• Әхбаратлар еқими
• 24 Ақпан, 2022

Бизниң пәқәт бирла Вәтинимиз бар, у – Қазақстан

Дөләт рәһбири Қасым-Жомарт Тоқаевниң «Qazaqstan» миллий телеканилиға бәргән сөһбити
— Һөрмәтлик Қасым-Жомарт Кемелулы, «Qazaqstan» миллий телеканилиға сөһбәт беришкә келишкиниңиз үчүн Сизгә көп рәхмәт. Сизниң алдинқи сөһбитиңиз рус тилида болди. Мәтбуат кативиңизниң ейтишичә, у сөһбәт хәлиқара аудиториягә беғишланған. Бу сөһбәт қайси аудиториягә беғишлиниду? Мошундақ бөлүп қараш қазақ тилини камситиш болмамду?
— Бу һечқандақ камситиш яки яқтурмиғанлиқ әмәс. Мошу кәмгичә нурғунлиған телеканаллар мениңдин бирнәччә қетим сөһбәт беришни сориған. Мән уларниң һечқайсисиға келишмидим. Кейин пәқәт «Хабар» телеканилиға сөһбәт беримән дәп қарар қилдим. Сәвәви, елимиздә сахта әхбарат тарашқа башлиди, шуларға тақабил туруш зөрүрийити туғулди. Шуңлашқа сөһбәт рус тилида жүргүзүлди. Чүнки Қазақстандики әһвал тоғрилиқ һәқиқий әхбаратни әң алди билән дуния җамаәтчилигигә тарқитиш лазим болди. Шуниңдин кейин чәтәллик әхбарат васитилири сөһбәтни кәң тарқитип, имканқәдәр пайдиланди. Уни өзиңиз билисиз. Немила болса, рус тили – Бирләшкән Милләтләр Тәшкилатиниң алтә рәсмий тилиниң бири. Уни етирап қилишимиз керәк. Әнди қазақ тилидики сөһбәтниң өз аудиторияси бар. Умумән, дөләт мәсилисини дөләт тилида ейтишимиз лазим. Тилимиз биздин башқа һечкимгә керәк әмәс. Шуңлашқа әң алди билән өзимиз ана тилимизға һөрмәт билдүрүшимиз керәк, дәп ойлаймән.
— «Январь паҗиәсигә» тохталсақ. Жил бешидики қанлиқ вақиәләрдә, әпсус, нурғун адәм қаза болди. Митингқа чиққанларниң һәммиси террорчиму? Дәсләптә адәмләр течлиқ намайишқа чиқмидиму?
— Әлвәттә, дәсләп течлиқ намайишлар болди. Буни һәммимиз көрдуқ. Елимизниң һәрбир регионлирида гражданлар мәйданларға жиғилип, өз тәләплирини ейтти, һәтта наразилиқлирини изһар қилди. Һәқиқәтәнму, дәсләп һечқандақ бузуш, җинаий һәрикәтлири болмиди. Бирақ әһвал тамамән башқа йөнилишкә бурулуп кәтти. Иғвагәрләр билән қарақчилар пәйда болди. Уларниң мәхсити течлиқ намайишқа қатнишиш әмәс, һакимийәткә һуҗум қилишқа қаритилди. 
 Бир сөз билән ейтқанда, ахирида мәйданға һәқиқий террорчилар чиқти. Булар миңлиған қурал-ярақни оғрилап кәтти. Һазирқи пәйттә полиция уларни издәштүрүватиду. Мошу кәмгичә һәммиси толуқ тепилмиди. Бузғунчилар әйнә шу қураллардин йәнә адәмләргә оқ етиши еһтимал. Бу йәрдә «Буни ким қилди?» дегән соалниң туғулуши тәбиий. Течлиқ намайишқа чиққанларму? Әмәлиятта болса, бу — кәспий қарақчиларниң иши.
— Шу вақитта улар қәйәрдин пәйда болди?
— Мән бу соалға бирнәччә қетим җавап бәрдим. Буниң алдин-ала планланған һәрикәт екәнлиги ениқланди. Мәхсус тәйярлиқлардин өткән җинаий топлар, террорчилар вақиәниң нәқ оттурисида жүрүп, қарақчиларни, бузғунчиларни башқурди. Әлвәттә, бузғунчи топларниң арисида аддий гражданларму болди. Әнди уларни террорчилардин, қарақчилардин айривелишимиз керәк. Бу — наһайити җиддий мәсилә. Мошуниң һәммисини тәргәв ишлири ениқлайду. Умумән, биз мону бир нәрсини тоғра чүшинишимиз лазим. Мәйданға чиққанларниң һәммисини сәмимий  намайишчилар дәп ейтишқа болмайду. Бу әқилгә сиғмайдиған нәрсә. Көзи очуқ, һар-номуси таза адәм мундақ ялған концепциягә ишәнмәйду. Әң алди билән террорчилар әһвални җиддийлаштурди. Уларниң мәхсити — елимизниң туташлиғини бузуш, хәлиқни қорқутуш. Течлиқ намайишчилар болса, уларниң қаримиғиға чүшүп қалди. Һазир шу гунасиз гражданларниң һоқуқлирини һимайә қилишимиз лазим. Мән һәрбир иш бойичә чоңқур, адил  тәргәв жүргүзүш керәклигини ейттим. 
Адәмләрниң һоқуқлирини дәпсәндә қилғанлар җазаға тартилиду. Биз буниң үчүн һаҗәт чариләрни қобул қилимиз. Һечқандақ гуман болмисун.
— Шу вақитта бу вақиәләрни биз қандақ баһалишимиз керәк? Бу өзи дөләт ағдурушму яки һакимийәткә қарши течлиқ намайишму, яки башқичиму? Қандақ атаймиз?
