• Әхбаратлар еқими
• 05 Шілде, 2018

Астана – миллий идея тимсали

Шөһрәт МӘСИМОВ, «Уйғур авази» Астана – Мустәқил Дөләтләр Һәмдостлуғидики әң сүръәтлик тәрәққий етиватқан шәһәр. Бу күнләрдә 20 жиллиғини нишанлаватқан мустәқил Қазақстан пайтәхти һәқиқәтәнму җошқун өсүватқанлиғи билән дуния бирләшмисини һәйран қалдуруватиду. Астаналиқлар бәзидә һәзил арилаш, бәзидә җиддий һалда, «әгәр бари-йоқи бир-икки айға башқа яқларға кетип, кейин кәлсәң, җәзмән қандақту-бир йеңи заманивий иншаәт көз алдиңда пәйда болиду», дегән гәпләрни қилиду. Мундақ пикирләрни шәһәр меһманлириниң ләвзидинму аңлашқа болиду.Һәқиқәтәнму бизниң пайтәхт мисли көрүлмигән дәриҗидә сүръәтлик тәрәққий етиватиду – территорияси кәңийип, аһалисиниң сани өсүватиду, надир мемарчилиқ иншаәтләр көпийип, улар шәһәр сөлитигә сөләт қошуватиду. Қазақстан пайтәхти муһим хәлиқара мәсилиләрни муһакимә қилиш мәркизигә айлиниватиду. Шуниң нәтиҗиси түпәйли униң дуния бирләшмиси алдидики аброй-инавитиму барғансири ашмақта. Пайтәхткә мунасивәтлик шуни қошумчә қилишқа тоғра келиватидуки, Целиноград шәһири (Қазақстан пайтәхтиниң кеңәш дәвридики нами – Ш.М.) сабиқ СССР вақтидила җумһурийәт пайтәхти дәп атилиш имканийитигә егә болған еди. Сәвәви, 1964-жили КПСС Мәркизий Комитетиниң биринчи кативи Никита Хрущёв Қазақстан ССР пайтәхтини мошу йәргә йөткәшни тәклип қилған. Буниңда шәһәрниң географиялик орни асасий испат-дәлил болди. Ким билиду, әгәр Хрущёв һакимийәт бешида қалған болса, биз бүгүнки таңда Қазақстанниң йеңи пайтәхтиниң 20 жиллиғини әмәс, бәлки кам дегәндә, йерим әсирлик тойини нишанлишимиз мүмкин еди. Әлвәттә, бу пәқәт тәхмин-пәрәзләрдур. Һә, мустәқил Қазақстан пайтәхтиниң 20 жиллиғи тоғрилиқ гәп қилидекәнмиз, өтмүшкә нәзәр ташлап, тарих сәһипилирини бираз варақлашни тоғра көрүватимиз. Мәлумки, мустәқилликниң дәсләпки жиллирида Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти Нурсултан Назарбаевниң стратегиялик тәпәккүри мәмликәтни тәрәққий әткүзүшниң узақ муддәтлик вақитқа молҗаланған истиқбаллиқ йолини бәлгүлиди. Пайтәхтни көчириш мустәқил дөләт тарихида йеңи дәвирниң башлиниши болуп, бүгүнки таңда Астана –дөләт бирлигиниң рәмзигә, XXI әсирниң заманивий шәһиригә айланди. Шундақ екән, Қазақстан тарих өлчимидин елип қариғанда, наһайити қисқа қәрәлдә дуния җамаәтчилигигә заманивий шәһәрни бәрпа қилиш бойичә муһим миллий лайиһини әмәлгә ашуруш үлгисини намайиш қилди, дәп ишәшлик ейталаймиз. Мошуниң һәммиси немидин башланди? 