• Әхбаратлар еқими
• 18 Маусым, 2018

Илахун вә Ибадәт

Һәр ишқа пидакар адәмләр барки, улар өзлириниң мәшәқәтлик, мәсъулийәтлик, амма шәрәплик әмгиги билән адәмләрниң аң-сәвийәсигә инсаний пәзиләтләрни сиңдүрүштә бар вуҗуди билән әмгәк қилиду. Өзиниң билимданлиғи билән нәмунә болиду. Мундақ кишиләрни һәқиқий рәвиштә устаз дәймиз.«Адәмләрниң әл алдидики инавити уларниң билим вә әдәп-әхлақиға бағлиқтур. Мундақ пәзиләтләрни уларға устазлар төһпә қилғандур», дәйду улуқ мутәпәккүр шаир Әлишер Наваий. Мән бүгүн кәспи җәһәттинла әмәс, әхлақ-пәзиләт җәһәттин көпчиликкә үлгә болуп кәлгән жуқури мәдәнийәтлик, алий дәриҗилик устазлар һәққидә баян қилишни мувапиқ көрдүм. Улар – әр-аял көрнәклик мәрипәтчиләр Илахун Әнсәрий билән Ибадәт Җаһанова. Илахун Әнсәрий буниңдин 85 жил муқәддәм тарихий вәтинимизниң Чилпәңзә шәһиридә дунияға кәлгән. У оттура мәктәпни әла баһалар билән тамамлап, Ғулҗа шәһиридики Әхмәтҗан Қасимий намидики билим юртида оқуп жүрүп, шу дәргаһта икки жил муәллимлик қилиду. 1955-жили Қазақстанға аилиси билән көчүп чиқип, Яркәнт шәһиридики педучилищеда тәһсил көрүп, уни 1957-жили утуқлуқ тамамлайду. Шу жили Абай намидики Қазақстан педагогика институтиниң физика-математика факультетиға оқушқа чүшириду вә уни 1962-жили муваппәқийәтлик пүтәрди. Шу жили Заря Востока йезисидики оттура мәктәптә (һазирқи М.Һәмраев намидики 150-уйғур оттура мәктиви) бир жил әмгәк қилип, 1963-жили Талғир наһийәсиниң Калинин (һазирқи Туздыбастав) йезисидики 31-оттура мәктәптә әмгәк паалийитини давамлаштуруп, 40 жил үнүмлүк паалийәт жүргүзиду. Ибадәт Җаһанова буниңдин 80 жил илгири Чилпәңзә шәһиридә зиялилар аилисидә дунияға кәлгән. Алтә йешида «Иттипақ» мәктивидә, андин Ғулҗа қизлар гимназиясидә билим алиду. 1955-жили аилиси билән Қазақстан дияриға көчүп чиқиду. Бир жилдәк вақит кәчки мәктәптә тил вә йезиқ үгинип, 1957-жили Яркәнт шәһиридики педагогика училищесиға оқушқа чүшиду вә уни 1961-жили әла баһалар билән тамамлайду. Кейинирәк әмгәктин қол үзмәй, Қизлар педагогика институтида билим алиду. 1961-жили уйғур синиплириға билим бериш үчүн вилайәтлик билим бөлүминиң йолланмиси билән Ибадәт Җаһанова Талғир наһийәсиниң һазирқи Туздыбастав йезисиға муәллим болуп келиду. Яш мутәхәссис муәллимлик паалийитиниң дәсләпки күнлиридила һәқиқий педагогларға хас хислити билән көзгә чүшиду. У өзигә жүкләнгән вәзипини қолиға елип, мәктәпкә кәлгән күндин башлап дәптәр, қәлими қолида, өйму-өй арилап, йәттә яшлиқ балиларни жиғип, бир синип тәшкил қилиду вә уларни өзи оқутиду. 1978-жилдин 2010-жилғичә Алмута вилайәтлик муәллимләрниң билимини мукәммәлләштүрүш институтида Ибадәтниң иш-тәҗрибиси тарқитилип, у устазларға турақлиқ лекцияләр оқуйду. Шундақла шу жиллири башланғуч синип дәрисликлирини йезишқа йетәкчи муәллип сүпитидә паал қатнишиду. И.Җаһанова 3-синип үчүн «Оқуш китави», 1-синип үчүн «Ана тили», 2-синип үчүн “хрестоматия” дәрислигини тәйярлайду. 1982-жили башланғуч синиплар үчүн методикилиқ қолланмиларни язиду. 1963-жилдин та пенсиягә чиққичә Талғир наһийәлик методикилиқ бирләшмисиниң рәиси болуп ишләйду. 