— Бу вақиәни аримизда һәрхил атап жүргәнләр бар екәнлигини билимән. Қандақла болмисун, биз паҗиәлик күнләрни баштин кәчүрдуқ. Буни етирап қилишимиз керәк. Мустәқилликниң 30 жили ичидә нурғун синақларға дуч кәлдуқ, уларниң һәммисигә биргә тақабил турдуқ. Бирақ нәқ мошундақ қарақчиларниң қатиллиқлирини көрмидуқ. Елигә, йеригә адил хизмәт қилидиған, һәқиқий вәтәнпәрвәр гражданлар мундақ вапасизлиққа бармайду. Бу ениқ нәрсә. 
 Очуғини ейтиш керәкки, әһвални өзиниң шәхсий мәнпийити үчүн пайдиланғуси кәлгән адәмләр дөләт ағдурушни әмәлгә ашурмақчи болди. Француз тилида мошундақ һәрикәтни coup d etat дәйду. Бу – дөләт ағудуруши дегән сөз. Дөләтчилигимизгә, мәмликәт туташлиғиға, хәлқимизниң бехәтәрлигигә қарши қилинған һәрикәт болди. Әлвәттә, хәлиққә көп нәрсә чүшиниксиз. Аддий гражданларниң сөйүмлүк шәһирини өз қоли билән гумран қилмайдиғини ениқ. Қарақчилар, террорчилар Алмутиға сирттин кәлди. Мәхсәт ениқ: киши өлтүрүш, қорқутуш, дуканларни тонаш, аялларни зорлаш, ахирида һакимийәтни ғулитиш.
— Улар һакимийәткә немишкә қарши чиқти?
— Мәсилә мону йәрдә: булар елимиздә қолға елинған ислаһатларға тосалғу болушқа тиришти. Һәтта Президентқа қарши болди. Өзгиришләр уларниң мәнпийәтлиригә лазим әмәс еди. Чүнки ислаһатларниң асасий мәхсити — адаләт җәмийәт қуруш, монополияләрни йоқитиш, сәясий трансформация ясаш, елимизниң ихтисадий тәрәққиятини чапсанлитиш. Хәлиқму мошуни тәләп қиливатиду. Шуңлашқа йөнилишимизни өзгәртмәймиз, ислаһатлар җәзмән давамлишидиған болиду. 
— Сиз бая тәргәв ишлирииң жүргүзүлүватқанлиғи һәққидә тохталдиңиз. Алдин-ала тәргәв нәтиҗилири һәққидә ейтип берәләмсиз?
— Һазир кәңдаирилик тәргәв ишлири жүргүзүлүватиду. Баш прокуратура ениқ әхбаратни системилиқ рәвиштә елан қиливатиду. Қандақту-бир нәтиҗә тоғрилиқ ейтиш һазирчә әтигән. Бу — наһайити җиддий мәсилә. Һазир тәргәв мәхпий түрдә жүргүзүлүватиду. Чүнки, бу алаһидә җәриян болғачқа, бираз вақитни тәләп қилиду. Көп өтмәй, хәлиқни тәшвишләндүрүватқан соалларға җәзмән җавап берилиду. Һәммиси ейтилиду. Хәлиқтин һечнемини йошурмаймиз. Һазир пәқәт монуни ейталаймән. Бу хәлқимизниң бехәтәрлигигә, елимизниң туташлиғиға чүшкән ховуп болди. 

— Адәмләрниң һоқуқлириниң һимайә қилинишиға мунасивәтлик өзиңиз ейтип өттиңиз. Әнди мошуниңға тохтилайли. Гәпни созмай, бирдинла ейтсақ, бу — азаплаш фактлири тоғрилиқ. Өзимизму көрдуқ. Иҗтимаий торларда видеоларни, учурларни көргәндә, жүригиң ағрийду. Болупму дүмбисигә дәзмал бесилған Азамат Батырбаев дегән жигиткә мунасивәтлик. Мошуниңдин хәвириңиз барму?
— Һә-ә, бу мәсилә һәққидә яхши билимән. Айрим гражданлар мениң намимға видеомураҗиәтләрни йезип, иҗтимаий торларда тарқитиватиду. Буниму билимән. Мошуниңға мунасивәтлик мән Ички ишлар министрлиги билән Баш прокуратуриға мәхсус тапшурма бәрдим. «Чач ал десә, баш алидиған» һәрикәтләргә йол қоюшқа болмайду. Җәмийәтлик комиссия өз ишиға киришти. Инсан һоқуқлири бойичә вәкил Эльвира Әзимова, һоқуқ қоғдиғучилар Айман Омарова, Жемис Турмағамбетова, Абзал Қуспан вә башқиму юристлар жиғилип, мәхсус комиссия қурди. Улар һәрбир ишниң қанунға қанчилик мувапиқлиғини ениқлаватиду. Җәмийәтлик комиссияләргә ишәнмәйдиғанға сәвәпму, һәққимизму йоқ. Һакимийәтму, һоқуқ қоғдаш органлириму уларниң ишлириға арилашмайду. Мәнму арилашмаймән.
 Һәрбир һоқуққа хилаплиқ қилиш факти бойичә чариләр қобул қилиниду. Мениң үчүн гражданларниң һоқуқи муһим. Болупму, бүгүнки таңда буни наһайити муһим мәсилә дәп ейтишқа болиду. Һәрбир иш бойичә адил қарар чиқириш – мениң асасий принципим болуп һесаплиниду. 
— Бузғунчиларға мунасивәтлик қандақ чариләр қоллинилиду?
