Әхбаратлар еқими
24 Ақпан, 2022

Дилшат РӘЙҺАНОВ: «Әрәп графикисидики уйғур йезиғини апамдин үгәнгән»

Мәлумки, 1980-жили Абай намидики Қазақ педагогика институтиниң (һазирқи Абай намидики ҚазМПУ) филология факультетида уйғур бөлүми ечилип, бирнәччә жил мабайнида униңда йүзлигән уйғур қиз-жигитлири билим елип, һазир улар маарип, илим-пән, әдәбият, мәтбуат вә башқиму саһаларда әмгәк қилмақта. Шуларниң бири – филология пәнлириниң намзити Дилшат Рәйһановтур. Алим бу күнләрдә 60 яшлиқ тәвәллудини қарши еливатиду. Шу мунасивәт билән штаттин ташқири мухбиримизниң жүргүзгән сөһбитини диққитиңларға һавалә қиливатимиз.

Тәрҗимиһал сәһипилиридин:
Дилшат Маһмутоғли Рәйһанов, 1962-жили 23-февраль күни тарихий вәтинимизниң Ғулҗа тәвәсигә қарашлиқ Қорғас Мазар мәһәллисидә дунияға кәлгән. Алмута вилайитиниң Челәк йезисидики Абдулла Розибақиев намидики оттура мәктәпни тамамлап, һәрбий хизмитини өтәп кәлгәндин кейин, 1982-жили жуқурида аталған билим дәргаһиға оқушқа чүшиду. Уни пүтирип, 1987-жили Қазақстан Пәнләр академияси Уйғуршунаслиқ институтиниң әхбарат вә мәнбәшунаслиқ бөлүмигә ишқа орунлишиду. 1991-жили Қазақстан Пәнләр академияси М.Әвезов намидики Әдәбият вә сәнъәт институтида «XVIII — XIX әсирләрдә Әлишер Наваий әсәрлириниң уйғурларниң әдәбий һаятида тутқан орни» мавзусида намзатлиқ диссертациясини утуқлуқ яқлап, филология пәнлириниң намзити илмий дәриҗисини елишқа муйәссәр болиду. Д.Рәйһанов Уйғуршунаслиқ институти 1996-жили Р.Сүлейменов намидики Шәриқшунаслиқ институти тәркивидики Уйғуршунаслиқ мәркизи болуп қайта тәшкилләнгәндин кейин, шу илим дәргаһида 2014-жилғичә ишлиди.
Д.Рәйһанов «Мирза Муһәммәд Һәйдәр. «Тарихи Рәшиди» китавиниң, шундақла бирқатар илмий мақалиларниң, «Биринчи билик» уйғур-әрәп графигини үгиниш бойчә оқуш қуралиниң муәллипи, уйғуртиллиқ мәктәпләр үчүн 9-синип «Уйғур әдәбияти» дәрислигиниң һәммуәллипи.

— Дилшат, алди билән ата-анаңниң келип чиқиши, жути һәққидә тохтилип өтсәң?
— Киндик қеним төкүлгән Мазар жути өз вақтида «Чоң Мазар» вә «Кичик, йәни Қорғас Мазар», дәп иккигә бөлүнгән. XIV әсирдә ханлиқ қилған моғул хани Туғлуқ Төмүрханниң қараргаһи болған Алмалиқ шәһири әйнә шу Мазардин анчә жирақ әмәс йәрдә җайлашқан. Хан вә башқа хан әвлатлириниң мазарлири шу йәрдә болғачқа, шундақ атилип қалған екән. Ата-анам 1962-жили май ейида мәлум сәвәпләр түпәйли, Кеңәш Иттипақиға, йәни Қазақстанниң Челәк тәвәсигә көчүп чиққан.
Бовам, момам, дадам вә чоң дадам әслидә Алмута вилайитигә қарашлиқ Яркәнт шәһиридә туғулған екән. Уларниң паспортидики «Қазақстан граждини» дәп йезилған мәлуматлар сөзүмгә испат болалайду. 1932-1933-жиллири Кеңәш Иттипақида аммивий ачарчилиқ башланғанда, йәнә келип «хәлиқ дүшмини», «диний экстремист», дегән ялилар билән нурғун кишиләр тутқунға елиниватқан пәйтләрдә бовамлар Қорғас Мазар тәрәпкә өтүп кәткән екән. Бовам, момамлар диний-илмий әлламалардин болғачқа, уларни сөзсиз тутқунға елиши мүмкин еди. Бовам өмриниң ахириғичә у мәдрисидә хәлпәт болған. Нурғунлиған яшларни тәрбийилигән. Шуларниң толиси Алмута вә униңға қарашлиқ мәлиләрниң мечитлирида имамәтчилик қилип кәлгән.
