• Әхбаратлар еқими
• 15 Тамыз, 2018

“Каспий конституцияси” қобул қилинди

Ақтавда бәш Каспий дөлити рәһбәрлириниң саммити өткүзүлүп, униңда Каспий деңизиниң һоқуқ мәртивиси мақулланди, шундақла ихтисат, транспорт вә бехәтәрлик саһалиридики алтә муһим хәлиқара шәртнамә қобул қилинди.Ақтав саммитиға қатнишиш үчүн Қазақстанниң деңиз пайтәхтигә Әзәрбәйҗан, Иран, Россия, Түркмәнстан Президентлири – Илхам Әлиев, Һасан Рухани, Владимир Путин, Гурбангулы Бердымухамедов кәлди. Тәрәпләр Каспий деңизиниң һоқуқ мәртивиси, ихтисат, транспорт, экология, бехәтәрлик, туризм, шундақла уюшқан җинайәтчиликкә қарши күришиш саһалиридики һәмкарлиқ мәсилилирини муһакимә қилди. Каспий деңизиниң һоқуқ мәртивиси тоғрилиқ конвенция саммитниң асасий хуласә һөҗҗити болди – бу жигирмә жилдин ошуқ жүргүзүлгән музакириләрниң нәтиҗиси. Конвенциядә тәрәпләрниң Каспий деңизидики паалийитиниң асас селип бәргүчи принциплири әкис әтти. Униңдин ташқири саммитниң йәкүни бойичә Терроризмға қарши күришиш саһасидики һәмкарлиқ тоғрилиқ протокол, Уюшқан җинайәтчиликкә қарши күришиш саһасидики һәмкарлиқ тоғрилиқ протокол, Каспий дөләтлириниң һөкүмәтлири оттурисидики сода-ихтисадий һәмкарлиқ тоғрилиқ, транспорт саһасидики һәмкарлиқ тоғрилиқ, Каспий деңизида маҗраларниң алдини елиш тоғрилиқ келишимләр, шундақла Чегара идарилириниң һәмкарлиқ вә өзара һәрикәт тоғрилиқ протокол имзаланди. Нурсултан Назарбаев Ақтав саммитини ечип, Каспий күнигә тоғра кәлгән учришишниң рәмзгә егә екәнлигини тәкитлиди вә қарап чиқишқа тәклип қилинған асасий мавзуларни оттуриға қойди. Биринчи – муһим мәсилә бойичә узақ жиллиқ музакириләр җәрияниниң йәкүнини чиқиридиған Каспий деңизиниң һоқуқ мәртивиси. Иккинчи – Каспий деңизида транспорт, ихтисат, экология, ресурсларни қоғдаш, бехәтәрлик охшаш саһалардики һәмкарлиқ. Үчинчи – регионлуқ хәлиқара күн тәртиви, шундақла ташқи сәясәт мәсилилири бойичә пикирлишиш. Қазақстан Президенти асасий доклад билән сөзгә чиқип, музакирә җәриянлириға зөрүр сәясий күч-қувәт бәргән вә мәвқәләрдә моҗут болған ихтилаплар бойичә консенсусниң қолға кәлтүрүлүшигә ярдәм бәргән илгәрки Каспий саммитлириниң ролини атап өтти. Нурсултан Назарбаевниң тәкитлишичә, Каспий региони надир тарихқа егә. Бу йәргә чоң инсан ресурси вә бай тәбиәт запаси җәмләнгән. Деңизму өзиниң қолайлиқ орунлишиши түпәйли муһим геосәясий әһмийәткә егә. Регион арқилиқ стратегиялик транспорт коммуникациялири өтиду. – Бүгүнки күндә Каспий мәмликәтлири чоң иқтидарға егә вә җошқун тәрәққий етиватиду. Дөләтлиримиз аһалисиниң умумий сани 240 миллион адәмгә йеқин. Бу Каспийға бағлиқ мәсилиләрниң барлиқ комплексини бирлишип һәл қилиш зөрүрийитини туғдурди, – деди Қазақстан Президенти. Дөләт рәһбириниң тәкитлишичә, бәзибир экспертлар “бәшлик” мәмликәтлириниң келишидиғанлиғиға шүбһә билән қариған еди. – Амма һазир биз пүткүл дуния алдида Ақтавда