— Бузғунчилар тоғрилиқ мәсилигә кәлсәк, айрим адәмләр бегуна гражданларни һеч сәвәпсиз қамаққа алди дәп ойлайдудә, мошундақ ялған шиарларни хәлиқ арисида тарқитиду. Бирақ монуни унтумаслиғимиз керәк: уларниң арисида террорчиларму, җинайәтчиләрму бар. Қарап көрүңа, миңлиған адәмни, шәһәрни бит-чит қилип, очуқтин-очуқ террорлуқ һәрикәтләргә барди. Бирақ һазир һәммисила гунасиз аддий течлиқпәрвәр гражданлардин болуп чиқти. Буниңға ким ишиниду? Умумән, террорчиларни, қарақчиларни «хәлиқ қәһриманлири, батурлири» дәп ейтишқа болмайду. Бу – һечқандақ һәқиқәткә тоғра кәлмәйдиған сахта пәтва. Әгәр биз һәқиқәткә көз йәткүзмәй, уларниң ейтқиниға ишәнсәк, елимиздә йәнә бир чоң ховуп пәйда болиду. Бу – қарақчиларни Қазақстанға чақириш дегән сөз. Шуңлашқа биз ейтилған мәсилиләрдә наһайити еһтиятчан болушимиз лазим. Һәрбир иш бойичә чоңқур тәргәв жүргүзүлүши  керәк.
— Россиядики бирмунчә экспертлар елимиздә болған вақиәләргә мунасивәтлик «Қозғилаңчиларниң мәхсити – Президент Қ.Тоқаевни Қазақстандин қоғлап чиқиш яки тутқунға елиш болған» дегән тәхминни ейтти. Шу растму? Бирақ биз уларниң планлирини йоққа чиқармаймиз. Мошуниңға мунасивәтлик Өзиңиз ениқ қандақ чүшәнчә бәргән болаттиңиз?
— Бәлким, бу Россияниң разведкисиниң көзқаришиду. Бу раст болушиму мүмкин. Улар елимиздики вақиәләрни тәпсилий назарәт қилип олтиридуғу. Немила болмисун, мәхсус қуралланған қарақчилар һакимийәтни қолға алғуси кәлди. Шуңлашқа чәтәллик экспертларниң ейтқан пикриниң җени бар, дәп ойлаймән. Дегән билән һәммә нәрсигә салмақлиқ риайә қилип, тоғра баһа беришимиз һаҗәт. «Сәвир түви – сериқ алтун» дәп хәлқимиз бекар ейтмиған. Бизгә кериги — алдираш қарар чиқирип, ишни тамамлаш әмәс, җәзмән һәқиқәткә көз йәткүзүш. Бу – мениң алдимға қойған мәхситим.
— Сиз Владимир Путинға телефон қилип, Коллективлиқ бехәтәрлик шәртнамиси тәшкилатиниң һәрбийлирини Қазақстанға чақирдиңиз. Бу елимизниң мустәқиллигини Россиягә беқинда қилғанлиқ әмәсму? Уларни чақирмисақ болматтиму? Һазир шу қарариңизға әпсусланмамсиз?
— Әпсусланмаймән. Бу һечқандақ әпсуслинарлиқ әһвал әмәс. Әксичә, дурус қарар болди, дәп ойлаймән. Чүнки қураллиқ қарақчилар Алмутини бит-чит қилип, өзгә шәһәрләргә ховуп туғдурди. Мошу һәрбий контингент болмиса, террорчилар башқа шәһәрләрниму бесивалатти. Қураллиқ тоқунушлар Талдиқорғанда, Таразда, Чимкәнттә, Қизилордида йүз бәрди. Пайтәхттә террорчиларниң тәйярлиқ ишлири байқалди, улар, һәтта Ақордиға һуҗум қилишқа тәйяр турди. 
Айрим тонулған экспертларниң ейтишичә, террорчилар Қазақстанниң асасий икки шәһирини бесивелишни планлиған. Бу – Сириядики сценарийға охшаш план. У әлдә террорчилар Дәмәшқ билән Раккани бесивелишқа һәрикәт қилған еди. 
 Коллективлиқ бехәтәрлик шәрнамиси тәшкилатиниң һәрбийлири елимиздә бир пай оқ атмиди. Уни очуқ ейтиш керәк. Улар пәқәт асасий стратегиялик объектларни күзитип турди. Мошу пәйттә бизниң һәрбий күчлиримиз ишқа киришип, қураллиқ террорчиларға қарши турди. Аримизда зич мунасивәт вә уйғунлуқ болди.
 Әнди «Путинға қәриз болуп қалдуқ» дегәнгә кәлсәк, бу – бош сөз. Биринчидин, Коллективлиқ бехәтәрлик шәртнамиси тәшкилатиниң  контингенти Путинниң яки Россияниң шәхсий әскәрлири әмәс. Бу тәшкилатниң һәрбий тәркиви униңға әза дөләтләрниң һәммисигә ортақ. У йәрдә Россиядин ташқири Беларусь, Әрмәнстан, Таҗикстан, Қирғизстан һәрбий бөлүмлири бар. Қазақстанму – тәшкилатниң тәңһоқуқлуқ әзаси вә асасини салғучи. Шуңлашқа буниң һәммиси — қанунға вә әқилгә мувапиқ.
 Россиягә кәлсәк, бу чоң дөләт өзиниң геосәясий мәнпийитиниму һимайә қилиду. Буни тоғра чүшинишимиз керәк. Қазақстан билән Россия – стратегиялик шерикләр. Қазақстанниң турақлиқлиғи Россиягә наһайити һаҗәт. Аримизда сәмимий достлуқ вә өзара ишәнчә болуши лазим. Башқа сәясәт тутсақ, икки әлниң стратегиялик мәнпийитигә тоғра кәлмәйду. Умумән, биз һечкимгә қәриз әмәс. Қазақстан – мустәқил дөләт. Шуңлашқа сәяситиму мустәқил.
— Шундиму хошна әлниң бәзи журнаистлири «Россия Қазақстанни қутулдурди» дәп йезишиватиду...
 — Йеңила тәкитләп өттүм, Россия — Қазақстанға йеқин орунлашқан шерик дөләт. Мошундақ әһвалда униң бизгә ярдәмгә келиши тәбиий әһвал. Буни қутулдуруш үчүн әмәс, умумий мәнпийитимизни һимайә қилиш үчүн әмәлгә ашурулған иш-һәрикәт дәп чүшинишкә болиду. Бу – бир. Иккинчидин, аталған мәсилигә геосәясий турғудинму қараш керәк. Коллективлиқ бехәтәрлик шәртнамә тәшкилати – һәммимизгә ортақ қурулум. Россия вә Тәшкилатқа әза дөләтләр Қазақстанниңла әмәс, өзлириниңму бехәтәрлигини ойлиди. Шуниң үчүн ярдәм қолини созди.
