиниши керәк, сәвәви, әхбарат елиш — бизниң кәспий борчимиз. Аһалидин мошу мәсилигә чүшинишлик билән қаришини сориған болар едим. Шундақла «101гә» хәвәрлишип, ялған әхбарат бәргүчиләрниң қанун йүзидә җавапқа тартилидиғанлиғини агаһландурғум келиду. 
Мүмкин болған әһвалда имарәттики барлиқ ток көзлирини аҗритип, газ трубилирини йепиш керәк. Әгәр от имарәтниң төвәнки қәвитидин чиқса, жуқарқи қәвәткә көтирилип, ярдәм күткән тоғра. Һә, әгәр, талаға чиқиш йоллирида от болмиса, тез-арида талаға қечип чиқишқа тиришиш керәк. От чиққан җайдин өтүш үчүн синтетикилиқ кийимләрни йешип, орниға жуңдин яки қелин пахтидин тикилгән кийимләрни кийиш лазим. Кийимләрни нәмләп, бешимизғиму нәмләнгән баш кийим кийип яки су рәхт билән орап, көйүктин сақлинимиз. Дәл шундақ ағиз вә бурнимизниму йепишимиз керәк. Бу истин зәһәрлинишимизниң алдини алиду. Ишикләрни қаттиқ йепишимиз шәрт. Сәвәви, кислород кирип, шамал чиққансири отму күчийивериду. Түтүнниң арисидин мүкчийип, тизлинип яки өмүләп өтүш керәк. Пәтирдин чиқиштин авал ишикниң у йеқида отниң бар-йоқлиғини тәкшүргән әвзәлдур. Қисқичә ейтқанда — мошу. Пурсәттин пайдилинип, һәр оқурмәнгә от кетиш пәйтидики бехәтәрлик қаидилири билән тәпсилий тонушуп чиқишини тәвсийә қилған болар едим. 
– Әнди от кәткән әһвалда немә қилишқа болмайду?
– Кийимгә от тәгсә, жүгрәшкә болмайду. У отниң техиму күчийип йенишиға елип келиду. Мундақ әһвалда кийимни йешиветишкә тиришиш керәк, болмиса йәргә йетип еғинаш керәк. Әгәр қешиңиздики адәмниң кийими йениватса, уни өчириш үчүн үстигә нәм рәхт япқиниңиз тоғра. Деризиләрни ечип, исни чиқиришқа болмайду. Жуқурида тәкитлигинимдәк, таза һава отни техиму күчәйтиду. Паракәндиликкә берилип, жуқарқи қәвәттин сәкрәшкиму болмайду. Әгәр лифт бар имарәткә от кәтсә, лифтни пайдилинишқа болмайду. Чүнки от кетиш пәйтидә электр токлири өчирилидиғанлиқтин, лифт һәрқандақ вақитта тохтап қелиши мүмкин. 
– Көйүктин зәрдап чәккәнләргә дәсләпки ярдәм көрситиш үчүн немә қилишимиз керәк? 
– Әлвәттә, әң биринчи «103» номериға хәвәрлишип, тез ярдәм хизмитини чақиртқиниңиз дурус. Есиңиздә болсунки, көйгән адәмниң үстидики кийимини йешишкә болмайду. Көйгән йеридики кийимини кесип, теригә чаплашқан қелипида қалдуруш керәк. Көйүкни спиртланған яки марганец еритиндисиға чиланған рәхт билән япиду. Қаттиқ көйгән адәмни яхшилап орап, иссиқ су берип, исситиш керәк. Әнди истин зәһәрләнгән адәмни дәрру таза һаваға елип чиқишимиз лазим. 
– Кейинки соал, от кетишниң алдини елиш үчүн көпирәк әһмийәт беришимиз лазим болған тәртип-қаидиләргә тохталсиңиз.