бирләшкән иш нәтиҗисидә умумий чүшәнчигә келәлигәнлигимизни ейталаймиз. Бүгүн биз тарихий вақиәниң қатнашқучилиридин болуп һесаплинимиз, – дәп билдүрди Қазақстан Президенти. Тәкитлинишичә, консенсус дәрһалла қолға кәлтүрүлмиди. Бирақ мурәккәп мавзуни муһакимә қилиш һәрқачан яхши хошнидарчилиқ роһида өтти. – Бүгүн чарәк әсир дегидәк вақит өткәндин кейин биз Каспийни достлуқ деңизиға айландуралидуқ, дәп ишәшлик ейтимиз, – дәп тәкитлиди Нурсултан Назарбаев. Дөләт рәһбириниң чүшәндүрүшичә, конвенция Каспий деңизиниң сүйини, тегини, йәр асти байлиқлирини, тәбиәт ресурслирини вә һава бошлуғини қошуп һесаплиғанда, тәрәпләрниң деңизға мунасивәтлик һоқуқлири билән мәҗбурийәтлирини тәңшәйдиған, һәммини өз ичигә алидиған асасий һөҗҗәт болуп һесаплиниду. Нурсултан Назарбаев бу йосунда бехәтәрликни тәминләш, пәвқуладдә вәзийәтләрниң алдини елиш һәм уларниң ақивәтлирини йоқитиш вә Каспий дөләтлириниң һәрбий паалийити мәсилисигә алаһидә диққәт бөлүнгәнлигини тәкитлиди. Һөҗҗәт Каспий дөләтлириниң йеңи шараиттики кооперациясини башлайдиған нәтиҗидарлиқ һоқуқ тәртивини вуҗутқа кәлтүриду, өзара һәрикәтниң йеңи сәһиписини ачиду. Нурсултан Назарбаев конвенциягә қатнашқучи мәмликәтләр паалийитиниң асас селип бәргүчи принциплириға айрим тохталди. Уларниң арисида – Каспий деңизини течлиқ, яхши хошнидарчилиқ вә достлуқ зонисиға айландуруш; уни течлиқ мәхсәтләрдә пайдилиниш; суверенитетни һәм территориялик пүтүнлүкни һөрмәт қилиш; Каспий деңизида тәрәпләргә тәәллуқ әмәс қураллиқ күчләрниң болмаслиғи охшаш принциплар бар. Қазақстан Президенти конвенцияниң Каспийда течлиқ һәмкарлиқни мустәһкәмләш үчүн кәң истиқбални ачидиғанлиғини тәкитлиди вә мошу йөнилиштики бирқатар қошумчә чариләргә тохталди. Сөзиниң ахирида Нурсултан Назарбаев конвенцияниң вә бирқатар иккитәрәплимилик һөҗҗәтләрниң имзалинишиниң Каспий дөләтлириниң достлуқ мунасивәтлириниң вә қоюқ һәмкарлишишқа һәм Каспий деңизиға еһтият билән мунасивәт қилиш интилишиниң испати болғанлиғини тәкитлиди. – Мән кәсипдашлиримға – дөләт рәһбәрлиригә, шундақла конвенцияни ишләп чиқиш бойичә мәхсус иш топиға әмәлгә ашурулған иш үчүн миннәтдарлиқ билдүримән. Силәрниң һәрбириңларниң қатнишишисиз бүгүнки утуқларни қолға кәлтүрүш мүмкин әмәс еди. Ақтав саммити йәкүниниң бизниң Каспий деңизидики көпқирлиқ өзара һәрикитимизни илгирилитишкә мунасип һәссә қошидиғанлиғиға ишинимән, – дәп хуласилиди Қазақстан Президенти. Саммитта сөзгә чиққан Россия, Әзәрбәйҗан, Иран, Түркмәнстан Президентлири Владимир Путин, Илхам Әлиев, Һасан Рухани, Гурбангулы Бердымухамедов бәш мәмликәтниң мәнпийәтлирини толуқ һесапқа алған Конвенцияниң имзалинишиниң муһим тарихий қарар болғанлиғини, шундақла Каспий деңизиниң пәқәт өзила әмәс, бәлки мәсилилириниңму, бехәтәрлигиниңму умумий екәнлигини, шундақла қирғақ бойидики хошниларниң өзара достлуқ мунасивәтләрни техиму күчәйтип, деңизға