— Умумән, Қазақстанниң Россия билән мунасивити қандақ болуши керәк? «Москва бизниң йеримизгә көз алайтиватиду, шималий вилайәтләрни тартивалиду» дегән пикирләрму ейтиливатиду...
— Биринчи соалиңизға мунасивәтлик ейтидиған болсам, Қазақстан билән Россия арисида мәңгүлүк достлуқ тоғрилиқ шәртнамә бар. Россия —әсирләр бойи қатар өмүр сүрүп келиватқан худа қошқан хошна әлләрниң бири. Қазақниң тәғдиригә мошундақ йезилған. Буни өзгәртәлмәймиз. Сәясий, сода-ихтисадий вә мәдәний мунасивәтлиримизни күчәйтишимиз лазим. Бу әң алди билән Қазақстанниң стратегиялик мәнпийитигә мувапиқ келиду.
 Иккинчи мәсилә. Һәқиқәтәнму, бәзибир россиялик сәясәтчиләр тәрипидин «Қазақстанниң шималий вилайәтлиридики йәрләр бизниңки» дегән сөзләр ейтилди. Бирдин кесип ейтай. Бу әқилгә сиғмайдиған, орунсиз пикир. Рәсмий һакимийәт, йәни Кремль, әлвәттә, бу сөзләрни қоллимайду. 
 Икки әлниң рәһбәрлири арисида йәр мәсилисигә мунасивәтлик һечқачан қаршилиқлар болмиған. Маңа В.Путинниң өзи «йәргә мунасивәтлик һечқачан мәсилә көтәрмәймиз» дәп ейтқан. Шуңлашқа әндишә қилишқа асас йоқ. Чегаримиз толуқ ениқлинип, бәкитилгән. Бу һәқиқәтни пүткүл дуния етирап қилиду. Икки әл арисидики алақиләргә һечқачан гуман болмиған. Россия Президенти мошу қаидиләргә садиқлиғини, адиллиғини көрсәтти.
— Чүшинишлик. Әнди «Январь паҗиәсигә» қайтип кәлсәк, хәлиқниң нурғуни Тунҗа Президентқа вә униң аилисигә мунасивәтлик наразилиғини изһар қилди, һәтта наһайити аччиқ пикирләр ейтилди. Сәвәп ениқ. Сиз өзиңиз Дөләт рәһбири сүпитидә мошу әһвалдин қандақ савақ алдиңиз?
— Мәсилигә һәртәрәплимә қарисақ, хәлиқ наразилиғи астида җиддий иҗтимаий мәсилиләр ятиду. Хәлиқниң нурғуниниң иҗтимаий әһвали төвән. Бу — һәқиқәт. Дөләтниң һәммә байлиғи аз бир топниң қолида. Тәңсизлик күчәймәктә. Наразилиқниң асаси мошуниңдин башланди. Бу мәсилә тоғрилиқ Парламентта, башқиму жиғинларда ейттим.
 Ечинарлиғи, гражданларниң наразилиғини террорчилар билән җинайәтчиләр пайдилинип кәтти. Буниңға һәммимиз гува болдуқ. Һәқиқәтәнму, иҗтимаий торларда Тунҗа Президентимиз тоғрилиқ һәр түрлүк гәпләр ейтиливатиду, йезиливатиду. Қанчә адәм болса, шунчә пикир болиду. 
 Мән Дөләт рәһбири сүпитидә Нурсултан Назарбаевниң 30 жиллиқ әмгигини йоққа чиқиришқа болмайду, дәп ойлаймән. Тарихқа хиянәт қилмаслиғимиз лазим. Нурсултан Назарбаев — мәмликитимизниң һулини салған, дөләтчилигимизни күчәйтишкә зор үлүш қошқан шәхс. Униң ишиға адил баһа бериш — бизниң вәзипимиз. Тунҗа Президентниң камчилиқлири болса, униңдин яш рәһбәрләр савақ елиши һаҗәт. Январь вақиәси елимизгиму, маңиму чоң савақ болғини сөзсиз. Һаҗәт хуласиләр чиқирилиду. Һазир елимиздә қобул қилиниватқан сәясий қарарлар – шуниң нәтиҗиси. Алдимизда нурғун иш бар. Буни барлиғи көрүп, биливатиду дәп ойлаймән.
— Кейинки пәйтләрдә бираз өзгиришләр болди. Шуниң ичидә Ерболат Досаевни Алмута шәһириниң һакими қилип тайинлиған қарариңизға нарази турғунлар митингқа чиқти. Бу қарарни қайта қараш оюңизда барму?
— Ундақ оюм йоқ. Алмута — елимиздики әң чоң, алаһидә шәһәр. Шәһәрниң әһвали, турғунларниң паравәнлиги – мениң шәхсий назаритимдә. Январь вақиәси пәйтидә шәһәрниң ихтисади зәрдап чәкти. Гражданларниң вә бизнес егилириниң мал-мүлки тоналди. Нурғунлиған объектлар көйдүрүлди, бузулди. Шуниң һәммисини әслигә кәлтүрүш лазим. Бу – оңай иш әмәс. Шуңлашқа мошундақ җавапкәр иш йеңи һаким Ерболат Досаевқа жүкләнди, қолидин келиду, дәп үмүт қилимән. Сәвәви, униң бизнес саһасида, дөләт хизмитидә тәҗрибиси мол. Тәдбирчан, әмгәкчан адәм. Ишлишигә имканийәт бериш лазим, дәп ойлаймән. 