Бовам йәнә хәлпәтчилик хизмитидин ташқири жут арисида дастанчилиқ қилған. Әлишер Наваийдин тартип, та Билал Назим дәвригичә бизниң бүйүк классиклиримиз яратқан надир дастанларни аһаңға селип, хәлиқ арисида оқуп берәттекән. Классик әдәбиятимиз қолязмилири асасән чағатай йезиғида, йәни Чағатай ханлиқ қиливатқан дәвридин башлап иҗат қилинған уйғурчә-әрәп йезиғида йезилғачқа, ундақ китаплар аддий хәлиқниң толисиниң қолида йоқ еди. Болған һаләттиму уни оқуш мүмкинчилиги болмиған. Шуңлашқа мана шундақ тарихқа, әдәбиятқа һәвәс бағлиған кишиләр арисида дастанчилиқ қилған екән.
– Боваңниң исми немишкә «Реһан» дәп атилип қалған?
— Дадамдин аңлишимчә, бовам ата-анисиниң ялғуз балиси болған екән. Униң әсли әзән чақирип қойған исми Тохтахун охшайду. Бовам аппақ, қиз бала охшаш чирайлиқ болғачқа, уни аниси әркилитип: «Реһан», «Мениң рәйһан гүлдәк балам» дәттекән. Бу исми ақивәттә жут арисидиму шундақ атилип, әсли исми унтулуп қапту. Йәнә шу дадамниң ейтишичә, бовамниң анисиғиму «Аппақ айим» дегән исим сиңип қалған екән. Аңлишимчә, у момимиз өзи аппақ, интайин пакизә аял болғачқа, шундақ атилип қалған екән. Пакизлиғи шунчилик дәриҗидә болғанки, һәтта лахшигүрниму қоляғлиғи билән тутаттекән. «Бовам шу момимизға тартқан», дәп чоңлар сөзләп берәтти.
1962-жили чегаридин өткәндә, чегара хадимлири дадамлардин өзиниң исмини вә дадисиниң исмини сориғанда, «Рәйһан» дегәчкә, уларниң фамилиясини әйнә шундақ йезип бәргән екән.
– Билишимчә, апаң тәрәпниңму өз тарихи бар әмәсму?
– Дәл шундақ. Апамниң ата-анилириға кәлсәк, улар биздин бурун, йәни әллигинчи жилларниң бешида Кеңәш Иттипақиға өтүп кәткән екән. Бовам байларниң, ғоҗиларниң әвладидин болғачқа, униң өйидә икки хотуни, шәхсий хизмәтчилиридин ташқири миңлиған мал вә уларни бақидиған бирнәччә падичи тутқан. Шуңлашқа улар тәқипләшләрдин қорқуп, Кеңәш Иттипақиға қечип чиққан охшайду. Бу йәрдиму икки хотунлуқ мәнъий қилинған. Шу чағда бовам чоң хотунини айрим қилип, Қаратуруқ йезисидин өй елип, бөлүп қойған екән.
– Хаталашмисам, дадаң Шәрқий Түркстанда партлиған Үч вилайәт инқилавиға қатнашқанғу дәймән?
– Һәқиқәтән дадам Маһмут Рәйһан, Үч вилайәт инқилавиға қатнашқан. Лекин у бизгә шу вақиәләр тоғрисида тәпсилий сөзләп бәрмигән. Мениң билидиғиним, инқилап вақтида машинида офицерларни тошуған екән. Асасән Әхмәтҗан Қасимийниң әтрапидики офицерлар билән толирақ муамилидә болғанлиғидин хәвирим бар. Демәк, дадам Үч вилайәт инқилави тарихи тоғрисида хелә көп мәлуматларни билсиму, һошиярлиқ тонутуп, ейтқуси кәлмәттикән. У он үч бала тепип, 90 яштин алқип, дуниядин өтти. Шу он үч балини йоруқ дунияға көз ачқузуп, чоң қилип қатарға қошқан апам һазир, Аллаға шүкри һаят, 82 яшта. У яш вақитлирида саватини Мазардики мәктәптә ачқан. Кеңәш Иттипақиға көчүп кәлгән вақтида саватини ашурушқа мүмкинчилик болмисиму, кирилл йезиғида оқушни тезла үгинивалған. Шуңлашқа бизни мәктәптә муәллимләр оқутса, өйдә апам дәрис берәтти. Мән мәктәптә оқуватқан чағлиримда апам маңа әрәп графикисидики уйғур йезиғини үгитип қойған еди. Шу чағда әрәп йезиғини үгинивалғиним мениң кейинки өмрүмдә бәкму әсқатти.