– Толуқ өчирилмигән тамака қалдуғидин от кетиш еһтималлиғи жуқури. Шуңа өйдә тамака чекишкә йол қоймаслиқ керәк. Әнди ханим-қизлиримиз тамақ тәйярлиғанда газ плитисини нәзәрдин сирт қалдурмай, пайдилинип болғандин кейин газни толуқ япқанлиғиға көз йәткүзүши лазим. Электр токи вә газ трубилирини давамлиқ тәкшүрүп турған тоғра. Қандақту-бир камчилиқниң байқиған әһвалда беғәмликкә селинмай, мутәхәссисләрни ярдәмгә чақирған әвзәл. От өчиришкә беғишланған шотиларни етиварсиз қалдуруп, пәвқуладдә әһвалда чиқидиған ишикләрни япмаслиғимиз керәк. Шундақла от өчәргүч қурални пайдилинишни билишимиз шәрт. От қалашқа беғишланған сәрәңгә, отлуқларни балиларниң қоли йәтмәйдиған йәргә қоюп, балиларға ПӘ тоғрилиқ хизмәтниң номерлирини ядлатсақ яман болмайду:
Өрт өчәргүчиләр – 101;
Полиция – 101;
Тез ярдәм – 103;
Газ апитидин қутулдуруш хизмити – 104;
Қутулдуруш хизмити – 109.
– Өзиңиз ейтқандәк, от кетишкә түрткә болидиған чоң сәвәпләрниң бири – газ баллонлири. Буниңға немә дәйсиз? 
— Газ баллони демәкчи, техи мошу йеқиндила Ақмола вилайити, Шортанды наһийәсидә газ балони йерилип, үч адәм қаза тапти. Статистикиға асаслансақ, елимиздә жилда оттура һесапта қириққа йеқин адәм газ баллонлириниң йерилишидин көз жумидекән. Әнди “Газ баллонлири немә сәвәптин йерилиду?” дегән соалға кәлсәк, бу әһвал көпинчә газни очуқ қалдуруш яки баллонни мәшкә йеқин йәргә қоюштин садир болиду. 
 Немишкиду, хәлиқ буйрутма билән сетивелинидиған баллонларниң ичини йерим дәп ойлайду. Әмәлиятта, баллонни толтурушниң өз нормиси бар. Газ сатқучилар шу нормидин ашмайду. Буни дурус чүшәнмигән айрим турғунлар газни мәхсус лицензияләнгән орунлардин сетивелишниң орниға, баллонлирини газ толтуруш бекәтлиригә апирип толтурғузиду. Бу дурус әмәс! Сәвәви, газ бекәтлиридә газни бәлгүләнгән мөлчәрдин көп қачилаветиши мүмкин. Буниң ахири газниң йерилишиға елип келиду. 
 Йәнә бир сәвәп, газни дурус температурида сақлимаслиқ. Газ баллонлирини минус температурида сақлашқа тамамән болмайдиғанлиғини бири билсә, бири билип кәтмәйду. Хәлиқ арисида бир-икки баллонни артуқ сетивелип, амбирида сақлап қойидиған турғунларму бар. “Өлмәкниң үстигә тәпмәк” дегәндәк, соғ йәрдә қетип қалған баллонини мәшниң йениға қоюп исситидиғанларму йоқ әмәс. Соғ йәрдин иссиқ йәргә киргүзүлгән баллонниң йерилип кетиш ховупи интайин жуқури. «Қушқач болсиму, кассап сойсун» дәйдиғу, газ баллонини мәхсус орунлардин сетивелип, өз мутәхәссислиригә орнатқузған тоғра. Һәм мәштин жирақ йәргә қоюп, бехәтәрлик тәләплиригә риайә қилған һалда пайдилиниш керәк. Йәнә бир нәрсә, қанун бойичә көпқәвәтлик өйниң турғунлириға газ баллонлирини иштилишкә рухсәт қилинмайдиғанлиғини әскәртмәкчимән. 
– Исситиш мәвсүмидә йүз беридиған йәнә бир ховуплуқ әһвал – истин зәһәрлиниш. Истин зәһәрлиништин сақлинишниң қандақ амал-йоллири бар?