— Мошуниңға охшаш бираз башқиму кадрлиқ өзгиришләр болуватиду. Бирақ һакимларниң бесим көпчилиги техи орнида олтириду. Уларниң әһвали қандақ болиду? Келәчәктә вилайәт һакимлири сайлинамду?
— Умумән ейтқанда, кадрлиқ өзгиришләр – тохталсиз давамлишидиған җәриян. Лавазим – мәңгүлүк әмәс. Ишниң тәливигә налайиқ адәмләр иштин кетишкә мәҗбур болиду. Уларниң орниға яш кадрлар келиду. Һакимниң һәммисини алмаштуруш – мениң асасий мәхситим әмәс. Һакимларниң иши һәртәрәплимә тәтқиқ қилиниду. Асасий тәләп — гражданларниң паравәнлигини ашуруш. Шуңлашқа лазим болса, һаҗәт кадрлиқ қарарларни қобул қилимән. Җәзмән өзгиришләр болиду. 
 Мән 2020-жили хәлиққә йоллиған Мәктүбүмдә дәсләпки қетим йеза һакимлирини сайлаш тоғрилиқ ейттим. Көп өтмәй, йеза һакимлирини сайлидуқ. Бултурқи Мәктүбүмдә «Новәттики қәдәм – наһийә һакимлириниң сайлими» дәп ейттим. Уни 2024-жили өткүзимиз. Бәлким, пилотлиқ лайиһә сүпитидә келәр жилдин башлисақ, тоғра болар.
— «Йеңи Қазақстанни» қуримиз дәватимиз. Бирақ илгәрки системида ишлигән адәмләр хизмәткә қайта тайинлиниватиду. Хәлиқ «Кона мутәхәссисләр билән йеңи Қазақстанни қандақ қуримиз?» дегән пикирдә. Бу тоғрилиқ немә ейтқан болар едиңиз?
— Кадр мәсилиси – жиддий вә муһим. Һәқиқәтәнму, көп нәрсә билимлик мутәхәссисләргә бағлиқ. Мениң тәшәббусим бойичә Президентлиқ яшлар кадрлиқ резерви қурулди. Кадрлиқ резервқа өткән гражданлар пәйдин-пәй җавапкәр хизмәтләргә тайинлиниватиду. Әлвәттә, буниң билән чәклинип қелишқа болмайду. Башқа адәмләргиму йол ечишимиз керәк. 
 Умумән, дөләт хадимлириға қоюлидиған тәләп наһайити жуқури болуши шәрт. Һәрқандақ адәм бирдин министр яки һаким болалмайду. Бу ениқ. Униңға бираз вақит, мол тәҗрибә керәк. Ундақ лавазимға билимлик, ишиға адил гражданларниң тайинланғини тоғра. Илгәрки мутәхәссисләрниң һәммисини чиқириш дурус болмас. Русчә «политическая чистка», йәни «сәясий тазилашқа» беришниң һаҗити йоқ. Дөләт башқуруш саһасиға пәйдин-пәй йеңи мутәхәссисләр келиду. Һазирму келиватиду. Бу – қелиплашқан җәриян. Бирақ бир нәрсини нәзәрдә тутқан тоғра. Дөләтлик хизмәт – эксперимент мәйдани әмәс. Шуңлашқа бу ишни пәйдин-пәй әмәлгә ашуримиз.
— Илгәрки сөһбитиңиздә Сиз елимиздә кадрлар тапчиллиғи бар екәнлигини ейттиңиз. Һәқиқәтәнму, нурғунлиған билимлик мутәхәссислиримиз чәт әлләрдә жүриду. Билим ишқида, иш издәп кәткәнләрму бар. Чәт әлләрдики вәтәндашлиримизни Қазақстанға чақириш нийитиңиз  барму? Умумән, бу ишниң әмәлгә ешиши мүмкинму?
— Раст, чәт әлләрдә жүргән билимлик мутәхәссислиримиз аз әмәс. Буниң үчүн һечкимни әйипләшкә болмайду. Һазир — аләмшумуллаштуруш замани. Адәм қәйәрдә еһтияҗға егә болса, шу йәргә берип ишләш һоқуқиға егә. Униңға һечким тосалғу болмайду. Биз өз саһасида утуққа йәткән гражданларни илгириму чақирған. Қайтип кәлгән вәтәндашлиримизму бар. Бирақ һәқиқәтни ейтишимиз керәкки, елимизгә билими жуқури, парасәтлик адәмләр керәк. Умумән, адәм капитали жуқури болуши керәк. Аддий тил билән ейтсақ, Вәтинимиздә адәмләрниң сүпити қанчә жуқури болса, елимизгә шунчә пайдилиқ болиду.
 Умумән, һәммимиз әмгәксөйгүчлүкниң, билимниң идеологиясини көтиришимиз лазим. Миллитимиз дуния йүзидә, әң алди билән, әмгәкчан, ишқа адил милләт сүпитидә етирап қилинса, бу ихтисадимизға иҗабий тәсир қилиду. Бекартәләпликтин, һорунлуқтин жирақ болушимиз шәрт. Шу вақиттила Йеңи Қазақстан концепцияси әмәлгә ашиду. Мениңчә, биз илгири чоң идеологиялик хаталиққа йол қойдуқ. Чәт әлгә, йәни Мәркизий Азиядин Россиягә кәткән ишчиларға күлүп, «Қараңлар, улар қара ишта ишләшкә мәҗбур болди, бизгә кәлгәндә бирдә-бир қазақ чәт әлдә ишлимәйду, қийналмай жүримиз» дәп махтандуқ. Һәрқандақ әмгәк алий баһалиниши һаҗәт, шундақ әмәсму? Бүгүнки таңда Мәркизий Азия ишчилири Россиядә әмгәк қилип, күн көрүватиду. Бизниңкиләр болса, әмгәк риқабитигә бәрдашлиқ берәлмәйдиған болди. Әпсус, бу — «сырьевое проклятие», йәни «хам әшиға беқинда болушниң» ақивити. 