1994-жили 6-июльда Нурсултан Назарбаев Қазақстан Жумһурийити Алий Кеңишиниң умумий мәжлисидә «Қазақстан Җумһурийитиниң пайтәхтини көчириш тоғрилиқ» доклад билән сөзгә чиқиду. Шу күни Алий Кеңәш пайтәхтни Алмутидин Қазақстанниң мәркизидики Ақмолиға көчириш тоғрилиқ тарихий қарар қобул қилиду (нәқ шуңлашқа һазир 6-июль Пайтәхт күни сүпитидә нишанлиниду – Ш.М.). 1995-жили 15-сентябрьдә Дөләт рәһбири «Қазақстан Җумһурийитиниң пайтәхти тоғрилиқ» Пәрманни имзалайду. Һөҗҗәткә мувапиқ Алий вә мәркизий һакимийәт орунлирини Ақмолиға көчириш ишлирини уюштуруш бойичә дөләт комиссияси қурулиду. Әнди мәмликәт Президенти 1997-жили 10-октябрьдә Қазақстан хәлқигә қилған Мураҗиитидә «...ХХI әсир босуғисида туруп биз ... қедимий Сарыарқаниң муқәддәс асмини астидики йеңи пайтәхтимиз тоғрилиқ елан қилимиз... Буниңдин кейин вә әбәдий-әбәт мошу йәрдә, бепаян мәмликәтниң қақ мәркизидә, хәлиқ үчүн тәғдиранә қарарлар қобул қилинидиған болиду. Әнди бу йәрдә Вәтинимизниң жүриги соқидиған болиду. Қазақстан өзиниң үчинчи миң жиллиқ һарписидики тарихий тәғдирини мошу йәрдә бәлгүләйду...», дәп тәкитләйду. 1997-жили 20-октябрьдә Қазақстан Җумһурийити Президентиниң «Ақмола шәһирини Қазақстан Җумһурийитиниң пайтәхти дәп елан қилиш тоғрилиқ» Пәрмани чиқти. Мәзкүр Пәрманға мувапиқ 1997-жилниң 10-декабрь күнидин тартип Ақмола суверен Қазақстан йеңи пайтәхти болиду. Пәрман чиқип, сәл кам бир айдин кейин, йәни 8-ноябрьда шәһәргә Қазақстан Дөләт рәмзлириниң нәмунилири – дөләт байриғи, герби вә Президент штандарти кәлтүрүлиду. Мустәқил Қазақстан тарихида йеңи сәһипә ечилиду. Мәлумки, у чағда шәһәр аһалиси үч йүз миңға йеқин адәмни тәшкил қилатти. Арида жигирмә жил өтә-өтмәйла пайтәхт турғунлириниң сани миллиондин ешип кәтти. 1998-жили 6-майда Қазақстан Президентиниң Пәрманиға мувапиқ Ақмола шәһири “Астана” дегән, шаиранә намға егә болиду. Шәһәрниң нами йәрлик иҗраий вә вакаләтлик органларниң пайтәхт җамаәтчилигиниң хаһиш-тиләклирини һесапқа алған илтимаси бойичә вә Қазақстан Җумһурийитиниң Һөкүмити йенидики Дөләт ономастикилиқ комиссияниң хуласиси асасида өзгәртилиду. Шу жили 10-июньда суверен Қазақстанниң пайтәхти хәлиқара миқияста тонуштурулиду. Бу йәрдә шу нәрсә алаһидә рәмзгә егә болдики, Астана хәлиқара дәриҗидә тонуштурулған жил, чоң қазақстанлиқ йол – 2030-жилғичә болған Тәрәққият страгегиясини әмәлгә ашуруш башланған жил болди. Әйнә шуниңдин етиварән, асаси Улуқ дала көчмән мәдәнийитиниң көп әсирлик ярқин тарихидин башлинидиған Астана Мәркизий Азиядики чоң шәһәргә айлинишқа башлайду. Пайтәхтниң баш плани Президент Нурсултан Назарбаевниң шәһәргә евразиялик қияпәт бериш идеясини һесапқа алған һалда ишлиниду. Астананиң надир иншаәтлири чоңқур рәмзгә егә. Мәсилән, йеңи пайтәхттә биринчиләрдин