35 жил системилиқ жүргүзгән илғар иш-тәҗрибиләрни топлап, 2001-жили «Уйғур авази» гезитиниң сәһиписидә «Методикилиқ бирләшминиң паалийитини җанландуруш – сүпәтлик билим беришниң капалити» мавзусида чоң мақалиси йоруқ көриду. Әлвәттә, у вақитларда бу әмгәк яш устазларға тепилмас ғәзнә еди. *** Ибадәт Җаһанова 1962-жили Илахун исимлиқ алий билимлик математик билән аилә қуриду. Бу пәзиләтлик устазниң мәктәпкә келиши билән униң жүрүш-туруши, муамилиси, кәмтарлиғи һәмминиң көңлидин чиқти. Илахун әҗайип сәмимий вә дилкәш инсан еди. У 1963-жилдин 1998-жилғичә физика-математика пәнидин дәрис бәрди. Өз пәнини вә уни оқутуш услублирини пухта билгәнлигидин, униңға мәктәп бойичә методикилиқ бирләшминиң рәиси вәзиписи жүклиниду вә униң һөддисидин утуқлуқ чиқип, яш муәллимләрниң кәспий маһаритини ашурушқа алаһидә көңүл бөлиду. Оқутуш кабинетлиқ системиға көчүши мунасивити билән мәктәп мәмурийити Илахунға мәхсус кабинетни безәшни тапшурди. Илахун рәссам, хәттат, һөснихәт йезишниң маһири болғачқа, өзиниң һүниридин үнүмлүк пайдилинип, өз мәблиғи һесавиға кабинетни ясап, барлиқ дидактикилиқ қураллар билән җабдуқлайду. Бу кабинет наһийә вә вилайәт бойичә алдинки қатарлиқ кабинетларниң бири болди. Илахун Әнсәрий мәктәптә ишләп жүрүп, йезилиқ кеңәшкә депутат болуп сайлиниду. Бу униңға көрситилгән хәлиқниң ишәнчиси вә һөрмити еди. У шундақла вилайәтлик муәллимләрниң билимини мукәммәлләштүрүш институтида 30 жил давамида емтиһан билетлирини тәйярлаш билән мәшғул болиду. Әр-аял муәллимләр – бир мәхсәттә өмүр сүргән һәқиқий бәхитлик устазлардур. Уларни новатор педагоглар дейишкә толуқ асас бар. «Ибадәтниң Илахун билән бирликтә язған «Мәктәпләрдә «Қутадғу билик» программиси асасида хәлиқ педагогикисини пайдилиниш» намлиқ мақалиси «Уйғур авази» гезитида йоруқ көрди. Шуниң үчүн бу әр-аял муәллим барлиқ устазларниң алқишиға сазавәр болди», дәп әсләйду сабиқ мәктәп мудири, Қазақстан маарип әлачиси Светлана Сулейменова. Математика пәниниң муәллими мәрһум Ярмуһәмәт Қурбанниязов һаят вақтида И.Әнсәрий вә И.Җаһанова һәққидә мундақ дәп йезип қалдурған екән: «Август айлириниң ахирқи күнлириниң бири еди. Талғир наһийәлик муәллимләр кеңәшмиси өтүвататти. Новәттә «Еғизчә һесаплаш бойичә маһирлиқни мукәммәлләштүрүшниң математика пәнини техиму чоңқур өзләштүрүштики әһмийити» мавзуси бойичә «Қазақстан маарип әлачиси», тәҗрибилик муәллим Илахун Әнсәрий доклад билән сөзгә чиқти. Илахунниң докладини барчә муәллимләр зәң қоюп тиңшаватқини билән, хиялимниң пүтүнләй бизниң өтмүш һаятимизға кетип қалғанлиғини сәзмәй қаптимән. Тәтил пәйтлиридә колхоз-совхозларға ишқа барғанда, униң әмгәктики җасарити башқиларни һәйран қалдуратти. Һәрқандақ ишни ахириға йәткүзмигичә тиним тапматти. Сәккиз қирлиқ бу жигитниң мәктәп бәдиий сәнъәт өмиги тәрәққиятиға қошқан һәссиси көп. Униң рәпиқиси И.Җаһанова ишида һәқиқий педагогларға хас тиришчанлиқни җарий қилди. Ибадәт методикилиқ журналларға мақалилар йезип, өзиниң илғар иш-тәҗрибилирини кәсипдашлири арисида тарқатти. Башланғуч синиплар дәрисликлириниң һәм бирнәччә методикилиқ қолланмиларниң муәллипи. Пүткүл аңлиқ һаятини бала тәрбийисигә беғишлиған уйғур қизиниң әмгиги мунасип баһалинип, СССР вә Қазақстан маарип әлачиси аталди. Улар бизниң пәхримиз болди...». Бу икки маарип әлачисиниң йәнә бир охшаш характери шуниңдин ибарәтки, улар һемишәм үгинишни, издинишни, йеңилиқ яритишни өзлиригә турақлиқ һәмра қилған устазлардур. Уларниң шагирти Қазақстан маарип әлачиси Гүлбану Бавдинова устази тоғрилиқ мундақ дәйду: «Жиллар жилларни қоғлап, һәш-пәш дегичә Илахун акиниң қолидин учум болған биз, шагиртлири, 50 яштин алқиған болсақ, сөйүмлүк устазимиз 85 яшқа толупту. Устаз әмгигиниң нәқәдәр мүшкүл, мәшәқәтлик, лекин шәрәплик иш екәнлигини өзәң устаз болғанда техиму чоңқур чүшинидекәнсән. 