 — Йәнә бир муһим мәсилигә нәзәр ағдурсам дәймән. Сиз «мәмликәт әхбаратлиқ урушта йеңилди» дедиңиз. Елимиздики журналистикиниң дәриҗисигә көңли толмайватқанлар көп. «Буниң бир сәвәви, әхбарат васитилирини дөләт қаттиқ назарәт қилиду», дәйду улар. Биз демократиялик җәмийәт қуримиз десәк, аммивий әхбарат васитилири саһасини һәқиқий мәнадики «төртинчи һакимийәт» дәриҗисигә көтиришимиз керәк әмәсму? Мошу тоғрилиқ ойиңиз билән бөлүшсиңиз.
— Умумән, қазақ журналистикисиниң дәриҗисини төвән, дәп ейтишқа болмайду. Әксичә, униң жуқури екәнлигигә шәк-шүбһә йоқ. Январь вақиәлири пәйтидә әхбаратлиқ вакуум пәйда болди. Уни кәспий турғудин тәйярланған террорчилар, җинайәтчиләр өз мәнпийитигә пайдиланди. Интернетни тохтитишқа мәҗбур болдуқ. Бу – дуниявий тәҗрибә. Бирақ башқиму әхбарат васитилиримиз барғу. Террорчилар телерадио каналлириниң беналирини өртәп, бузуп ташлиди. Униңдин башқа әхбарат васитилири тохтимай ишләп, хәвәр тарқатти. Һечқандақ чәклимә болмиди. 
 Әнди мәтбуат әркинлигигә кәлсәк, биздә қанун бойичә цензура йоқ. Әхбарат әркинлигини имканқәдәр тәминләватимиз. Бирақ әркинлик –  оюңға немә кәлсә, шуни ейтиш әмәс. Һәрқандақ демократик дөләтләрдә ялған әхбарат тарқатқан адәм җавапқа тартилиду. Мән һәрбир журналист, әң алди билән, дөләтпәрвәр граждан болуши керәк дәп һесаплаймән. Мошу йәрдә Н.Некрасовниң: «Шаир болуш шәрт әмәс, граждан болуш — вәзипә» дегән қанатлиқ сөзини әслитип өтмәкчимән. Шуңлашқа һәрқайсимиз елимизниң вәтәнпәрвири болушимиз шәрт.
 Қазақниң: «ейтилған сөз — етилған оқ» дегән даналиғи бар. Бу йәрдә, әпсус, бәзибир журналистлар ялған әхбарат тарқитип, елимиз мәнпийитигә қарши ишләйду. Һазирқа заманда блогерлар көпийип кәтти. Уларниң айрим һәрикәтлири сәлбий ақивәтләргә елип келиду. Айрим блогерлар тоғра язиду. Йәнә  бирлири мәсилиниң маһийитигә йәтмәйду, тәтқиқ қилмайду, бепәрва қарайду. Буниңдин қәтъий нәзәр, гражданлиримиз ақ-қарини аҗриталайду дәп ойлаймән. «Әхбаратлиқ уруш» – пүткүл дунияда болуватқан җәриян. Шуңлашқа униңға мувапиқлишишимиз лазим. 
— Сиз мошу күздә сәясий ислаһатларни тәвсийә қилидиғиниңизни ейттиңиз. Планиңиз шу петичә қалдиму? Түп-асаслиқ өзгиришләрни күтүшкә боламду?
 — Қандақ түп-асаслиқ өзгиришләр болидиғанлиғини һазир ейталмаймән. Бирақ өзгиришләр болиду. Бу тоғрилиқ Мәҗлистә сөзлигән сөзүмдә ейттим. Мән дәсләп йеңи сәясий ислаһатларни күздә елан қилимән дәп ойлиған, уларни мартниң оттурисида хәлиққә йоллайдиған Мәктүбимдә тәвсийә қилидиған болдум. Һазир хәлиқ ислаһатларни зор үмүт билән күтүватқанлиғини билимән. Шуңлашқа «Йеңи Қазақстанни биллә қурайли» дәп мураҗиәт йоллидим. Униңда ейтилған мәсилиләрни көпчилик қоллаватиду. 
 Умумән, һәрқандақ қийинчилиқниң арқисида чоң имканийәтләр туриду. Хитай тилидики «боһран» дегән сөзниң «йеңи имканийәтләр» дегән мәнаси бар. Шуңлашқиму барлиқ күч-ғәйритимизни Вәтинимизни гүлләндүрүшкә сәпәрвәр қилайли.
Әлвәттә, гражданлиқ җәмийәт билән мустәқил экспертлар кәңдаирилик диалог жүргүзүши керәк. Чүнки хәлиқниң пикри наһайити муһим. Мән «Адәмләр дөләт үчүн әмәс, дөләт адәм үчүн» дегән мәвқәмни елан қилдим. Мошуниңға мунасивәтлик Һөкүмәткә һаҗәт тәклипләрни тәйярлашни тапшурдум. 
— Кейинки пәйтләрдә «олигополия» дегән аталғуни көп пайдилинип жүрисиз. Уни көпчилик техи чүшинип кәтмиди. Аддий хәлиқниң һәммисила чүшинип кәтмәйду. Аддий тил билән  ейтқанда, бу сөзниң мәнаси немидә? Шуни ейтип бәрсиңиз?
— Олигополия — бу ихтисаттики сани чәклик адәмләрниң үстүнлүги дегән сөз. Биздә мошундақ җәриян давамлашмақта, көпчилик, болупму тиҗарәтчиләр уни яхши билиду. Бу һәқиқий риқабәткә, умумән ейтсақ, адаләтликкә тосалғу болуватиду. Мошу мәсилини һәл қилмисақ, ихтисадимиз тәрәққий әтмәйду, ички сәясий әһвал тамамән начарлап кетиду. Шуңлашқа мениң асасий мәхситим – ихтисатта болсун, сәясәттә болсун, монополияни имканқәдәр йоқ қилиш. Униңдин тамамән қутулған тоғра. Бу, әлвәттә, оңай әмәс, бирақ җәзмән бу ишқа киришишимиз лазим. Башқа йол йоқ. 