мунасивәтлик мәсилиләрни мурәккәплигигә қаримай һәл қилишқа қол йәткүзгәнлигини қанаәтлиниш билән тилға алди вә Ақтав саммитини жуқури дәриҗидә уюштурған қазақстанлиқларға, Дөләт рәһбиригә миннәтдарлиғини билдүрди. Көрүп туруптимизки, “Каспий бәшлиги” дөләтлириниң рәһбәрлири келишәләйдиғанлиғини вә келишишни халайдиғанлиғини новәттики қетим испатлиди. Нурсултан Назарбаев Каспийниң һоқуқ мәртивиси тоғрилиқ конвенцияни имзалаш йәкүни бойичә журналистларға мураҗиәт қилип, музакириләрниң утуқлуқ өткәнлигини тәкитлиди. Һөҗҗәтни тәйярлаш җәриянида барлиқ мәмликәтләрниң сәясий турақлиқни, Каспий региониниң тәрәққиятини тәминләш, униң тәбиәт байлиқлирини сақлап қелиш вә көпәйтиш мәнпийәтлиригә асасланғанлиғини қәйт қилди. – Конвенция өзигә хас “Каспий деңизиниң конституцияси” болуп һесаплиниду. У қирғақ бойидики дөләтләрниң һоқуқлири вә мәҗбурийәтлиригә бағлиқ мәсилиләрниң пүтүнсүрүк комплексини тәртипкә кәлтүрүшкә, шундақла региондики бехәтәрлик, турақлиқлиқ гүллиниш капалити болушқа қаритилған, – дәп билдүрди Қазақстан Президенти. Ахирида Нурсултан Назарбаев пүтүнсүрүк һөҗҗәтләрниң имзалинишиниң Каспий дөләтлириниң достлуқ мунасивәтлириниң испати болуп һесаплинидиғанлиғини, Ақтав саммити йәкүниниң болса, Каспий деңизидики көпқирлиқ өзара һәрикәтни илгирилитишкә мунасип һәссә қошидиғанлиғини тәкитлиди. Буниң үчүн зөрүр болған барлиқ шараит бар. Новәттики Каспий саммити Түркмәнстанда өткүзүлиду. *** БМТ Баш кативи Антониу Гутерриш Бирләшкән Милләтләр Тәшкилатиниң Кативати тарқатқан өз билдүрүшидә Қазақстан, Әзәрбәйҗан, Иран, Россия вә Түркмәнстан оттурисида Каспий деңизиниң һоқуқ мәртивиси тоғрилиқ конвенцияниң имзалинишини алқишлиди. “Мәзкүр тарихий һөҗҗәт хәлиқара течлиқ вә бехәтәрликни сақлаш үчүн һаятий муһим болған регионлуқ һәмкарлиқниң әһмийәткә егә екәнлигини намайиш қилиду”, дейилиду билдүрүштә. БМТ Баш кативи конвенция Каспий деңизиниң әтрапидики дөләтләр оттурисида узундин моҗут болуватқан проблемиларниң кәң даирисини биртәрәп қилишта муһим роль ойниши керәк вә у регионлуқ кәскинликни төвәнлитиштә чоң қәдәм болди, дәп һесаплайду. Антониу Гутерриш шундақла конвенцияни имзалиған барлиқ мәмликәтләрни регионлуқ һәмкарлиқ вә көпқирлиқ дипломатияниң мошу шанлиқ утуғи билән тәбриклиди. *** Бәшинчи Ақтав саммити даирисидә Нурсултан Назарбаев Иран Ислам Җумһурийитиниң Президенти Һасан Рухани, Россия Федерациясиниң Президенти Владимир Путин, Әзәрбәйҗан Җумһурийитиниң Президенти Илхам Әлиев, Түркмәнстан Президенти Гурбангулы Бердымухамедов билән учришип, болуп өткән саммит вә униң йәкүни бойичә пикир елишти, регионлуқ вә иккитәрәплимә һәмкарлиққа мунасивәтлик башқиму мәсилиләрни муһакимә қилди. Президентлар шундақла осетр нәсиллик белиқларни тәбиий муһитқа чиқириш мәрасимиға қатнашти вә шәриқ чөчәклири бойичә сәһниләштүрүлгән уссул-театр қоюлумлирини зиярәт қилди.