болуп бәрпа қилинған «Бәйтерекни» алайли. Мемарчи Ақмырза Рустембеков муәллипи болған мәзкүр иншаәтниң егизлиги – 97 метр, әнди униңға кийдүрүлгән шарни қошуп һесаплиғанда, 107 метрни тәшкил қилиду. «Бәйтерек» яш, мустәһкәм, өсүватқан дәрәқни әкис әттүриду. У тарихий томурини сақлап қалған, пухта асасқа егә вә парлақ келәчәккә интилған дөләтниң рәмзи болуп һесаплиниду. Дуниявий лидерлар, жуқури дәриҗилик шәхсләр бу йәргә пат-патла келиду. Яш пайтәхт «Бәйтеректин» қариғанда, худди алиқанда турғандәк билиниду. Мәзкүр надир иншаәт шәһәрниң баш диққәткә сазавәр җайлириниң бири болуп, туристлар үчүн чиқирилған барлиқ магниткиларниң қиммитини ашурмақта. Президент қараргаһи «Ақорда», «Қазақ елі» монументи, «Хан Шатыр» комплекси, «Астана-Арена» стадиони, «Астана-Опера» театри, «Қазақстан» концерт зали... умумән, пайтәхттә селинған заманивий иншаәтләр сан-санақсиз, дәп ейталаймиз. Қисқиси, ялғуз қазақстанлиқларла әмәс, бәлки пүткүл җаһан әһли Есил дәриясиниң қирғиғидики шәһәрниң, образлиқ қилип ейтсақ, күн санап әмәс, бәлки саат санап өзгириватқанлиғиниң шаһиди болмақта. Астана бари-йоқи он жилдила дуниявий дәриҗидә етирап қилинди. Қазақстанниң йеңи пайтәхти ЮНЕСКОниң «Дуния шәһири» мукапитиға сазавәр болди. Мундақ атақ қисқа қәрәлниң ичидила иҗтимаий-ихтисадий, сәясий вә мәдәний тәрәққиятта әҗайип утуқларни қолға кәлтүргән, милләтләрара вә конфессияләрара һәмкарлиқни мустәһкәмләш мәхсәтлирини әмәлгә ашурған сәйяридики йеңи шәһәрләргә берилиду. 1999-жили 16-июльда ЮНЕСКОниң Баш кативи Федерико Майор Астанаға «Шәһәрләр течлиқ үчүн» Хәлиқара конкурси ғалибиниң медали вә сертификатини тапшурди. Әйнә шуниңдин етиварән Астана «Течлиқ шәһири» намиға егә. Астана әтрапида орманзарлиқ вуҗутқа кәлтүрүлүп, уни чәтәлликләр “даладики йешилзарлиқ” дәп атайду. Қисқиси, Астана пәқәт Қазақстан пайтәхтила әмәс, бәлки муһим хәлиқара учришишлар, музакириләр вә түрлүк саммитлар өткүзүлидиған җайға айланди. Мәсилән, Дуниявий вә әнъәнивий динлар рәһбәрлириниң қурултийини өткүзүш үчүн мәхсус Течлиқ вә разимәнлик сарийи селинди. Англиялик мемарчи Норман Фостер лайиһиси бойичә селинған мәзкүр иншаәт хәлиқ арисида «пирамида» дәп атилиду. У шәһәрниң диққәткә сазавәр җайлириниң биригә айланди. Һәр үч жилда Астанаға түрлүк динлар, милләтләр вә мәдәнийәтләрниң вәкиллири жиғилип, конфессияләрара разимәнликни вә хәлиқләр бирлигини мустәһкәмләш бойичә муһим мәсилиләр муһакимә қилиниватиду. Астана бари-йоқи үч жилда «ЭКСПО-2017» Хәлиқара ихтисаслаштурулған көргәзмисигә тәйярлиқ көрүп үлгәрди вә уни утуқлуқ өткүзди. Улардин ташқири бизниң пайтәхтимиздә Мустәқил Дөләтләр Һәмдостлуғи, Коллективлиқ бехәтәрлик шәртнамисиниң тәшкилати, Шанхай һәмкарлиқ тәшкилати охшаш бирқатар хәлиқара қурулумлар дөләт вә һөкүмәт рәһбәрлириниң учришишлири жуқури дәриҗидә өткүзүлди. 