— Сизниң пикриңизчә, бүгүнки җәмийитимизниң алдида турған әң муһим мәсилә қайси?
— Җәмийәттики муһим мәсилә — қанун үстүнлүгини тәминләш. Әпсус, қанунни етирап қилғуси кәлмәйдиған гражданлар аз әмәс. Башқичә ейтсақ, һоқуқ нигилизми көпәйгән. Әҗдатлиримиз «Тәртипсиз әл әл болмайду» дәп ейтқан. Мениң мәвқәм: җәмийәттә қанун билән тәртип һөкүм сүргәндила, елимиздә уйғунлуқ, течлиқ камал тапиду. Қанун – һәрқандақ цивилизациялик җәмийәтниң асасий өлчими. Қанун үстүнлүги болғандила, адаләт җәмийәт қелиплишиду. Биз буниңға җәзмән қол йәткүзүшимиз керәк. Бу – мениң ениқ мәвқәм. 
— Сиз Һөкүмәт олтиришида чәт әлгә қанунсиз чиқирилған мәбләғни Вәтинимизгә қайтуруш керәклигигә тохталдиңиз. Бу тапшурма қачан орунлиниду? Шуниң муддити тоғрилиқ ейтип берәләмсиз?
— Мән Һөкүмәткә һаҗәт тапшурма бәрдим. Бу мәсилә бойичә Һөкүмәт икки айдин кейин маңа ениқ тәклипләрни ейтиду. Шуниңдин кейин иш башлиниду. Мәзкүр мәсилә бойичә кәңдаирилик экспертиза жүргүзүш керәк. Униңсиз болмайду. Шуниңдин кейин чәт әлдики һаҗәт мәһкимиләр билән музакириләрни башлаймиз. Бу наһайити җиддий вә узақ вақитқа созулидиған иш болидиған охшайду. Уни очуқ ейтқан дурус. Бирақ адаләтликкә йетиш үчүн мошу ишни башлаш керәк. Чәт әлгә қанунсиз чиқирилған мәбләғни әлгә қайтурушимиз шәрт.
— Сиз икки муддәтла Президент хизмитини атқурушиңиз мүмкин екәнлигини ейттиңиз. Ундақ болса, новәттики сайламға қатнишидиғанлиғиңиз ениққу?
— Бу мәсилә Конституциямиздә йезилған. Президентқа икки муддәт берилгән. Уни бузушқа болмайду. Март ейидики Мәктүбимдә, мүмкин, мошу муһим мәсилә бойичә пикримни ейтишим мүмкин. Амма һазир сайламға баримәнму, бармаймәнму ениқ ейталмаймән.
— Сизниң ойиңизчә, Қазақстанниң келәчиги қандақ болиду? Түнүгүнки вақиәләрдин кейин көпчилигимизгә «Мустәқиллигимизни сақлап қалалаймизму?» дегән ой кәлгини раст...
— Бизниң хәлқимиз талай қетим «тар йол тайғақ кечикни», қийин заманни бешидин өткүзди. Қийинчилиқниң һәммисини йәңгән. Өткәнки паҗиәлик вақиә пәйтидә хәлқимиз бирлигини көрсәтти. Мошу қәдрийәтни келәчәк әвлатқа аманәт қилип тапшурушимиз лазим. 
Қазақстанниң келәчигиниң парлақ болидиғанлиғи сөзсиз. Буниңға ишәнчим камил. Бизниң бирла Вәтинимиз бар. Башқа Вәтинимиз йоқ һәм болмайду. Елимизниң Мустәқиллиги һәммидин қиммәт. Бу – аксиома, һәқиқәт. Уни көзимизниң  қаричуғидәк сақлаш – умумий пәрзимиз.
 Әнди мустәқил әл дегинимиз қандақ әл? Бу — дуниявий җәриянға мувапиқ болған бирпүтүн хәлиқ. Мустәқиллигини қуруқ сөз яки шиар билән әмәс, ениқ иш билән дәлилләшни билгән әл. Демәк, «Мустәқилликни сақлап қалалаймизму?» дегән гуман һечкимдә болмаслиғи керәк. Бу – асаси йоқ концепция, асассиз сөз. Әксичә, һәрқайсимиз «Мустәқилликни қандақ мәккәм тутуп қалимиз?» дәп ойлинишимиз лазим. 
 Тилимизға кәлсәк, униму сақлап қалимиз. Башқичә болмайду, сәвәви, тарихимиздики әң җиддий пәйтләрдә тилимиз көзи очуқ акилиримизниң арқисида, аддий хәлиқниң арқисида аман қалди. Амма тил ислаһитини әмәлгә ашурушимиз керәк. Мәсилә латин графикисиға дәрһал көчүштә әмәс. Бу ишқа салмақлиқ қариған тоғра. Экспертиза қилиниши шәрт. Асассиз нәрсиниң пайдиси йоқ. Болупму, тилға кәлгәндә алдирақсанлиқ болмайду. Сәвәви, бу наһайити назук мәсилә.
— Хәлқимизниң қандақ хусусийәтләрни бойиға сиңдүргинини халайсиз?
— Бу тоғрилиқ мән йеңи ейттим. Шуниң билән биллә бу – наһайити муһим мәсилә, шуңлашқа тәкрарлап ейтай. Биз җәмийәттә әмгәксөйгүчлүк идеясини тиклишимиз керәк. Һәқиқәтни ейтқанда, бу һазир әң муһим мәсилә болуп туриду. Гражданлиримиз адил әмгәк билән утуққа йетишни асасий мәхсәт қилип қоюши һаҗәт. Бай әл болуш һакимийәтниңла иши әмәс, у биринчи новәттә, һәрбир гражданниң әмгигигә бағлиқ. Әлниң паравәнлигини қуруқ сөз билән әмәс, ениқ иш билән көрситишимиз керәк. Бизниң яшлиримиз мошуни чүшәнсә дәймән. Елимиздә айрим сәлбий амилларға қаримай, нәтиҗидар, пайдилиқ ишларни қилиш имканийити аз әмәс. Яхши билән яман тоғрилиқ Абайдин ашуруп һечким ейталмайдиғанду. Шундақла улуқ ақинниң «тәләп, әмгәк, чоңқур ой, қанаәт билән меһир» дегән даналиғиниң мәнаси зор. Бу бизгә қаидә, болупму мошу заманда һавадәк һаҗәт. 