– Илим-пәнгә интилишиңға немә сәвәп болди?
– Жуқурида ейтқинимдәк, биринчи болуп мениң апам үгитип қойған уйғурчә әрәп йезиғи сәвәп болди. Мән Челәк йезисидики А.Розибақиев намидики уйғур оттура мәктивини тамамлиғандин кейин, бир жиллиқ СПТУда оқудум. Андин икки жиллиқ һәрбий борчумни атқуруп кәлгәндин кейин, бирәр алий оқуш орниға чүшүш истиги пәйда болди. Шу чағда Алмутидики Қазақ политехника институтиниң үчинчи курсида оқуватқан синипдишим һәм йеқин достум Абләһәт Исмайилов мени Алмутиға елип барди. Шу чағда у КазПИда уйғур бөлүминиң ечилғинини ейтти. Лекин мән муәллим болушни халиматтим. У болса, «муһими, авал алий билимлик диплом еливалсаң болғини, кейин шу диплом билән башқиму җайларда ишлисәңму болиду», дәп мени көндүрди. Мана бу достумниң қилған чоң ярдими мениң тәғдиримниң өзгиришигә түрткә болди. Институтни тамамлиғандин кейин қәйәргә йолланма елиш тоғрисида ойлинип жүргинимдә, курсдишим, шаирә Гүлнарә Авутова, «Қазақстан Пәнләр академиясидә Уйғуршунаслиқ институти ечилди, сиз әрәп йезиғини яхши билисиз, уларға сизгә охшаш яшлар керәк, шу йәргә йолуқуп көрүң», дәп мәслиһәт бәрди. Һәқиқәтәнму, мән Уйғуршунаслиқ институтиға барған чағда, униң мудири Ғоҗәхмәт Сәдвақасов, шундақла Коммунар Талипов, Савут Моллавудов охшаш алимлар мени сәмимий қобул қилди. Кейин билишимчә, өз вақтида улар чоң дадам Турсун Реһан қари билән йеқин мунасивәттә болған екән. Сәвәви, чоң дадам бовам охшаш кона қолязмиларни оқушни пухта өзләштүргән вә униң сандуғида толған кона қолязма китап нусхилири болған. Һазир у қолязмиларниң бәзилири мениңдә сақлиниватиду. Чоң дадамниң кона әрәп йезиғини яхши оқуйдиғанлиғи тоғрисида қазақ алимлириму биләттекән. Алмутидики Райимбек мазари дәсләп тепилғанда, қәбир ичидин кона әрәпчә сөзләр йезилған бир тахтайчә қезивелинған. Бу йезиқни һечким оқалмиғандин кейин, алимлар чоң дадамға мураҗиәт қилиду. У тахтайчидики «Мән өлгәндә җәсидимни төгиниң үстигә артип қоюп бериңлар, төгә қәйәргә келип чөксә, шу йәргә дәпин қилиңлар...» дегән сөзләрни оқуп бериду. Демәк, чоң дадамниң мундақ қабилийитини уйғур алимлириму яхши билгән вә униң қабилийитидин үнүмлүк пайдиланған. Шуңлашқа Ғоҗәхмәт Сәдвақасов, Савут Моллавудов охшаш алимлар мени чоң дадам охшаш чоқум кона йезиқни оқуйдиған мутәхәссис болиду, дәп маңа чоң үмүт артти вә мени Институттики мәнбәшунаслиқ бөлүмигә ишқа қобул қилди. Шуниңдин көп өтмәй, Ташкәнткә Қолязмилар институтиға икки жиллиқ илмий стажировкиға әвәтилдим. У йәрдә мән дәсләп кона қолязмиларниң йезиқ түрлири билән тонушуп чиқтим. Мәзкүр дәргаһниң бир алаһидилиги шуки, у йәрдә пүткүл Өзбәкстан хәлқидин жиғилған кона қолязмилар сақлиниду. Буниң өзи илим саһаси үчүн бебаһа ғәзнә болуп һесаплиниду. Мән бу йәрдә кона қолязмиларни тәтқиқ қилиш билән биллә парс тилиниму бираз өзләштүрдүм. Андин келәчәк илмий диссертациям мавзусини «XVIII — XIX әсирләрдә Әлишер Наваий әсәрлириниң уйғурларниң