2010-жили 1-декабрьда ариға он жил селип, Европидики Бехәтәрлик вә һәмкарлиқ тәшкилати Саммитиниң өткүзүлүши Астанани XXI әсирниң реал геосәясий мәркизигә айландурди десәк, ашуруп ейтқанлақ әмәс. Қазақстан шу жили ЕБҺТ рәиси сүпитидә евразиялик бехәтәрлик вә һәмкарлиқ сәяситиниң тәшәббускари һәм жүргүзгүчиси болди. Әнди ЕБҺТ Саммитида қобул қилинған Астана Декларацияси болса, аләмшумул бехәтәрликниң барлиқ йөнилишлири бойичә келишилгән ишқа йол ачидиған надир һөҗҗәткә айланди. Хулләс, Астана әсир бешида дунияда вә регионда орун еливатқан тоқунушларни течлиқ йоли билән биртәрәп қилиш, төзүмлүкни, течлиқ һәм интеграцияни тәрғип қилиш бойичә һәқиқий умумсәйярилик диалог мәйданиға айланди. Шуниң билән бирқатарда Астананиң ихтисадиму җошқун тәрәққий әтмәктә. Пайтәхтни тәрәққий әткүзүш тактикиси вә стратегияси «Астананиң гүллиниши – Қазақстанниң гүллиниши» (2001-жил), «Астанани 2030-жилғичә тәрәққий әткүзүшниң стратегиялик плани» (2006-жил) программилирида бәлгүләнгән. Шәһәр ихтисадида мәхсус ихтисадий зонилар охшаш нәтиҗидарлиқ механизмлар, технопарклар, жуқури технологияләр пайдилиниливатиду. Санаәтниң Қазақстан үчүн йеңи болған саһалири тәрәққий етип, тепловозлар, вагонлар, вертолетлар чиқириливатиду. Башқичә ейтқанда, Астана –Қазақстанниң инновациялик жүриги. Пайтәхт башқа регионлар үчүн тәрәққият йөнилишини бәлгүләйду. Жуқуридики пикир-мулаһизиләрни хуласиләп ейтқанда, Астана Қазақстан мустәқиллигиниң, хәлиқ вә һакимийәт бирлигиниң рәмзи болуп һесаплиниду. Бүгүнки күндә Қазақстан пайтәхти пәқәт мәмликәтниң мәмурий мәркизила әмәс, бәлки Қазақстанда йүз бериватқан өзгиришләрниң, бәрпакарлиқ күч-қувәтниң, хәлиқниң өз күчигә, келәчигигә, әвладиниң келәчигигә болған үмүт-ишәнчисиниң рәмзи сүпитидә қобул қилиниду. Пайтәхтимизниң баш мемарчиси, Дөләт рәһбири Нурсултан Әбиш оғли Назарбаевму Астананиң йүксәк вәзиписини «Сарыарқаниң қақ оттурисида аддийғинә пайтәхт пәйда болмиди, бәлки келәчәкниң бөшүги дунияға кәлди. Астана тарихи вә қазақстанлиқларниң тәғдири бир-бири билән чәмбәрчас бағланған. Әгәр бизниң тарихимизда Астана болмиғанда, Қазақстан бүгүнки чоққиларни егилимигән болар еди. Мустәқиллик Астанани вуҗутқа кәлтүрди, өз новитидә, Астана бизниң Мустәқиллигимизни мустәһкәмлиди вә техиму күчәйтиватиду», дәп тәриплиди. Дәрһәқиқәт, йеңи пайтәхт Астананиң жилнамиси давамлишип, йеңи әсирдики миллий тарих яритиливатиду.