— Қасым-Жомарт Кемелоғли, Сиз күндиликтә қандақ әхбарат мәнбәлирини пайдилинисиз? Телевизия, қәрәллик нәшир, иҗтимаий торлар... 
— Қәрәллик мәтбуатни үзмәй қараймән. Бу — мениң илгиридин қелиплашқан адитим. «Егемен Қазақстан», «Айқын», «Астана ақшамы» нәширлирини оқуймән. «Ана тілі», «Қазақ әдебиеті», «Түркістан», «Жас қазақ» гезитлириниму оқуп туримән. Умумән, мән көп оқуйдиған адәм. Яхши мақалә яки сөһбәт көрсәм, астини сизип оқушқа тиришимән. Муһим мәсилә байқисам, униңға мунасивәтлик ениқ тапшурма беримән. Иҗтимаий торлардики өткүр пикирләрни қарап туримән. Телевизиядин йеңилиқлар билән аналитикилиқ программиларни көримән.
— Қасым-Жомарт Кемелоғли, Сизниң «Әке туралы ой-толғау» китавиңиз асасида бир продюсерлик мәркәз кино чүшәргиливетипту. Мошуниңға мунасивәтлик немә ейтисиз?
— Мениң китавимдики вақиәләрниң асасида кино чүшәргиливатқанлиғи тоғрилиқ оқудум. Бу һәққидә һечкимгә һечқандақ тапшурма бәрмидим һәм бәрмәймән. Мундақни халимаймән. Бирақ өзәм язған «Әке туралы ой-толғау» китавидин баш тартмаймән, мәзмунлуқ әсәр дәп һесаплаймән. Сәвәви, яшларға пайдилиқ әсәр. Бу – мениң ата-ана алдидики пәрзәнтлик борчум.
— Иҗадийитиңизгә мунасивәтлик йәнә бир соал. Сиз асасән, дипломатия, сиртқи сәясәт тоғрилиқ бирнәччә китап яздиңиз. Шуларниң ичидә Елбасыға беғишланған «Ол тарихты жасап отыр» дегән әсәриңиз бар. Һазир бу китапни язғиниңизға өкүнмәмсиз? Униңдин башқа, китаплар йезиш планиңиз барму?
— Өкүнмәймән. Тунҗа Президентимизниң әмгиги тоғрилиқ китапқа кәлсәк, қазақта «Өткән ишқа өкүнмә» дегән сөз бар. Мән нурғунлиған вақиәләргә гува болған адәм. Шуңлашқа қәғәзгә чүширишни тоғра көрдүм. Оқурмәнләрниң пикричә, китаплирим жуқури дәриҗидә йезилған. Мәсилән, мошу күнгичә студентлар мениң китаплиримдин һаҗәт мәлуматларни елип пайдилиниватиду. 
 План тоғрилиқ ейтсақ, бәзибир ишларни көңлүмгә пүкүп қоюп, күндилик язидиған адитим бар. Мүмкин келәчәктә һаҗәт болар. Келәчәктә һазирқи өмримиз тоғрилиқ китап йезишниму нийәт қиливатимән. Пурсити  кәлгәндә язимән.
— Йеқинда Тунҗа Президент тоғрилиқ қанунға киргүзүлгән өзгәртишләргә имза қойдиңиз. Йәни Елбасыниң бирқатар вакаләтлири шу қанун билән тохтитилди. Униңда Бехәтәрлик Кеңиши билән Қазақстан хәлқи Ассамблеясини өмүрбойи башқуруш вә башқиму баплар бар. Умумән, мошу мәсилигә Өзиңизниң көзқаришиңиз қандақ?
— Бу чүшинишлик нәрсә. Илгири мошундақ қанунлар қобул қилинди, һазир улар керәк әмәс. Уни очуқ ейтиш керәк. Келәчәктә мошундақ қанунларни қобул қилишниң һаҗити йоқ, дәп һесаплаймән. Илгәрки камчилиқлар болсиму, бу – бизниң тарихимиз. Һәммимиз тарихимиздин савақ елишимиз керәк. Бизниң мәхситимиз – елимизниң келәчиги, яш әвлатниң ғеми тоғрилиқ ойлаш. Башқа сөз йоқ. 
— Қасым-Жомарт Кемелоғли, бүгүн қиммәт вақтиңизни бөлүп, каналимизға бәргән сөһбитиңиз үчүн Сизгә рәхмитимни изһар қилғум келиду. Сөһбитимиз ахирида тамашибинларға, хәлиққә немә ейтисиз?
 — Һәқиқәтәнму, бүгүн яхши, мәзмунлуқ сөһбәт болди дәп ойлаймән. Хәлиққә ейтарим, бу дунияда қазақларниң тәғдирини пәқәт өзимиз һәл қилимиз. Биз үчүн ялғуз дөләт бар, у — Қазақстан. Бу – бизниң хасийәтлик вәтинимиз. Башқа Вәтинимиз йоқ. Вәтәнни һимайә қилиш, хәлқиниң аманлиғини сақлаш – һәрбир гражданниң борчи. Мошуни унтумаслиғимиз лазим. Қазақ ели яшавәрсун!
— Һөрмәтлик Қасым-Жомарт Кемелулы, сөһбәт бәргиниңиз үчүн йәнә бир қетим рәхмәт ейтимән.

 Сөһбәтләшкән Жайна СЛАМБЕК, журналист.