әдәбий һаятида тутқан орни» дәп бәлгүлитип, Илмий кеңәштә тәстиқләттим. Филология пәнлириниң доктори Муһәмәтҗан Һакимов мениң илмий рәһбирим болуп тайинланди. Тәлийимгә пәқәт Әлишер Наваий әсәрлириниң Шәрқий Түркстанда көчирилип тарқалған қолязма нусхилири, уларниң қайси шәһәрләрдики хәттатлиқ мәктәпләрдә пүтүлгәнлиги тоғрисида нурғун мәлуматлар мошу йәрдин тепилди. Шуларниң бири Қәшқәр хәттатчилиқ мәктивидә пүтүлгән Наваийниң он сәккиз әсәри киргүзүлгән күллияти шу институтниң қолязмилар фондида сақлиниватиду. Бу Әлишер Наваий әсәрлириниң әң чоң күллияти болуп, һәтта Өзбәкстанда пүтүлгән унчилик чоң күллият тепилмиған. Қәшқәрдә пүтүлгән бу күллиятни Қәшқәр хәттатлиқ мәктивиниң әң жирик намайәндилириниң бири Абдуреһим ибн Муһәммәд Фазил Қәшқәрий XIX әсирдә бәш жил ичидә түзүп чиққан. Униң һәҗими 30x44 см. 692 варақ болуп, униңға Наваийниң 18 әсәри киргән. XIX әсирниң ахири вә XX әсирниң башлириғичә асасән кона әрәп йезиқ түрлиридин нәстәълиқ хетидә нурғунлиған китаплар йезилған. Нәстәълиқ – әслидә нәсх вә тәълиқ хәтлириниң бириктүрүлгән түри. Әрәп йезиғиниң йәнә башқиму нурғунлиған түри моҗут. Хәттатчилиқ мәктәплириниң хәттатлири толирақ әшу нәстәълиқ хетини пайдиланған.
– Һелиму ядимда, сән 2005-жили Уйғур меценатлар клуби тәсис қилған мустәқил «Илһам» мукапитини елишқа сазавәр болдуң. Шу мукапат қайси әмгигиң үчүн берилгәнди?
– 1990-жили илмий стажировкидин қайтип келип, институтта мәнбәшунаслиқ ишлиримни давамлаштурдум вә икки жилдин кейин намзатлиқ диссертациямни яқлидим. Андин қолумизда бар мәнбәләр үстидә иш елип бардим. Кона қолязмилардин тәйярлиған әмгәклиримниң бәзилири нәширдин чиққичә, йәни Ғоҗәхмәт ака вапат болғандин кейин улар йоқап кәтти. Бәзи қолязмиларниң нурғунлиған фотокопиялириниңму һазир қәйәрдә екәнлиги намәлум. Пәқәт Мирза Муһәммәд Һәйдәрниң «Тарихи Рәшиди» намлиқ әсәриниң уйғурчә тәрҗимиси көчирилгән Санкт-Петербургта сақлиниватқан қолязминиң фотокопияси арқилиқ мәзкүр әсәрниң транслитерациясини 2005-жили нәширдин чиқирип үлгәрдим. Әйнә шу әмгигим үчүн «Илһам» мукапитиға сазавәр болдум.
Илмий паалийитим һәққидә тәпсилий ейтсам, гезитханни зериктүрүп қойимизмекин дәп ойлаймән. Сәвәви, мәнбәшунаслиқ мавзусини оқурмән толуқ чүшинип кетәлмәйду. Шуниң үчүн бу һәқтә сөһбитимизни мошу йәрдә тамамлисақ.
– Мүмкин болса, йәнә бир соал. Һазир қандақ мавзу үстидә ишләватисән?
— Шаһ Мәшрәб вә униң иҗадийити һәм әсәрлири тоғрисида тәпсилий йезилған, чоң дадам коллекциясидин тепилған қолязминиң транслитерациясини чоң кириш сөз билән тәйярлап қойдум. Әнди уни нәширдин чиқирип, аммиға тарқатсам, классик әдәбиятқа қизиқидиғанлар вә тәтқиқ қилғучилар үчүн муһим мәнбә болуп қалар еди, дәп ойлаймән.
— Дилшат, нийәтлириң иҗавәт болғай. Пурсәттин пайдилинип, сени 60 яшлиқ тәвәллудиң билән қизғин тәбрикләп, саламәтлик, аиләңгә хатирҗәмлик, ишлириңға чоң утуқ тиләймән! Мәзмунлуқ сөһбитиңгә рәхмәт!
– Силәргиму рәхмәт!