1974-жили Калинин йезисиға көчүп келип, мәктәпкә дәсләп барғиним һели ядимда. Мени оттура бойлуқ, келишкән, үзидин хуш тәбәссүм айрилмайдиған 40 яшлар чамисидики Илахун ака иллиқ қарши алған еди. Униң қолида оқуған чағлиримда устазимниң өз ишиға берилгән, билимлик муәллим екәнлигигә көз йәткүзгән едим. Һазир ойлисам, Илахун ака өткән әсирниң 70-жиллири өз дәрислиридә хәлиқ педагогикисини қоллинаттекән. Мәсилән, физика дәрислиридә мақал-тәмсилләрни, тепишмақларни пайдилинип, һаяттики қизиқ вақиәләрни мисалға кәлтүрәтти. Биз дәрисниң қандақ өтүп кәткәнлигини сәзмәй қалаттуқ. Дәрис интизамини бузған балиларни җемилимәй, шәнигә тәгмәй, бәлки әстәрлик сөзлири вә хуш чақчиғи билән уялдуратти. Дәрисләргә бирәр оқуғучи кәлмәй қалса, дәрру униң өйигә берип, сәвәвини ениқлатти. Әйнә шундақ шиҗаәтлик әмгигиниң йемишини у шагиртлиридин көрди. Биз мәктәпни пүтәргән жили 21 оқуғучидин 5 әлачи, 8 оқуш зәрбидари йетилип чиқти. Улар алий оқуш орунлирини тамамлап, өз мутәхәссислиги бойичә хизмәт қиливатиду. Устаз изини бесип маңған шагиртлириниң бири Пәридәм Қурбанниязова өзи оқуған мәктәптә илмий мудир болуп хизмәт қилмақта. Мән болсам, мәзкүр мәктәптә химия вә биология пәнлиридин дәрис бериватимән. Мунирәм Пәхирдинова, Маһинур Шәмшидинова, Гүлпәм Зординова – математика пәниниң муәллимлири. «Устаз көрмигән талип, билимдә болмас ғалип» дәп Йүсүп Хас Һаҗип ейтқандәк, Илахун ака охшаш өз кәспини сөйүп әмгәк қилған устазлардин билим вә тәрбийә алғачқа, биз арзу-тиләклиримизгә йәттуқ. Илахун ака бизни инақлиққа, инсанпәрвәрликкә тәрбийилиди. «Алим болмисаңларму яхши адәм болуңлар» дегән ибарини дайим қулиғимизға қуятти». Пешқәдәм устазниң маарип саһасидики нәмунилик иш паалийити мунасип баһалинип, «Қазақстан маарип әлачиси», «Чоң оқутқучи» унванлириға вә наһийәлик, вилайәтлик маарип бөлүмлириниң Пәхрий ярлиқлириға сазавәр болди. Устаз көпжиллиқ иш-тәҗрибисини хуласиләп, «Мәсилиләр вә униң йешилиш амиллири», «Тестлар топлими», «Математика вә математиклар» китаплирини йезип, яш әвлатқа соға қилип қалдурди. Илахун билән Ибадәтниң иҗил-инақ аилисидә тәрбийиләнгән үч пәрзәндиму мәктәпниң әң илғар оқуғучилиридин болуп, һаятта өз орнини тапти. Бу бәхитлик, ибрәтлик инсанлар 10 нәврә вә 7 әврә сөйди. Сөзүмниң ахирида шуни ейтмақчимәнки, устаз болса, Илахундәк, Ибадәттәк болсун. Әмгәкни сөйсә, шулардәк сөйсун. Улар аңлиқ һаятида тинимсиз әмгәк, издиниш, үгинишни өзигә һәмра қилған үлгилик устазлардур. Уларни уйғур маарипиниң бүгүнки байрақдарлири дәп ишәшлик ейталаймиз. Устаз (Қериндишим Илахун билән Ибадәткә беғишлаймән) Устаз улуқ Алладин қалса, Сени учум қилған шу устаз. Униң саңа сиңгән әҗригә, Өмүрвайәт хизмәт қилсаң аз. Устаз улуқ Алладин қалса, Саңа илим қилған шу ата. Устазиңни башта көтәрмәй, Кесип өтсәң алдидин хата. Устаз улуқ Алладин қалса, Устаз дегән өңмәс бир тога. Униң һәққи қалар бойнуңда, Һәр қәдәмдә қилсаң бир дуа. Устаз улуқ Алладин қалса, Шуңа униң орни әриштә. Қанчә өсүп кәтсәңму, амма У әвлия, һә сән пәриштә. Устаз улуқ Алладин қалса, Йол көрситип янған у чирақ. Билип-билмәй һәққин йегәнләр, Бу дунияда оңмайду бирақ! Устаз улуқ Алладин қалса, У ғәмгүзар ғәмхор бир ата. У бебаһа гөһәр, шатови, У һәргизму әмәс бир мата. Устаз улуқ Алладин қалса, У анаңдәк әзиз, әтива. Әвлиядәк дана инсан у, Тапалмидим башқа пәтива... Абдуғопур ҚУТЛУҚ, шаир.