– Әң биринчи ис чиқишниң алдини елиш үчүн мәшкә отни дурус қалап, турхун вә оборотларни вақти-вақтида тазилап турған тоғра. Шуниң билән қатар, турушлуқ өйләргә от кетиштин агаһландуридиған түгмичә (пожарный сигнализация) вә оғилиқ газ датчиклирини орнитиш керәк. Мана шу чағдила хәтәрдин вақтида сақланғили болиду. Бийил Чонҗа йеза округи һакимийити ахча бөлүп, наһийә мәркизидики йүзгә йеқин өйгә датчикларни һәқсиз орнитиватиду. Мошу мәсилигә қанчә көп ахча бөлүнсә, шунчә яхши. Әслидә һөкүмәт һәр өйгә датчик орнитип беришкә миннәтлик әмәс. Һәрким өз бехәтәрлиги үчүн от вә истин агаһландуридиған датчикларни сетивелип, орнитиши лазим. Мәсилән, истин агаһландуридиған датчик ис чиқишқа башлиғандин кейин үч минут ичидә ишқа қошулуп, оғилиқ газ мөлчәри нормидин ешип кәткәндә сигнал бериду. Мундақ әһвалда истин зәһәрлиништин дәл вақтида сақлинип, өзиңизни вә йеқинлириңизни ховуп-хәтәрдин аман елип қалисиз. Европилиқ әлләрниң нурғунида от бехәтәрлиги үчүн оғилиқ газ датчиклирини орнитиш қанун йүзидә бәкитилгән. Бу қанун йеқин-арида елимиздиму күчкә кириду дәп ойлаймән.
– Очуғини ейтсам, хәлиқ арисида ПӘБ хадимлириниң хизмитидин нарази турғунларму бар. Уларниң ейтишичә, от өчәргүчиләр вақтида йетип кәлмәйду вә от өчириш машинилирида йетәрлик мөлчәрдә су болмайдекән. Бу әхбаратлар һәқиқәткә уйғунму? 
– Әлвәттә, һечкимниң ағзиға тувақ болалмаймиз. Бирақ биз вақиә йүз бәргән йәргә мүмкинқәдәр тезирақ йетип беришқа тиришимиз. Амма наһийә мәркизидин жирақта җайлашқан йезиларға қаш-кирпикниң арисида йетип баралмайдиғанлиғимиз чүшинишлик әһвал. Йолниң узақлиғини етиварға алсақ, Ғалҗат, Кәтмән қатарлиқ чәттики йезиларға йәткичә от күчийип, янған объект толуғи билән көйүп пүтүши мүмкин. Шуңа Ғалҗат тәрәпкә йәнә бир от өчириш пунктини селиш мәсилиси планда бар. 
  Әнди от өчириш машинисида су йоқ дегинигә тамамән қошулмаймән. Наһийәлик пәвқуладдә әһваллар бөлүмидә бүгүнки күндә барлиғи болуп жигирмә тоққуз адәм хизмәт қилиду. Умумән, бәш техникимиз бар. Униң ичидә үчи – от өчириш машиниси. Техникиларниң ишқа ярамлиқлиғи һәр күни тәкшүрүлүп туриду. 
– Сөһбитиңизгә рәхмәт!

Хуласә:
Мустәқил Қазақстан тарихида дәсләпки қетим «От өчириш бехәтәрлиги тоғрилиқ» Қанун 1996-жилниң 22-ноябрида бәкитилгән екән. Шуниңдин бери ҚҖ Пәвқуладдә әһвал бойичә комиссия, комитет, агентлиқ вә министрлик қаримиғида болған от өчириш хизмитидә талай өзгиришләр йүз берип, аталған саһа мутәхәссислири заман тәливигә лайиқ жуқури җавапкәрликни сәзгән һалда хизмәт қилмақта. Дегән билән от кетиш әһвали бойичә Қазақстан тәрәққий әткән бирқатар дөләтләрдин алда туриду. Немишкә десиңиз, әгәр Қазақстан Җумһурийитидә адәм өлүми һәрбир 36-от кетиш әһвалида тиркәлсә, АҚШта бу көрсәткүч он һәссигә (йәни 360 от кетиш әһвалида 1 адәм өлүми), Улуқбританиядә – 14, Франциядә 27 һәссигә аз екән. Пәвқуладдә әһвал бойичә министрликниң мәлуматичә, һәрикәт қилиш вақтини қисқартиш үчүн отқа қарши хизмәт объектлири системисини кәңәйтиш ишлирини җанландурушимиз керәк. Шундақ екән, Уйғур наһийәсигә йәнә бир отқа қарши хизмәт объектини селиш мәсилиси йеқин-арида һәл қилиниду дегән үмүттә мақалимизға чекит қойимиз.